en

Słownik
polskiej bajki ludowejred. Violetta Wróblewska

ISBN 978-83-231-4473-1

Macocha

Popularna postać występująca w → bajce magicznej. Pełnione przez nią funkcje w ludowych fabułach przynależą do dwóch kręgów działań: osoby wysyłającej → bohatera w świat oraz → antagonisty (Propp 2011, s. 75-76). Najczęściej przybrana → matka wypędza → pasierbicę (rzadziej pasierba) z domu, oddelegowuje do wykonania trudnego zadania (napełnianie naczynia dziurawą łyżką, zbieranie jagód lub fiołków zimą itp.) bądź złym traktowaniem i skrytobójczymi planami zmusza dziewczynę do → ucieczki. Niekiedy macocha wpływa na męża, by to on odprawił → dziecko z poprzedniego małżeństwa:

Jak się ożenił [wdowiec – R.S.], tak ta macocha ciągle na te dzieci ujadała, że darmozjady, biła je i jeść im dać nie chciała. Ciągle ujadała, żeby »ich« gdzie podzieć. Ojciec się tym bardzo trapił, ale się jej nie mógł oprzeć; tak raz se medytuje, że najlepiej będzie, jak ich wyprowadzi w las, to może się ktoś znajdzie, co ich weźmie. Jak se pomyślał, tak i zrobił (T 450 „Brat baranek”; Matyas 1894, s. 237).

W części fabuł, w których pojawia się postać złej macochy, ucieka się ona do szantażu wobec męża, aby pozbyć się niechcianego potomstwa:

[…] weź te swojo córke, zapodziej jo dzie, bo jo nie będe z tobo żyć (T 431A; Kowerska, 1895, s. 540).

Zdarza się, że doprowadza do zhańbienia panny poprzez podanie jej magicznego napoju, po wypiciu którego pasierbica zachodzi w ciążę i zostaje wygnana przez → ojca (T 708 „Syn potwór”; Zawiliński 1888, s. 25). Niekiedy jej działania skutkują okaleczeniem dziewczyny bądź oszpeceniem jej czarami (T 533 „Królewna i służąca”; Karłowicz 1888, s. 5), a nawet zaklęciem pasierbicy (pasierba) w → zwierzę:

[…] jak sie ráz ozłościła, tak powiedziała ty swoi pasierbicy: »ty kobyło!« I óna sie przemieniła w kobyłe (T 531 „Koń pomocnik”; Ciszewski 1887, s. 116).

W toku akcji macocha szkodzi protagonistce, m.in. zastępując ją uzurpatorką:

[…] macocha wziena i te swojo córke ułożyła za połoźnice (T 511 „Macocha i pasierbica”; Chełchowski 1889, s. 75);
[…] tak król rzecze: »To nie ta!« ‒ A macocha na to: »Bo to mi się tak sponiewierała przez drogę; ale ona tu w wygodach przyjdzie wkrótce do siebie.« ‒A nie wiedziała, że król widział już tamte wymalowaną i nie łatwo się da oszukać (T 403 „Narzeczone czarna i biała”; Kolberg 1962a (1875), s. 55).

Można wyróżnić dwa schematy fabularne oparte na relacji pasierbica (protagonistka) – macocha (antagonistka). W pierwszym z nich kobieta traktuje młodą pannę jako swoją rywalkę, w drugim zaś kieruje działaniami rodzonej córki, którą faworyzuje.

W popularnym wątku T 709 „Dziewczyna w szklanej trumnie (Snow-White, Sneewittchen)” (→ Królewna Śnieżka) macocha zazdrości dorastającej pasierbicy urody:

[…] kiedy ją już przywieziono i widziała, że zwierciadło mówiło prawdę, chciała ją koniecznie jakoś zgubić (Ciszewski 1895, s. 51).

Częściej jednak zła → kobieta posiada własną córkę, konkurującą z pasierbicą o schedę po rodzicach:

[…] ta macocha tej swojej pasierbicy robiła wielką krzywdę, żeby się jej prędzej pozbyć, ażeby »osiedliła« majątek dla swojej jedynaczki (T 480C „Dwie siostry i diabeł”; Matyas 1894, s. 240),

a przede wszystkim o względy → mężczyzn:

A choć ją tak trzymała [tj. dawała gorszą strawę i brzydkie odzienie – R.S.], do téj jego córy [tj. córki męża – R.S.] kawalory sie znajdowały, a do jeji własny córki ani jeden. A gdy poszły do gościńca, tó ta jego córka tańcowała, a ta jej córka stojała przy drzwiach. Tak ta córka okropnie sie uskarźa téj matce swojéj, że tak ładnie ubraná, a ta tak strasznie; óna tańcuje, a já nie. Tak ta matka powiedá jeji: żeby my jé mogli coś zrobić, żeby óna umarła (Kolberg 1962b (1881), s. 164).

Przyczyną nienawiści macochy jest często fakt, iż pasierbica wygląda ładniej niż jej własna córka. W wątku T 510A → „Kopciuszek” wykonywanie najcięższych obowiązków domowych, a nierzadko także bicie i głodzenie przez przybraną matkę, tymczasowo przyćmiewają urodę dziewczyny. W bajkach piękno utożsamiane jest z dobrem, a także budzi zazdrość i zawiść potencjalnych rywalek (Śmiałowicz 2013, s. 343-345; Lasoń-Kochańska 2011, s. 19; Machota 2006, s. 66), ponieważ zainteresowanie księcia (→ Królewicz) to obietnica dostatniego życia oraz zdobycia i utrzymania wysokiego statusu:

[…] król, zobaczywszy ją, natychmiast za żonę pojął, a córkę niedobrej macochy kazał ukarać za to, że się poważyła z taką urodą stawić między królewskiemi kandydatkami do stanu małżeńskiego (Polaczek 1892, s. 220).

W schemacie fabularnym, na którym opierają się wątki T 480A „Dwie siostry, dobra i zła”, T 480B, T 480C oraz T 431 „Dom w lesie”, wygnana do → lasu bądź odprawiona na służbę pasierbica dzięki swojemu sprytowi, pracowitości lub dobremu sercu okazanemu zwierzętom powraca do domu z → nagrodą. Córka macochy próbuje nieudolnie naśladować przybraną → siostrę, ale brakuje jej rozwagi, pokory i empatii, więc zamiast kosztowności otrzymuje gady albo zostaje zabita. Pośrednio zatem → kara spotyka również samą macochę: traci ukochaną córkę, a w niektórych realizacjach umiera razem z nią.

Figura macochy-antagonistki i jej nienawiść do pasierbicy wpisują się w topos niewinności uciśnionej (Mańko 1982, s. 15-17). Protagonistkę prześladowaną przez nową żonę ojca, pozostającego obojętnym na jej cierpienie, można utożsamić z → sierotą, której z pomocą przychodzi m.in. → zmarła rodzicielka (T 510A) lub → Matka Boska (T 480A). Bajkowy wdowiec, wchodząc w nowy związek małżeński, nie interesuje się sierocą dolą córki, a niekiedy otwarcie opowiada się po stronie macochy:

[…] więc pan wołá te córke i mówi do nij tak: »Já cie zabije! Mám postradać żone, to ciebie wole. Idź se gdzie w świat« (Kowerska 1900, s. 601).

Utrwalony w → bajce magicznej obraz niekorzystnej sytuacji dzieci osieroconych przez matkę znajduje potwierdzenie w przysłowiu „[…] chłopu żona nie umiera, tylko dzieciom matka” (Staniszewska 1902, s. 693). Ponadto ludowa wiara w to, że → duchy kobiet wracają po → śmierci na ziemię, by pielęgnować swoje zaniedbywane przez macochę potomstwo, a także przekonanie, że pokutująca → dusza przybranej matki musi prosić o wybaczenie podopiecznych (Biegeleisen 1930, s. 62, 65), wskazują, że los wiejskich osieroconych dzieci nie należał do łatwych.

Sporadycznie odnotowywano fabuły, w których macocha szkodzi pasierbowi, pragnąc wyeliminować go z dotychczasowego układu rodzinnego. Bohater źle traktowany przez drugą żonę ojca zwykle opuszcza dom lub dzięki własnemu sprytowi, → radom sługi (por. T 516 „Skamieniały sługa”) czy zwierzęcego pomocnika kilkakrotnie unika śmierci z jej rąk. Niekiedy na ucieczkę przed prześladowaniami macochy wspólnie decyduje się rodzeństwo (siostra i brat).

W znacznej liczbie ludowych bajek magicznych okrucieństwo macochy wobec przybranego dziecka nie posiada żadnej konkretnej motywacji i jest niejako cechą arbitralnie przypisaną do tej postaci:

[…] ale będzie miał [królewicz – przyp. R.S.], jak wróci, przykre w domu przyjęcie, bo ojciec jego, stary król, postradawszy pierwszą żonę, ożenił się z drugą, a ta niechętną jest królewiczowi i będzie go się chciała pozbyć (Kolberg 1967, s. 511).

Należy założyć, że wyższy status społeczny macochy jako osoby dojrzałej i zamężnej dawał jej prawo dowolnego rozporządzania losem potomstwa męża, a brak więzów krwi poniekąd wykluczał ewentualne skrupuły czy przejawy empatii. I tak np. bajkowy nakaz wykonywania trudnych zadań, często związanych z kobiecymi zajęciami, takimi jak przędzenie (→ Nić/Przędza), czerpanie → wody, praca w kuchni, oraz posyłanie pasierbicy na służbę mogą być echem nadmiernego eksploatowania sierot w gospodarstwie.

Pasierbica wobec uprzykrzającej jej życie macochy zawsze zostaje bierna ‒ nie występuje otwarcie przeciwko niej, nie okazuje gniewu, nie łaknie zemsty. Jeżeli przybraną matkę lub jej rodzoną córkę spotyka kara, to wymierza ją ktoś inny, np. (przyszły) mąż protagonistki:

[…] i jak Marysia zaczéna wode nabirać to dziurawo łyżko, tak macocha z córko zaczaiły sie z tyłu i chciały jo pchnoć w wode. A ty chwili szczupak wyleciał i pchnon macoche z córko do wody, sam przemienił sie (bo był w zakleciu) w ślicznego królewicza i ożenił sie z to Marysio (T 444 „Szczupak zaklęty”; Dąbrowska 1905, s. 395-396).

Bohaterka bajki niemal zawsze podporządkowana jest woli mężczyzny (Machota 2006, s. 55-56). Wykonanie wyroku śmierci na macosze nie jest zresztą formą odwetu, lecz wymierzeniem sprawiedliwości (Jonca 1994, s. 55). „Bezstronność” pasierbicy i zięcia podkreśla fakt, iż w niektórych fabułach macocha zostaje poproszona o „zaproponowanie kary” (→ Matkobójstwo).

W kontekście schematu fabularnego bajki magicznej tożsamość antagonisty oraz postaci wyprawiającej bohatera z domu nie ma większego znaczenia; relacja macochy z przybranym potomstwem jest jedynie pretekstem do uruchomienia łańcucha określonych zdarzeń (Rzepnikowska 2005, s. 48). Część przywołanych wątków (m.in. T 706, T 709) posiada realizacje, w których zamiast złej macochy pojawia się ojciec, rodzona matka, teściowa lub inna postać spełniająca w bajce identyczne funkcje. Nie odnotowano natomiast fabuł, w których macocha pomagałaby (lub chociażby sprzyjała) protagonistce bądź protagoniście.

Postać złej macochy, dybiącej na życie bohaterki lub faworyzującej swoje córki, przeniknęła do literatury dziecięcej, mimo że w ludowych bajkach magicznych równie często funkcję antagonistów spełniali biologiczni rodzice lub inni członkowie rodziny. Dominacja jednoznacznie pozytywnego wizerunku matki w kulturze XIX-wiecznej wymagała zastąpienia jej w utworach adresowanych do młodego odbiorcy figurą macochy (Lasoń-Kochańska 2011, s. 20) – zazdrosnej i występnej, a przede wszystkim → obcej kobiety.

Postać macochy w innych gatunkach prozy ludowej występuje nader rzadko. Komiczny wątek T 1523 „Sprytna macocha” skupia się na postaci matki, która tak rozdziela pieczywo, by jej własne potomstwo otrzymało podwójną porcję:

[…] posłuszne pasierby podzieliły się po połowie i zostało im po połówce, a dziecko macochy miało dwie połówki, to jest cały kołacz (Siewiński 1903, s. 74).

Natomiast → bajka ajtiologiczna T 2660 „Bratki” nawiązuje do hierarchii rodzinnej, w której najwyższe miejsce zajmuje macocha, najniższe zaś pasierbice:

O bratkach mówią, że to jest macocha z dwiema córkami i dwiema pasierbicami. Macocha, którą ma przedstawiać górny płatek u korony, siedzi na dwóch stołkach, to jest na dwóch listkach, dwie jéj córki siedzą po bokach każda na jednym stołku, a pasierbice siedzą we dwóch na jednym stołku najniżej (Ulanowska 1884, s. 292).

Podobnie jak w bajce magicznej, również w obu powyższych wątkach macocha sprzyja własnym dzieciom kosztem potomstwa męża. Tę właściwość przybranej matki można zatem uznać za najważniejszy element jej wizerunku w prozie ludowej.

Bibliografia

Źródła: Chełchowski S., Powieści i opowiadania ludowe z okolic Przasnysza, cz. 2, 1889; Ciszewski S., Krakowiacy. Monografia etnograficzna, cz. 1, 1894; Ciszewski S., Lud rolniczo-górniczy z okolic Sławkowa w powiecie olkuskim, ZWAK 1887, t. 11; Dąbrowska S., Przypowiastki i bajki z Żabna (pow. krasnostawski, gub. Lubelska), „Wisła” 1905, t. 19; Karłowicz J., Podania i bajki ludowe zebrane na Litwie (Ciąg dalszy), ZWAK 1888, t. 12; Kolberg O., DW, t. 8, cz. 4, 1962a (1875); DW, t. 14, cz. 6, 1962b (1881); DW, t. 46, 1967; Kowerska Z.A., O trupi główce, „Wisła” 1895, t. 9; Kowerska Z.A., O chłopakach zaklętych w ptaki, „Wisła” 1900, t. 14; Matyas K., Z za krakowskich rogatek, „Wisła” 1894, t. 8; Polaczek S., Wieś Rudawa. Lud, jego zwyczaje, obyczaje, obrzędy, piosnki, powiastki i zagadki, 1892; Siewiński A., Bajki, legendy i opowiadania ludowe zebrane w powiecie Sokalskim, „Lud” 1903, t. 9, z. 1; Ulanowska S., Niektóre materyały etnograficzne we wsi Łukówcu (mazowieckim), ZWAK 1884, t. 8; Zawiliński R., Z powieści Górali Beskidowych, „Wisła” 1888, t. 2.

Opracowania: Biegeleisen H., Śmierć w obrzędach, zwyczajach i wierzeniach ludu polskiego, 1930; Jonca M., Sierota w literaturze polskiej dla dzieci w XIX wieku, 1994; Lasoń-Kochańska G., Dziewczynka, macocha, czarownica. Obraz kobiety w baśni, LL 2011, z. 4-5; Machota M., Wizerunek kobiety i mężczyzny w polskich bajkach ludowych a funkcjonowanie stereotypów płciowych, LL 2006, z. 4-5; Mańko M., Topos niewinności uciśnionej w bajce ludowej, LL 1982, z. 1; Propp W., Morfologia bajki magicznej, przeł. Rojek P., 2011; Rzepnikowska I., Rosyjska i polska bajka magiczna (AT 480) w kontekście kultury ludowej, 2005; Śmiałowicz K., Baśnie i odtwarzanie asymetrycznych relacji płciowych, „Studia Edukacyjne” 2013, nr 27.

Roksana Sitniewska