Ługowska Jolanta (ur. 1948) – folklorystka i historyk literatury. Urodziła się w Pionkach. Studia polonistyczne ukończyła na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, gdzie przez trzy lata po uzyskaniu magisterium pracowała jako asystentka. Od 1976 roku związana jest zawodowo z Instytutem Filologii Polskiej Uniwersytetu Wrocławskiego, gdzie pełni funkcję kierownika Zakładu Literatury Ludowej, Popularnej i Dziecięcej. Stopień doktora nauk humanistycznych zdobyła w 1977 roku na podstawie monografii Ludowa bajka magiczna jako tworzywo literatury. Stopień doktora habilitowanego nauk humanistycznych w zakresie literaturoznawstwa otrzymała w 1994 roku na podstawie rozprawy W świecie ludowych opowiadań. Teksty, gatunki, intencje narracyjne na Uniwersytecie Wrocławskim, w roku 1996 otrzymała stanowisko profesora nadzwyczajnego. W 2002 roku uzyskała tytuł profesora nauk humanistycznych. Pełni funkcję redaktora naczelnego czasopisma „Literatura Ludowa”. Jest wiceprezesem Towarzystwa Przyjaciół Polonistyki Wrocławskiej oraz członkiem Polskiej Akademii Nauk, Komitetu Nauk o Kulturze i Komitetu Nauk Etnologicznych.
Przedmiotem zainteresowań naukowych Ługowskiej są m.in. zagadnienia folkloru, kultury popularnej, a także swoistej subkultury dzieci i nastolatków. W badaniach współczesnej kultury, w tym także kultury ludowej, Ługowska przyjmuje perspektywę literaturoznawczą, wyznaczoną przez punkt widzenia tekstologa i genologa. Problemom tekstu poświęciła m. in. artykuły O formule bajki (1976), Sposoby określania intencji w gwarowym tekście mówionym (1988), natomiast relacje między tekstem a gatunkiem stały się tematem prac: Problemy badania i klasyfikacji gatunków folkloru w pracach W. J. Proppa (1977), Teoretyczne podstawy wyodrębniania gatunków opowieści ludowych (1986) oraz Tekst a gatunek (2002).
Gatunek folkloru traktuje badaczka jako swoistą gramatykę folkloru. Jego reguły umożliwiają wielokrotne wykorzystanie tych samych → motywów, rozumianych jako szczególne „jednostki słownikowe”, w różnych sytuacjach, konstrukcjach i różnych wzorcach fabularnych (Ługowska 1993, s. 62). Jest to więc koncepcja określana jako normatywna i dynamiczna. Gatunek stanowi swoisty program dla wykonawcy. Jest on przez Ługowską rozpatrywany w dwu aspektach: erudycji i kompetencji. Erudycja w zakresie korzystania z wzorców gatunkowych obejmuje przyswojenie fabuł, motywów wędrownych, tradycyjnych konceptów, formuł i zwrotów formulicznych (→ Formuliczność). Kompetencja stanowi dynamiczny składniki „intuicji gatunku”, jest to praktyczna i intuicyjna umiejętność posługiwania się tekstami. Intuicja gatunku folkloru stanowi wypadkową kompetencji i erudycji użytkownika tradycji ludowej (Ługowska 2002, s. 16).
Szczególne miejsce w bibliografii prac Jolanty Ługowskiej zajmują teksty dotyczące problematyki → bajki ludowej i → baśni literackiej, a także innym odmianom fantastyki.
Problemom → adaptacji i transformacji ludowej → bajki magicznej w literaturze poświęciła Jolanta Ługowska m.in. monografie Ludowa bajka magiczna jako tworzywo literatury (1981), Bajka w literaturze dziecięcej (1988), W Fantazjanie i gdzie indziej. Szkice o baśni literackiej (2006). Zdaniem badaczki, celem adaptacji jest usunięcie z przekazu ludowego typowych dla niego właściwości językowo-stylistycznych oraz nadanie mu zewnętrznej form opowiadania literackiego, podczas gdy transformacja charakteryzuje się ingerencją autora w całość sensów zawartych w przekazie folklorystycznym (Ługowska 1991, s. 33-50).
Związki baśni literackiej z bajką ludową stanowią istotny temat badań Ługowskiej. W monografii Bajka w literaturze dziecięcej pojęcia „bajka” używa badaczka w znaczeniu szerokim i ponadgatunkowym jako syntetycznego określenia całej ogromnej grupy utworów dla dzieci, w ramach której rozpatruje właściwe gatunki, takie jak: bajeczka, bajka wierszem, bajka ludowa w opracowaniu artystycznym, baśń literacka (Ługowska 1988, s. 10). Zauważa, że dwa konstytutywne dla bajki chwyty konstrukcyjne to animizacja i personifikacja, które dotyczą świata roślin, zwierząt, przedmiotów martwych i umożliwiają porozumiewanie się człowieka z nimi. Bajkowy obraz świata tłumaczy w kontekście reguł myślenia mitycznego, zgodnie z którymi człowiek i całe jego otoczenie tworzyły nieprzerwaną, ciągłą całość. Przekonanie o solidarności życia w przyrodzie przyczyniło się do ukształtowania wierzeń i kultów totemicznych. Typowy dla kultury pierwotnych panpsychizm umożliwiał werbalne kontaktowanie się człowieka z siłami przyrody, formułowanie wobec nich nakazów czy zakazów. Zdaniem Ługowskiej, wszystkie te wierzenia i wyobrażenia składające się na na specyficzny światopogląd człowieka pierwotnego przeniknęły w postaci szczątkowej lub odpowiednio przetransformowanej do bajki (Ługowska 1988, s. 12-13). Relikty myślenia mitycznego wykorzystywane bywają w bajce jako typowe motywy opowieści czarodziejskich. Przekonanie o bliskości wszystkich form życia wyraża się w charakterystycznych próbach, jakim poddawana jest postać działająca: pozytywną ocenę uzyskuje ten → bohater, który pomógł → drzewu przez strzaśnięcie z niego owoców, podzielił się ze zwierzęciem resztką posiadanego pokarmu itp. Echem panpsychizmu są postaci zwierząt w funkcji niezwykłych pomocników, a także siły przyrody (→ wiatr, deszcz), którym przypisuje się uczucia i umiejętności właściwe ludziom (Ługowska 1988, s. 13). Bajkę i mit łączy także prawo → metamorfozy, tzn. w obu gatunkach nic nie ma w nich kształtu stałego i skończonego, dzięki transformacji wszystko może zmienić się we wszystko (Ługowska 1988, s. 14). Jako rdzeń bajki Ługowska traktuje animizację, personifikację, prawo metamorfozy i zawieszenie naturalnej przewidywalności (Ługowska 1988, s. 14).
Ługowska ludową bajkę magiczną postrzega jako jedną z form prostych. Występuje w niej swoisty paradoks. Z jednej strony jej użytkownicy (→ bajarze i słuchacze) mają upodobanie do → cudowności, a z drugiej strony cenią w bajce prawdę i wszystko, co naturalne. Cudowność nie stanowi więc zakwestionowania powszechnie obowiązującej normy, jest spodziewana i przewidywana (Ługowska 2006, s. 15).
Baśń literacką traktuje badaczka jako skomplikowany układ form gatunkowych, które wykazują związek ze swoistym światopoglądem bajki ludowej oraz jego wyznacznikami –animizacja, personifikacja, prawo metamorfozy, zawieszenie naturalnej przewidywalności. Baśnie literackie różnią się między sobą pod względem sposobu interpretacji zasad baśniowego świata przedstawionego, a także stosunkiem do literackiej i folklorystycznej tradycji oraz repertuarem zastosowanych wzorców fabularnych. Łączy je jednak to, że formę pierwotną, embrionalną, stanowi dla nich baśń, która jest zazwyczaj kontynuacją folklorystycznej tradycji gatunku (Ługowska 2006, s. 14).
W badaniach nad adaptacją i transformacją ludowej bajki magicznej we współczesnej literaturze badaczka koncentruje się na kwestiach komparatystycznych, a także na funkcjonowaniu gatunku w komunikacji kulturowej. W pracach poświęconych baśni Jolanta Ługowska odpowiada na pytania, do kogo są adresowane, jakie potrzeby są dzięki nim zaspakajane, co decyduje o ich popularności. Zauważa, że niezależnie od różnorodności indywidualnych rozstrzygnięć autorskich zasadniczą intencję baśni literackiej (zwłaszcza baśni synkretycznej i wielowątkowej), która łączy tradycyjne wzorce baśniowe ze zróżnicowanymi konwencjami gatunkowymi, często o charakterze realistycznym, stanowi nie ucieczka od rzeczywistości, lecz jej interpretacja i dopełnienie (Ługowska 2006, s. 27).
Charakteryzując i opisując transformacje ludowych → wątków w baśni literackiej, za nadrzędną dyrektywę w modelu gatunkowym tej drugiej uznaje Ługowska dążenie do oryginalności i niezależności opowiadania od wzorca morfologicznego bajki ludowej, przy zachowaniu wybranych elementów składających się na ponadindywidualny repertuar obrazów i motywów charakterystycznych dla tego gatunku, a także respektowaniu rdzennych założeń ponadgatunkowo rozumianej bajki (załamanie „naturalnej przewidywalności, bezkolizyjne, dzięki animizacji i personifikacji, porozumiewanie się człowieka ze światem zwierząt i roślin, możliwość metamorfozy); (Ługowska 1988, s. 97).
Z problematyką folkloru związane są badania Ługowskiej dotyczące istoty kultury ustnej oraz kultury opartej na piśmie i druku, m.in. kwestie oralności w twórczości Vincenza (2015). W zakresie badań na opowiadaniami ustnymi badaczka wychodzi od koncepcji → wariantu, zgodnie z którą każda realizacja ponadindywidualnego schematu potraktowana może być jako akt twórczy, polegający na przystosowaniu tradycyjnego wzorca do „tu i teraz” opowiadającego i jego słuchaczy. Kierunek, sposób i zakres tego przystosowania ściśle związany jest z przyjętą przez narratora intencją, której – w fazie realizacyjnej – podporządkowane zostają poszczególne składniki opowiadania, zaczerpnięte z kolektywnej tradycji. Intencję traktuje Ługowska jako główne narzędzie i kryterium typologii tekstów folkloru (Ługowska 1993, s. 9). Intencja w jej ujęciu – podobnie jak w pracach lubelskich językoznawców (np. Jerzego Bartmińskiego) – stanowi wewnętrzną właściwość tekstu, możliwą do wyeksplikowania metodą analizy immanentnej (odróżnieniu od funkcji, której określenie wymaga uruchomienia innego porządku dociekań, transcendentnego wobec tekstu; Ługowska 1993, s. 9). Do najbardziej typowych intencji w polskim folklorze zalicza: poinformowanie, przestrogę przed naruszeniem ogólnie przyjętych norm społecznych i powszechnie przyjętego systemu wartości, wzbudzenie uczucia irracjonalnego lęku, rozśmieszenie, dostarczenie moralnej satysfakcji z powodu rozwoju wydarzeń w oczekiwanym przez słuchacza kierunku (Ługowska 1993, s. 35). Do tekstów informujących zalicza badaczka tradycyjne przekazy, będące swoistym wykładem ludowej wiedzy o świecie: → bajki ajtiologiczne o początkach świata, człowieka i różnych gatunków zwierząt i roślin, → podania historyczne, lokalne oraz → legendy i przekazy apokryficzne opowiadające o życiu Świętej Rodziny i → świętych. Przestrogę przed naruszeniem norm społecznych realizują gatunki będące istotnym składnikiem tradycyjnej edukacji, mającej na celu stabilizację i przestrzeganie określonych norm. Wychowawczą intencję odnajduje badaczka w balladach, egzemplach oraz różnego rodzaju budujących opowiastkach, przeznaczonych przede wszystkim dla młodszych słuchaczy. Do opowieści, których intencją jest wzbudzenie uczucia lęku, zalicza teksty opowiadające o spotkaniach człowieka z → demonami, → upiorami, duchami osób → zmarłych, czyli tzw. podania wierzeniowe. Opowiadania, których intencją jest „oswajanie” świata za pomocą dowcipu, ośmieszania, degradacji, to stanowiące przykład → komizmu ludowego: kawały, anegdoty, humoreski. Ostatni z wymienionych typów wypowiedzi reprezentują teksty charakterze kompensacyjnym, ukazujące świat lepszy, doskonalszy niż w rzeczywistości. Prototypowym gatunkiem realizującym tę intencję jest bajka magiczna (Ługowska 1993, s. 36).
Ważne miejsce w działalności naukowej Jolanty Ługowskiej zajmują kwestie literatury religijnej, adresowanej do różnego typu odbiorców. Efektem tych zainteresowań są między innymi zredagowane przez badaczkę trzy tomy zatytułowane Anioł w literaturze i w kulturze (2004, 2005, 2006), rozważania na temat dwudziestowiecznej literatury religijnej dla dzieci i młodzieży i jej przedstawicieli (m.in. ks. Jan Twardowski, Joanna Kulmowa), a także teksty podejmujące problematykę franciszkańską.
Najnowsze prace Badaczki dotyczą głównie literatury dla dzieci, np. Rodzina a autorytety. Na przykładzie najnowszej prozy dla młodzieży (2011), Fantastyka baśniowa w procesie literackiej inicjacji dziecka oraz jako przedmiot szkolnej edukacji polonistycznej (2012), Świat według Ani Shirley (2012), w tym kwestie genologiczne, np. Wzorce gatunkowe autobiograficznego pisarstwa Andersena i ich adaptacje w wybranych utworach o życiu i twórczości pisarza (2016), Przysłowie w strukturze dawnego i współczesnego wiersza dla dzieci (2017).
Źródła: Anioł w literaturze i w kulturze, t. 1, red. Ługowska J., Skawiński J., 2004; t. 2, red. Ługowska J., 2005; t. 3, red. Ługowska J., 2006; Ługowska J., Bajka w literaturze dziecięcej, 1988; Ługowska J., Baśń egzotyczna na warsztacie Marii Krüger („Dar rzeki Fly”), [w:] Dziecko i baśnie świata w kontekście wczesnej edukacji, red. Chęcińska U., 2016; Ługowska J., Baśnie nasze współczesne, 2005; Ługowska J., Baśnie nie-baśnie Astrid Lindgren, „Świat Psychoanalizy“ 1996, nr 2; Ługowska J., Baśnie Oskara Miłosza wobec ludowej tradycji, LL 2000, nr 4/5; Ługowska J., Dzieci i stajenka, „Poezja i Dziecko“ 2005, nr 1; Ługowska J., Fantasy Doroty Terakowskiej: w kręgu problematyki i poetyki utworów – rekonesans badawczy, „Literatura i Kultura Popularna“ 2000, nr 9; Ługowska J., Folklor – tradycje i inscenizacje: szkice literacko-folklorystyczne, 1999; Ługowska J., Folklorystyka wrocławska, „Acta Universitatis Wratislaviensis. Prace Literackie“ 1997, nr 35; Ługowska J.,„Kopciuszek to ja!“: w kręgu zagadnień baśniowej kompensacji, [w:] Baśń we współczesnej kulturze, t. 1, Niewyczerpana moc baśni: literatura – sztuka – kultura masowa, 2014; Ługowska J., Ludowa bajka magiczna jako tworzywo literatury, 1891; Ługowska J., Modlitwa i jej funkcje w wierszach dla dzieci, „Quaestiones Selectae“ 2007, z. 21; Ługowska J., O formule bajki, LL 1976, nr 4/5; Ługowska J., Opowieść biograficzna i jej funkcje w twórczości Janusza Korczaka (na przykładzie utworów o Ludwiku Pasteurze), [w:] „Stare“ i „nowe“ w literaturze dla dzieci i młodzieży: biografie , red. Olszewska B., Pajączkowski O., Urbańczyk L., 2015; Ługowska J., Piaskoludek i dzieci sto lat później, czyli o literackich spotkaniach w czasie (Czworo dzieci i „coś“ Jacqueline Wilson), [w:] O tym, co Alicja odkryła.... W kręgu badań nad toposem dzieciństwa i literaturą dla dzieci i młodzieży, 2015; Ługowska J., Piszę dla dziecka, które jest we mnie: o poezji Józefa Ratajczaka, [w:] Dziecko i poezja w kontekście wczesnej edukacji,red. Chęcińska U., 2016. Ługowska J., Problemy badania i klasyfikacji gatunków folkloru w pracach W. J. Proppa, LL 1977, nr 2; Ługowska J., Sposoby określania intencji w gwarowym tekście mówionym, LL 1988, nr 1; Ługowska J., Tajemnicza historia Harry'ego Pottera, „Literatura i Kultura Popularna“ 2002, nr 10; Ługowska J., Tekst a gatunek, [w:] Genologia literatury ludowej. Studia folklorystyczne, red. Mianecki A., Wróblewska V., 2002; Ługowska J., Temat śmierci w najnowszej prozie dla dzieci i młodzieży, [w:] Problemy współczesnej tanatologii: medycyna, antropologia kultury, humanistyka, 2008; Ługowska J., Teoretyczne podstawy wyodrębniania gatunków opowieści ludowych, LL 1986, nr 1; Ługowska J., Vinzenz – mistrz słowa mówionego, 2015; Ługowska J., Vinzenzowska oralność, „Quaestiones Oralitatis“ 2015; Ługowska J., W Fantazjanie i gdzie indziej. Szkice o baśni literackiej, 2006; Ługowska J., W kręgu baśni poetyckich Jana Brzechwy, „Guliwer“ 2008, nr 1; Ługowska J., W świecie imion własnych o funkcjach imienia w „Nie kończącej się historii“ Michaela Endego, „Etnolingwistyka“ 2001, t. 13; Ługowska J., W świecie ludowych opowiadań. Teksty, gatunki, intencje narracyjne, 1993; Ługowska J., Rodzina a autorytety. Na przykładzie najnowszej prozy dla młodzieży, [w:] Rodzina w świecie współczesnym, red. Howorus-Czajka M., Kaczor K., Wierucka A, 2011; Ługowska J., Fantastyka baśniowa w procesie literackiej inicjacji dziecka oraz jako przedmiot szkolnej edukacji polonistycznej, [w:] Przestrzenie kultury i literatury. Księga jubileuszowa dedykowana Profesor Krystynie Heskiej-Kwaśniewicz na pięćdziesięciolecie pracy naukowej i dydaktycznej, red. Gondek E., Socha I., Pytlos B., 2012; Ługowska J., Świat według Ani Shirley, [w:] Kultura: pamięć i zapomnienie. Księga poświęcona pamięci Profesora Piotra Kowalskiego, red. Jastrzębski B., Konarska K., Lewicki A., 2012; Ługowska J., Wzorce gatunkowe autobiograficznego pisarstwa Andersena i ich adaptacje w wybranych utworach o życiu i twórczości pisarza, [w:] Andersenowskie inspiracje w literaturze i kulturze polskiej, red. Ratuszna H., Wiśniewska M., Wróblewska V., 2016; Ługowska J., Przysłowie w strukturze dawnego i współczesnego wiersza dla dzieci, [w:] Stare i nowe w literaturze dla dzieci i młodzieży – małe formy narracyjne, red. Olszewska B., Pajączkowski O., 2017.
