Jedno z podstawowych pojęć w refleksji nad kulturą, odnoszące się do ludzkich kontaktów ze sferą pozaziemską, nadprzyrodzoną, często zestawiane w opozycji do profanum jako świeckiego, a więc pozbawionego religijnych odniesień wymiaru życia (Eliade 2011). Sacrum w kulturze ludowej związane było z dyskursem magiczno-religijnym i znajdowało dogodne dla siebie miejsce zarówno w → pieśniach, np. obrzędowych, jak i w opowieściach, zwłaszcza w → legendach, → bajkach ajtiologicznych, magicznych, rzadko nowelistycznych i zwierzęcych. Bajkowe sacrum sytuowało się w stadium pośrednim pomiędzy przedchrześcijańskim determinizmem a chrześcijańskim personalizmem, akcentującym rolę i wolę jednostki.
W perspektywie sakralnej przedstawiano zarówno powstanie świata i człowieka, jak i ich dalsze losy, posługując się w tym celu wprowadzaniem w ludowe opowieści nadludzkich postaci o rodowodzie chrześcijańskim, np. → świętych, → Matki Boskiej, → Jezusa, → Boga, bądź istoty bez wyraźnego zakorzenienia religijnego, ale o nadprzyrodzonym charakterze, jak zwierzęta, → starcy czy → dzieci w roli → donatorów (Wróblewska 2005, s. 547-553). Jako symboliczne oznaki sacrum → w bajkach ludowych prezentowano również przedmioty kultu religijnego, takie jak Biblia (→ Bajka ludowa a Biblia), książeczka do nabożeństwa czy święcona woda i kreda, często wykorzystywane przez → bohaterów jako narzędzia walki z reprezentacjami zła (np. T 307 → „Królewna strzyga”; Kolberg 1963 (1886), s. 228-229; Zmorski 1902, s. 75-89; zob. Wróblewska 2014, s. 205-218).
W zależności od przynależności gatunkowej przekazu sacrum pełniło nadrzędną bądź uzupełniającą rolę (Kalniuk 2016, s. 31-32). W legendach i bajkach ajtiologicznych, powstałych pod wpływem chrześcijaństwa, wypełnia ono cały świat przedstawiony (postaci, czas, miejsca, zdarzenia), w pozostałych odmianach bajki ludowej ujawnia się poprzez pojedyncze motywy, np. cudowne przedmioty lub zjawiska. Ludowe opowieści oprócz funkcjonalnych związków wykazywały zależności strukturalne z sacrum. Do konstytutywnych składników jego „poetyki” należały: autonomia → słowa, → formuliczność wyrazu, powtórzenie, paralelizm, symbolika, koncepcja → czasu i → przestrzeni oraz „dialog z kosmosem” (Bartmiński 1995, s. 13-17).
Pojęcie sacrum nie występowało w folklorze polskiej wsi explicite. Przybierało najczęściej obraz „tamtego świata” (→ Zaświaty) i jego mieszkańców. Ludowi gawędziarze niejednokrotnie prezentowali wizje nieba i piekła, ukazując rządzące nimi prawa i zasady, nierzadko odnoszące się do świata ziemskiego, jak w popularnych legendach T 756B → „Madejowe łoże” (Kapełuś 1965, s. 214-215; Karłowicz 1888, s. 1888, s. 804-814; 1889, s. 124-125). Madej, morderca swoich rodziców i przypadkowych podróżnych, którzy stanęli na jego drodze, nawraca się, kiedy dowiaduje się od księdza wędrującego z piekła, jaka → kara w zaświatach czeka na zabójców:
W porządku ziemskim znakiem działania sacrum staje się nie tylko nawrócenie grzesznika, ale towarzyszące temu zauważalne, a nawet odczuwalne cuda: → jabłoń, która wyrosła w → lesie z posadzonej przez kleryka pałki (narzędzia zbrodni), → dusze ludzkie jako jabłka wydzielające cudowny zapach, a także zamiana Madeja w gołębia:
Bajkowe sacrum za sprawą cudownych zjawisk uobecnia się bohaterom w sposób sensualny, jawny i bezpośredni, dowodząc istnienia wyższego porządku. Równie często odnosi się do osób czy rzeczy o niezwykłym pochodzeniu i/lub nadzwyczajnych właściwościach. Mowa o nich nie tylko w legendach, ale także w bajkach magicznych, które ulegały stopniowej chrystianizacji. Na przykład jedna z realizacji wątku T 574 „Cudowna laska” pokazuje starego, zwolnionego od służby → żołnierza, którego spotyka dziadek, będący Panem Jezusem (T 574; Kolberg 1962 (1865), s. 273). Ten, litując się nad niedolą biednego człowieka, ofiarowuje mu cudowny rekwizyt mający zapewnić dobrostan:
W innych przekazach, np. w realizacjach wątku T 710 „Wychowanka Matki Boskiej (Our-Lady’s Marienkind Child), bohater na wiejskiej → drodze spotyka Matkę Boską i → św. Piotra, którzy oferują mu swą pomoc, deklarując być chrzestnymi jego dziecka:
W dalszej części opowieści biedna dziewczyna, której kumami były osoby święte, w darze otrzymuje niezwykłą urodą (złote → włosy), cenne przedmioty (złoty grzebień, złota szczoteczka), a po licznych perypetiach zostaje szczęśliwą żoną królewicza. Przez krótki czas jako → dziecko przebywa nawet z Matką Boską w niebie, skąd zostaje jednak wypędzona, gdy narusza zakaz niewchodzenia do zamkniętego pokoju (leżał w nim zakrwawiony Chrystus).
Postaci z porządku sakralnego, jak Bóg czy Jezus, są w bajkach magicznych donatorami, a w opowiadaniach ajtiologicznych (w PBL wątki T 2441 – T 2999) kreatorami świata bądź jego składowych, jak w realizacjach wątku T 2450 „Powstanie ziemi” (→ Kosmogonia dualistyczna):
W jednym z przekazów, będących wariantem T 2636 „Grzyby”, powiązano akt kreacji z przywarami jednego z apostołów. → Gawędziarz, kontrastowo zestawiając ze sobą słabości charakterologiczne św. Piotra z doskonałością Chrystusa (co stanowi cechę typową dla legendy, z którą bajki ajtiologiczne pozostają w stałych związkach, zob. Ferfecka 2002), podkreśla w moralizatorski sposób boskość i nieomylność Stwórcy:
Część aktów stworzenia przedstawianych w folklorze miała charakter wtórny i wiązała się ze zjawiskiem waloryzacji świata już stworzonego. Opowiadania z tej grupy wpisywały się w tradycyjne pojmowanie kosmosu jako rzeczywistości w pewnej mierze upodmiotowionej, uporządkowanej moralnie (Bartmiński 1988; Pawluczuk 1988, s. 10). Poszczególne elementy rzeczywistości, jak niebo, ziemia, rośliny, zwierzęta, a nawet niektóre przedmioty użytkowe, miały zawdzięczać swe istnienie nadludzkim postaciom. Kreacja niejednokrotnie towarzyszyła przygodom bohaterów, takich jak: Bóg, → diabeł, → aniołowie, święci, Matka Boska (np. Podczaski 2012, s. 425-427). Stosunek tych postaci do otaczającej rzeczywistości ukazany w bajkach wywierał istotny wpływ na sposób wartościowania czasu i przestrzeni. Elementy życzliwe bohaterom zyskiwały jednoznacznie pozytywną waloryzację, podczas gdy nieprzychylne im oceniane były negatywnie. Realizacje wątku ajtiologicznego T 2442 „Ucieczka Św. Rodziny do Egiptu” pokazywały m.in., w jaki sposób gatunki → drzew nabywały swoich właściwości i znaczeń:
Społeczność tradycyjna funkcjonowała w kulturze typu zamkniętego. Lokalne odniesienia społeczno-kulturowe były w niej postrzegane jako odwzorowanie tych wielkich, kosmicznych. Zasada homologii powodowała, że nieprzestrzeganie przyjętych przez grupę norm traktowano jako zagrażające bezpośrednio funkcjonowaniu wsi i świata jako takiego. W tej sytuacji człowiek powinien wpasować się w nakreślony mu odgórnie plan. Jego realizacja zaczynała się wraz z narodzinami, a moment ten był w znacznej mierze determinującym i w niewielkim stopniu podatnym na późniejsze modyfikacje, nawet ze strony Boga. Stwórca stosunkowo często występował w słowiańskich bajkach w roli Szafarza, Dawcy Losu, który sam podlegał stałemu rytmowi kosmicznych przemian. W zależności od fazy cyklu, w której znajdował się w trakcie narodzin człowieka (czy był to okres bogactwa i pełni, czy ubóstwa), ustalało się jego przeznaczenie. Ludowy determinizm ilustrowały bajki magiczne, m.in. przekazy realizujące wątek T 735 „Szczęście bogacza i biedaka”, w których bohater osiągał życiowe spełnienie przez odkrycie i podporządkowania się boskiemu planowi (Wrocławski 1995, s. 173-176):
Podobne przykłady znaleźć można w grupie → bajek nowelistycznych, np. T 930A „Żona z przeznaczenia”, T 931 → „Edyp”, i T 932 „Syn ukryty przed piorunem w piwnicy” (Wróblewska 2007, s. 81-82). W ludowych nowelach wiara w przeznaczenie, którego głosicielami są niejednokrotnie tajemnicze postaci pojawiające się przy urodzeniu dziecka (→ Wróżka), przybiera formę → przysłów, stanowiących podsumowanie wymowy ideowej przekazu:
Sacrum stanowiło integralną część egzystencjalnego doświadczenia wiejskich podmiotów zdeterminowanych przez tradycję. Ludowy nadawca w sposób nie zawsze świadomy przywoływał treści sakralne. Nasycenie tekstów niezwykłością bohaterów, miejsc i zdarzeń w pewnej mierze stanowi probierz tradycyjności. Chociaż narracja folklorystyczna nie była normatywnym dyskursem religijnym (wyrażającym się apriorycznymi ostatecznymi świętymi założeniami; Rappaport 1998, s. 288) i nie stanowiła elementu rytuału (pewne sugestie w tym kierunku zgłaszali rosyjscy uczeni, m.in. Propp i Mieletinski), to pozostawała w wyraźnej relacji z kulturą ludu i jego religijnością. Była przez nią inspirowana, a jej motywy i wątki artystycznie przetwarzała. W przekazie folklorystycznym różnica dotyczyła bardziej stopnia nasycenia i sposobu przetworzenia sacrum aniżeli jego braku bądź występowania. Nawet w → bajkach komicznych i zwierzęcych, pozornie odległych od tematyki sacrum, pojawiają się postaci świętych, ale nigdy po to, by je wyśmiać, lecz pouczyć tych, którzy nie przestrzegają zasad religijnych. W realizacjach wątku komicznego T 1558 „Gość w lichym odzieniu” krytyce podlegają weselnicy wyganiający żebraka, w którym nie poznają Jezusa, a przyjmujący z honorami człowieka w bogatym ubraniu (Ciszewski 1894, s. 300-301). W opowieściach T 1704 „Chciwiec ukarany” upomnienie otrzymuje św. Piotr zbyt mocno koncentrujący się na sprawach materialnych, a nie duchowych:
Bajki zwierzęce, np. T 157 „Jak smakuje ludzkie mięso”, przestrzegają w żartobliwy sposób przez konsekwencjami próby naruszania ładu świata. → Wilk, wymuszający na św. Mikołaju lub Bogu zgodę na zjedzenie człowieka, którą otrzymuje, pod warunkiem, że pożre tylko → parobka, zostaje przez silnego młodzieńca poturbowany i rezygnuje z chęci skosztowania ludzkiego mięsa (Malinowski 1901, s. 222). Tym samym w świetle bajkowych przekazów porządek świata jest stały, a nad jego trwałością czuwają przedstawiciele sacrum. Wszyscy naruszający ład świata muszą zostać ukarani.
Obecność sacrum w bajce ludowej stanowiła od dawna przedmiot studiów badaczy folkloru. Uczeni starali się niekiedy na jej podstawie dowodzić łączności bajki i mitu. Vladimir Propp, poszukując genezy bajki magicznej, posłużył się nawet złożeniem bajka-mit (Propp 2003, s. 40). Powstawały typologie genologiczne rozróżniające sacrum w micie od → cudowności bajki (Jakuboze 2007, s. 33-33). Sakralność czy cudowność, które traktowano jako rodzaj fantastyki (Krzyżanowski 1965, s. 27), wyraźnie towarzyszyły narracji mitycznej i baśniowej. Ze względu na organiczny związek folkloru z doświadczeniem grupy (poprzez aktualność, autentyzm i konkret sytuacyjny; Pawluczuk 1981, s. 75), treści sakralne, poza bezpośrednią obecnością w folklorze, stanowiły określony układ odniesienia informujący o tym, co dla grupy istotne (Sawicki 1988, s. 14-15).
Wielość → motywów i → wątków sacrum w ludowych przekazach bajkowych wskazuje na rolę, jaką ono odgrywało w percepcji rzeczywistości. Relacje z innym porządkiem, z „tamtym światem” należały w kulturze ludowej do rodzaju podstawowych, stale towarzyszących człowiekowi. Występujące w nauce przeciwstawienie sacrum – profanum (Walendowska 1987, s. 323-326) czy „tego” i „tamtego świata” posiada ograniczone zastosowanie w folklorze. Pozwala zilustrować właściwości obu porządków rzeczywistości. W kontekście kultur tradycyjnych i ludowego folkloru poszczególne sfery życia pozostawały ze sobą silnie skorelowane (Cassirer 1998, s. 143, 152-153).Autonomizacja i specjalizacja znamionują społeczności industrialne i postindustrialne. W rzeczywistości kultur oralnych i wczesnopiśmiennych zachodziło przenikanie się pierwiastków świeckich i religijnych (Goody 2012), czego dowodzą wszystkie odmiany bajki ludowej.
Źródła: Cercha S., Przebieczany, wieś w powiecie wielickim, MAAE 1900, t. 4; Ciszewski S. Krakowiacy. Monografia etnograficzna, t. 1, 1894; Gustawicz B., Kilka szczegółów ludoznawczych z powiatu bobreckiego zebrał…, „Lud” 1902, t. 8; Gustawicz B., O ludzie podduklańskim w ogólności, a Iwoniczanach w szczególności. Część wtóra, „Lud” 1901, t. 7; Kolberg O, DW, t. 2, 1962 (1865); DW, t. 19, 1963 (1886); Kozłowski K., Lud. Pieśni, podania baśnie, zwyczaje, przesądy ludu z Mazowsza czerskiego, 1869; Malinowski L., Powieści ludu polskiego na Śląsku, MAAE 1901, t. 5; Nakonieczny J., Śmierć i zóna – to od Boga przyznacóna, „Wisła” 1903, t. 17; Podczaski W., Stopka Matki Bożej w podkoronowskiej Stopce, [w:] tenże, Legendy kujawskie, 2012; Świętek J., Lud nadrabski od Gdowa po Bochnię, 1913; Świętek J., Z nad Wisłoka,„Lud” 1902, t. 8; Zawiliński R., Brzeziniacy. Szkic etnograficzny, „Ateneum” 1881, t. 4; Zmorski R., Podania i baśnie ludu w Mazowszu (z dodatkiem kilku szlązkich i wielkopolskich), 1902.
Opracowania: Bartmiński J., Świat, [w:] SSiSL, t. 1, cz. 1, 2012; Bartmiński J., Formy obecności sacrum w folklorze, [w:] Folklor – sacrum – religia, Bartmiński J., Wojtkowski M.J., 1995; Bartmiński J., „Niebo się wstydzi”. Wokół ludowego pojmowania ładu świata, [w:] Kultura, literatura, folklor. Prace ofiarowane Profesorowi Czesławowi Hernasowi w sześćdziesięciolecie urodzin i czterdziestolecie pracy naukowej, red. Graszewicz M., Kolbuszewski J., 1988; Cassirer E., Esej o człowieku. Wstęp do filozofii kultury, przeł. Staniewska A., 1998; Eliade M., Sacrum i profanum, przeł. Reszke R., 2011; Ferfecka E., Święci i grzesznicy. Bohater jako jeden z wyznaczników gatunkowych legendy ludowej, [w:] Genologia literatury ludowej. Studia folklorystyczne, red. Mianecki A., Wróblewska V., 2002; Goody J., Mit, rytuał i oralność, przeł. Kaczmarek O., 2012; Jakuboze A., Wprowadzenie,[do:] Baśń – oralność – zagadka. Studia i materiały, t. 1, red. Jakuboze A., Lichański Z., 2007; Kalniuk T., Literatura i folklor w kontekście mityczności, [w:] Folklor – tradycja i współczesność, red. Sitniewska R., Wilczyńska E., Wróblewska V., 2016; Kapełuś H., Madejowe łoże, [w:] SFP, 1965;Karłowicz J., Podanie o Madeju, „Wisła” 1888, t. 2, z. 4; 1889, t. 3, z. 1; Krzyżanowski J., Baśń, [hasło w:] SFP, 1965; E. Mieletinski, Poetyka mitu, przeł. Dancygier J., 1981; Otto R., Świętość. Elementy irracjonalne w pojęciu bóstwa i ich stosunek do elementów racjonalnych, przeł. Kupis B., 1993; Pawluczuk W., Obraz świata w kulturze ludowej, [w:] Z problemów badania kultury ludowej, red. Kłak T., 1988; Pawluczuk W., Folklor a świadomość formy,[w:] Literatura popularna – folklor – język, t. 2, red. Nawrocki W., Waliński M., 1981; Propp V., Historyczne korzenie bajki magicznej, przeł. Chmielewski J., 2003; Rappaport R., Ritual and religion in the making of humanity, 1999; Sawicki S., Sacrum w literaturze, „Pamiętnik Literacki” 1980, z. 3; Walendowska B., Sacrum/profanum, [w:] Słownik etnologiczny, red. Staszczak Z., 1987; Wrocławski K., Postawa człowieka wobec sacrum w słowiańskich bajkach ludowych o losie ludzkim, [w:] Folklor – sacrum – religia, red. Bartmiński J., Wojtkowska M. J., 1995; Wróblewska V., Ludowa bajka nowelistyczna (źródła – wątki – konwencje), 2007; Wróblewska V., „Od potworów do znaków pustych”. Ludowe demony w polskiej literaturze dla dzieci, 2014; Wróblewska V., Starzec i anioł – o donatorach w bajkach ludowych, [w:] Anioł w literaturze i w kulturze, t. 2, red. Ługowska J., 2005.
