en

Słownik
polskiej bajki ludowejred. Violetta Wróblewska

ISBN 978-83-231-4473-1

Woda żywa

Środek magiczny przywracający życie, uzdrawiający lub przysparzający nadludzkiej siły (rzadko w tej funkcji cudowna maść lub niezwykły pokarm, np. → jabłko); motyw znany z tradycji antycznej i biblijnej (Klinger 1906).

→ Bajki ludowe poświęcone zdobyciu żywej wody znane są na obszarze całej Polski. Oznaczone są numerem wątku T 551 „Wyprawa po żywą wodę”, choć aqua vitae jako → przedmiot magiczny pojawia się także w narracjach realizujących inne schematy fabularne, np. T 554 „Wdzięczne zwierzęta”, T 706 „Salvatica” czy T 707 „Trzej synowie z gwiazdą na skroni”. W zależności od rodzaju przypisywanej jej mocy magiczna woda bywa nazywana żywą, mocną, gojącą, młodą (Majer-Baranowska 1999, s. 236). Bajka ludowa lokalizuje ją w niedostępnych miejscach – na szczycie → góry, w podziemiach, w zaklętym → lesie lub pałacu, gdzie często strzeżona jest przez demoniczne → zwierzęta, → smoki lub → czarownice.

Woda żywa znajduje się na górze, jej źródło bije spomiędzy korzeni magicznego → drzewa, na którym siedzi mówiący → ptak (T 707), albo z wnętrza góry (T 590):

[…] jest 12 mil do ty góry, co jest na ni grane drzewo i zŭotá woda i gádajǫcy ptak (T 707; Ciszewski 1894, s. 110);
[…] przyjechali pod taką wielką górę, co miała śtery wierchy. O wschodzie słońca ta góra rozwierała się na sićkie strony świata, tak wte książę Maciej skoczył do tej szczeliny i nabrał żywej wody (T 590 „Zdradziecka matka”; Jazowski 1966, s. 191).

Czasami znajduje się w zaklętym ogrodzie (T 551; Lorentz 1924, s. 739) albo w dalekim królestwie:

[…] o dziesięć mil ztamtąd jest pałac, przy tym pałacu ogród, w tym ogrodzie kapliczka otoczona dzwoneczkami, a w téj kapliczce w studni jest woda ożywiająca. Ale w pałacu śpi królewna zaklęta i klucz do téj kapliczki leży u niej w nogach, a przy niej śpi i pilnuje ją karliczka (T 551; Kolberg 1964a (1888), s. 176).

Zawsze jednak źródła cudownej wody zlokalizowane są w miejscu mediacyjnym, umożliwiającym łączność między ziemią a światem → zmarłych i niebiosami. W kulturach tradycyjnych za takie bramy do przestrzeni → sacrum uchodziły m.in. góry i → studnie (Eliade 1999, s. 29). Woda żywa jako substancja magiczna pochodzi z → zaświatów (Kowalski 2002, s. 79), toteż miejsce, gdzie można ją czerpać, umożliwia kontakt ze sferą nadnaturalną.

Dostępu do wody żywej strzegą nadprzyrodzeni strażnicy, z którymi bohater musi się zmierzyć w → drodze do cudownego źródła. W ich roli występują → smoki, → diabły, → czarownica, demoniczne → zwierzęta bądź zastęp magicznych strażników:

[…] on smok przydzie, a ja go będę iskała; […] ón uśnie i nie bedzie o nicem wiedział, i utnij mu te siedem łbów (T 551; Kolberg 1962a (1875), s. 69);:
[…] żywą-mártwą wodę […] sami czarci pilnują (T 554; Kolberg 1962b (1881), s. 90);
[…] przybył do zamku zaklętego, i przyszedł […] i wychodzi baba do niego (T 519 „Brunhilda”; Kolberg 1970, s. 419);
[…] w ty studni była taká gęś, co każdego zjádała, kto zywnie jęno przysed wody brać (T 554; Kosiński 1883, s. 29);
[…] napotkasz wysoką górę; chodzi tam koło niej pełno wilków, lisów, niedźwiedzi; trzeba ich minąć, żeby cię nie spostrzegli, bo cię rozszarpią; dalej, jest drugie ogrodzenie, którego pilnują gęsto takie lwy, lamparty, tygrysy i straszne inne zwierzęta i gady; wreście jest na samej górze brama pałacu, za bramą na boku studnia cudowna, z której można zaczerpnąć młodej wody, ale obok studni leży wielka, okrutna, najstraszniejsza ze wszystkich zwierząt żmija o 6 głowach, co z jej pysków ogień bucha, i ta broni przystępu do tej studni (T 551; Kolberg 1973, s. 235-236).

Woda żywaposiada niewykłą moc, dzięki której odmładza, leczy nieuleczalnie chorych, przywraca ludzką postać zaklętym w → kamień lub zwierzę, sprawia, że odrąbane części → ciała przyrastają do korpusu i ożywia zmarłych:

[…] zaczęli przykładać głowę swego pana do kadłuba, posmarowali wodą, pokropili go. Za chwilę pan, jakby ze snu wielkiego zbudzony, przeciągnął się, ziéwnął (T 554; Petrow 1878, s. 145).

W bajce ludowej aqua vitae występuje często w dwóch lub trzech odmianach o różnym działaniu:

Jak zased do ty królówny, tak ji dał wody [uzdrawiającej – E.W.] się napić, a na tych flaseckach kartecki, żeby wiedział jaka; bo druga była taka ze jak buchnął w cłowieka abo w bydle, to sie ono stało kamieniem. A trzecia woda była zyjąca; jak ino trochę (kamień) posmarował, to ozywił go nazad ten co smarował (T 551; Kolberg 1962a (1875), s. 70).

Bywa także zestawiana ze swoim przeciwieństwem, np. → woda mocniejsza, dodająca siły, skontrastowana jest w bajce z wodą słabszą, która odbiera moce temu, kto ją wypije (Kolberg 1962b (1881), s. 104-105); woda odmładzająca występuje obok wody oszpecającej, zamieniającej ludzi w potwory (Kolberg 1973, s. 240), a woda żywa tworzy antynomiczną parę z wodą martwą (Kolberg 1962b (1881), s. 90). Do źródła wody żywej mogą dotrzeć tylko bohaterowie odznaczający się wyjątkowymi przymiotami, a przy tym wytrwali i posłuszni poleceniom → donatora, który wskazuje miejsce ukrycia i metodę pozyskania cudownej substancji.

Bajki o wyprawie po cudowną wodę przedstawiają zmagania bohatera wyruszających po nią, aby wskrzesić → zmarłą → matkę, uzdrowić chorą → królewnę lub → ojca. W tym celu musi dotrzeć na szczyt góry, do zaklętego ogrodu lub miasta, mierząc się po drodze z licznymi niebezpieczeństwami i pokusami:

Kto chce wnijść na wierzchołek góry, musi iść prosto przed siebie, bądź co bądź spotkał by na drodze albo za sobą posłyszał; broń Boże jeden krok w prawo, lub krok jeden w lewo zboczyć, albo spojrzeć za siebie: w téj chwili wrośnie kamieniem do ziemi (T 551; Zamarski 1852, s. 3).

Sztuka ta udaje się najmłodszemu z trzech → braci, który sumiennie stosuje się do zaleceń donatora. W bajkach T 707 „Trzej synowie z gwiazdą na skroni” magiczną wodę zdobywa → siostra, odczarowująca przy jej pomocy swych zaklętych w → kamienie braci (Lompa 1965, s. 105). W niektórych realizacjach wątku T 440 „Królewicz-wąż” otrzymuje ją najmłodsza z trzech sióstr, która w przeciwieństwie do poprzedniczek godzi się wyjść za strzegącego wody gada, aby wyleczyć chorą matkę (Bartmiński, Ługowska 1980, s. 97). Z kolei w wariantach T 554 „Wdzięczne zwierzęta” wodę żywą pozyskują zwierzęcy towarzysze bohatera, pragnący wskrzesić swego pana (Kolberg 1962b (1881), s. 90-91). Za każdym razem w posiadanie magicznej substancji wchodzi osoba zdolna do poświęceń dla innych, a przy tym odważna, zdeterminowana, często skrzywdzona przez innych, np. niesłusznie ukarana na podstawie fałszywego oskarżenia.

Poszczególne odmiany aqua vitae wymagają różnych sposobów aplikacji. Aby zdjąć urok ze skamieniałych ludzi, należy pokropić ich wodą życia, a żeby odzyskać witalność, należy wypić wodę młodości. O odpowiedniej metodzie stosowania informuje → donator lub strażnik cudownego płynu:

[…] masz wodę gojącą i żyjącą; tą gojącą szyję każdemu piórkiem posmaruj, a tej żyjącej każdemu po kropelce wlej do gęby (Kolberg 1964b (1891), s. 216).

Działanie wody żywej wynika z zasad rządzących magią sympatyczną, wedle których kontakt z substancją magiczną powoduje przejęcie jej właściwości (Frazer 2012, s. 16). Wypicie niezwykłej wody oddziałuje na cały organizm człowieka – uzdrawia, odmładza, ożywia, natomiast aplikacja zewnętrzna pozwala interweniować w określonych obszarach – przywraca odcięte kończyny lub zdejmuje zaklęcie (Wilczyńska 2014, s. 4).

Zdobycie wody życia zmienia los bohatera. Zazwyczaj żeni się on z córką → króla, dla którego zdobył tę magiczną substancję, lub z dziewczyną więzioną przez demonicznego strażnika źródła. Matrymonialny kontekst dotarcia do aqua vitae wiąże się z inicjacyjnym (→ Inicjacja) charakterem → bajki magicznej oraz z płodnościową symboliką wody. Tylko w bajkach typu T 707 zdobycie takiej niezwykłej substancji nie prowadzi do ślubu z księżniczką, ale umożliwia porzuconym → dzieciom powrót do rodzinnego → domu (Chełchowski 1889, s. 30).

W kulturze ludowej wierzono w magiczne właściwości wody, którą utożsamiano z siłami życiodajnymi i oczyszczającymi, dlatego to właśnie ona pojawia się w bajce jako cudowny eliksir. Uzdrawiającą moc przypisywano wodzie ze świętych źródełek (Siemion 2002, s. 181-174), a jej pochodzenie przypisywano ingerencji → Matki Boskiej, → świętych lub samego → Boga (Majer-Baranowska 1995, s. 120). Wodę wykorzystywano również w medycynie ludowej jako remedium na szereg przypadłości (Libera 1995, s. 138-139).

Bibliografia

Źródła: Bartmiński J., Ługowska J., Bajki ludowe w przekazie Józefy Pidek, LL 1980, nr 1-3; Chełchowski S., Powieści i opowiadania ludowe z okolic Przasnysza, t. 2, 1889; Ciszewski S., Krakowiacy. Monografia etnograficzna, t. 1, 1894; Jazowski A., Opowieści ludu spiskiego, 1966; Kolberg O., DW, t. 8, cz. 4, 1962a (1875); DW, t. 14, cz. 6, 1962b (1881); DW, t. 21, cz. 2, 1964a (1888); DW, t. 35, 1964b (1891); DW, t. 42, 1970; DW, t. 51, cz. 3, 1973; Kosiński W., Materyjały do etnografii Górali Bieskidowych, ZWAK 1883, t. 7; Lompa J., Bajki i podania, 1965;Lorentz F., Teksty pomorskie, 1924; Petrow A., Lud ziemi dobrzyńskiej, jego charakter, mowa, zwyczaje, obrzędy, pieśni, przysłowia, zagadki i t.p., ZWAK 1878, t. 2; Zamarski R., Podania i baśni ludu w Mazowszu, 1852.

Opracowania: Eliade M., Sacrum i profanum, przeł. Reszke R., 1999; Frazer J., Złota gałąź, przeł. Krzeczkowski H., 2012; Klinger W., Ambrozja i Styks a woda żywa i martwa. Studium mitologiczno-porównawcze, 1906; Kowalski P., Woda żywa. Opowieść o wodzie, zdrowiu, higienie i dietetyce, 2002; Libera Z., Medycyna ludowa. Chłopski rozsądek czy gminna fantazja?, 1995;Majer-Baranowska U., Dualizm religijny w ludowych wierzeniach o pochodzeniu wody, [w:] Folklor – sacrum – religia, red. Bartmiński J., Jasińska-Wojtkowska M., t. 2, 1995; Majer-Baranowska U., Żywa woda, [w:] SSiSL, t. 1, cz. 2, 1999; Siemion K., Woda cudowna i woda zwyczajna, „Konteksty. Polska Sztuka Ludowa” 2002, z. 1-2; Wilczyńska E., Magiczne właściwości wody żywej w funkcji napoju, LL 2014, nr 1.

Elwira Wilczyńska