Nazwa potoczna opowieści ludowych, najczęściej bajek, wywodzona od słów „gadać”, „gadanie”, czyli mówić o czymś (Linde 1908, s. 671-672); pierwotnie oznaczająca „dumanie”, „mniemanie”, „zgadywanie” (Brückner 1985 (1927), s. 131). Słowo stosowano już w staropolszczyźnie na określenie → zagadki, np. „gadki pokryte” w Pieśni świętojańskiej o Sobótce Jan Kochanowskiego (II poł. XVI w.), bądź zagadnienia, np. Gadki o składności członków człowieczych (1535, Andrzej Glabler, Problemata Aristotelis, zob. Krzyżanowski 1965, s. 117). W przeszłości mogło oznaczać również rozmowę, opowiadanie, kłótnię, przypowieść, dowód, twierdzenie (Ostrowska 1958, s. 243-279).
W XIX wieku termin został spopularyzowany przez etnografów i autorów antologii przekazów ludowych. Zamieszczano go w tytułach publikacji, np. Podania, przesądy, gadki i nazwy ludowe w dziedzinie przyrody (Gustawicz 1881), Gadki ludowe Górali Beskidowych z okolic Rabki (Kopernicki 1891), oraz w nagłówkach działów lub rozdziałów książek, np. Gadki cudowne (Kolberg 1962b (1875), s. 1), Gadki o czarcie i diabłach (Kolberg 1982 (1881), s. 197). Słowo „gadać”, mające skojarzenia z mową żywą, miało podkreślić oralny charakter publikowanych tekstów, a jednocześnie nieprecyzyjność ich struktury genologicznej. Niejednokrotnie dookreślano termin, aby uwypuklić główną cechę opowieści, do której się odnosił, m.in. jej dawność bądź wiejskość, np. „gadki starożytnej treści” ([b.a.]1938a, s. 4), „gadki gminne” ([b.a.]1838b, s. 383), „gadki ludowe” (Gustawicz 1900, s. 4). Z powodu wieloznacznzości nazwy, podobnie jak w wypadku → klechdy, stosowano ją dość swobodnie, również na określenie utworów literackich wykorzystujących → wątki ludowe, jak w tytule wiersza Przeklęcie ducha (Gadka z okolic Poznania) z 1838r. (A.B. 1938, s. 8). Częściej jednak używano w odniesieniu do wszystkich odmian → bajek ludowych, traktując jako swoisty ich synonim. Gadką nazywano więc → legendy, → podania, → bajki magiczne (Kopernicki 1891; Siarkowski 1883, s. 106; Kolberg 1962a (1867), s. 110-111), także → bajki zwierzęce (Gustawicz 1900, s. 102) i komiczne (Kolberg 1962a (1867), s. 110).
Etnografowie podejmowali próby doprecyzowania znaczenia nazwy „gadka”, ale bez większego powodzenia. Kopernicki, charakteryzując w listach zbierane przez siebie bajki ludowe, dzielił je na baśnie cudowne (Märe), gadki zabawne (Märchen), bajki o zwierzętach (Fabel) oraz podania (Sage); (Kowalczyk i in. 2012, s. 133-134). Roman → Zmorski we wstępie do swego zbioru. Podania i baśni ludu w Mazowszu (z dodatkiem kilku szląskich i wielkopolskich) z 1852 r. wyróżniał podania ludowe, baśnie i gadki. Pierwsze miały odnosić się do przeszłości i ukazywać wyobrażenia moralne lub religijne, a także wypadki dziejowe. Drugie – w opinii autora – dotyczyły opowieści fantastycznych, o zdarzeniach nadprzyrodzonych, o ludziach i zwierzętach. Trzecie zaś, uznane przez etnografa za podrzędne wobec dwóch pierwszych, miały odnosić się do krótkich opowiadań o błahej treści, z czasem mogących przekształcić się w podania miejscowe (Zmorski 1852, s. VII-VIII). Kolberg wydzielał z kolei gadki (przygodne, cudowne, o → duchownych, o → Żydach, → diabłach, o → ptakach i zwierzętach) obok klechd (bajek, bajd, baśni), legend (podań religijnych i powieści moralnych) oraz powiastek i → gawęd o wojakach, kupcach, włóczęgach itp. (Kolberg 1962a (1867), s. 110-111). Problem niejednoznaczności terminu „gadka” wynikał również z tego, że oznaczano nim zarówno przykłady ustnej twórczości wykazujące pewne znamiona artyzmu, jak i potoczne, kilkuzdaniowe informacje wierzeniowe:
Szerokie rozumienie terminu utrzymało się do lat 40. XX wieku, czego przykładem jest tytuł zbioru Adama Chętnika Mazurskim szlakiem: opisy, obrazki, opowieści, gadki z pogranicza Prus Wschodnich: z ilustracjami i mapkami (1939), chociaż z czasem niektórzy folkloryści zaczęli łączyć gadkę przede wszystkim z facecją i krótkim opowiadaniem komicznym (Krzyżanowski 1965, s. 118; Łesiów 1982, s. 6). Poczynione ustalenia nie wpłynęły jednak na zmianę myślenia o gadce, bowiem termin nadal funkcjonuje w powszechnym obiegu w znaczeniu szerokim i bywa przywoływany w tytułach antologii różnorodnych przekazów ludowych lub ich → adaptacji, np. Gadka za gadką. 300 bajek, podań i anegdot z Górnego Śląska (1975) w opracowaniu Doroty → Simonides i Józefa Ligęzy, Komedyje iwkowskie (gadki i klechdy) (1982) Jana Piechoty, Chciołom wom łopoziedzieć...: słówka i gadki kurpiowskie (1993) w wyborze Stanisława Ceberka, Życiodajna woda: opowieści, gadki i podania: z relacji mieszkańców Podlasia (2008) Haliny Gierasimowicz, Kujawskie legendy, gawędy i gadki (2012, 2016) w opracowaniu Antoniego Benedykta Łukaszewicza. Termin wykorzystują też różne instytucje do popularyzacji kultury ludowej, np. Muzeum Etnograficzne w Toruniu zorganizowało wystawę Mądrości i gadki z kuchennej makatki (2016; Netografia); Muzeum Kurpiowskie w Wachu na swej stronie internetowej zamieszcza regionalne opowieści w zakładce Gwara i gadki kurpiowskie (Netografia). Przez prawie 20 lat (do 2015 r.) nazwę gadka wykorzystywało w nagłówku popularne czasopismo poświęcone tradycjom ludowym w kulturze współczesnej – „Gadki z Chatki. Pismo Folkowe” (obecnie „Pismo Folkowe”). Redaktorzy zmianę tytułu motywowali małą powagą terminu, którego jakość podważali współpracujący z czasopismem naukowcy (Piotrowski, zob. Netografia). Rzadziej termin funkcjonuje w znaczeniu pierwotnym, tzn. jako zagadka, np. Gadki toruńskie: czyli zagadki weselne z przełomu XVII i XVIII w. (1980).
Potocznie gadka oznacza plotkę, powiedzenie, rozmowę, a leksem „gadka-szmatka” stosuje się na określenie słów bez pokrycia (Słownik… 2001, s. 12-14).
Źródła: [b.a.], Dziady i baby (dokończenie), „Gazeta Codzienna” 1938a, nr 2672; [b.a.], Kontusik królowej Jadwigi,„Przyjaciel Ludu” 1838b, nr 48;A.B., Przeklęcie ducha (Gadka z okolic Poznania), „Przyjaciel Ludu” 1838, nr 38; Chciołom wom łopoziedzieć...: słówka i gadki kurpiowskie, zeb., oprac. Ceberek S., 1993; Chętnik A., Mazurskim szlakiem: opisy, obrazki, opowieści, gadki z pogranicza Prus Wschodnich: z ilustracjami i mapkami,1939; Gadka za gadką. 300 bajek, podań i anegdot z Górnego Śląska, oprac.Simonides D., Ligęza J., 1975; Gadki toruńskie: czyli zagadki weselne z przełomu XVII i XVIII w., red. Salmonowicz S., 1980; Gierasimowicz H., Życiodajna woda: opowieści, gadki i podania: z relacji mieszkańców Podlasia, 2008; Gustawicz B., O ludzie podduklańskim w ogólności, a o Iwoniczanach w szczególności, 1900; Gustawicz B., Podania, przesądy, gadki i nazwy ludowe w dziedzinie przyrody, cz. I, 1881; cz. II, 1882; Kolberg O., DW, t. 3, cz. 1, 1962a (1867); DW, t. 8, cz. 4, 1962b (1875); DW, t. 14, cz. 6, 1982 (1881); Kopernicki I., Gadki ludowe Górali Beskidowych z okolic Rabki, 1891; Łukaszewicz A.B., Kujawskie legendy, gawędy i gadki,2012; 2016; Piechota J., Komedyje iwkowskie (gadki i klechdy), 1982; Siarkowski W., Podania i legendy o zwierzętach, drzewach i roślinach, ZWAK 1883, t. 7; Zmorski R., Podania i baśni ludu w Mazowszu (z dodatkiem kilku szląskich i wielkopolskich), 1852.
Opracowania: Brückner A., Słownik etymologiczny języka polskiego, 1985 (1927); Kowalczyk K., Moskal G., Rapta M., Szlaga J., Rabka Juliana Zubrzyckiego, 2012; Krzyżanowski J., Gadka, [w:] SFP, 1965; Linde B., Gadanie, Gadka, [w:] Słownik języka polskiego przez…, t. 1, cz. 2, 1808; Łesiów M., Wstęp,[w:] Piechota J., Komedyje iwkowskie (gadki i klechdy), 1982;Ostrowska E., Ze studiów nad historią wyrazów: gadać, gadka, gadanie,„Język Polski” 1958, nr 4; Słownik polskich leksemów potocznych, t. 3, red. Lubaś W., 2001-2013.
Gwara i gadki kurpiowskie, http://www.kurpie.com.pl/gwara/ [dostęp: 20.08.2017]; Mądrości i gadki z kuchennej makatki, http://etnomuzeum.pl/filmy/madrosci-i-gadki-z-kuchennej-makatki/[dostęp: 20.07.2017]; Piotrowski K., Nie ma już Gadek, http://www.folk24.pl/wiesci/nie-ma-juz-gadek/ [dostęp: 20.07.2017].
