Obcy → bajce ludowej zbiór uporządkowanych poglądów (religijnych, politycznych, prawnych itp.) sformułowany w celu świadomego dążenia do realizacji konkretnego interesu żywotnego dla danej grupy (klasowego, grupowego, narodowego) i uzasadniający jego wyższość nad interesami jednostkowymi oraz wyznaczający dopuszczalne sposoby jego osiągania (Bauman 1963, s. 69-71). Folklor jest formą sztuki, a nie ideologią, stąd nie da się w jego ramach wyznaczyć obowiązujących kanonów, treści, zakresu, sposobu interpretacji, nie posiada także liderów-ideologów. Jednak twórczość bajkowa jako jeden z aspektów folkloru może stać się przedmiotem konceptualizacji ideologicznej, której celem będzie wskazywanie, jak należy ją kształtować lub interpretować (Burszta 1989, s. 159). Doraźne polityczne i ideologiczne potrzeby niejednokrotnie narzucały określone traktowanie polskiej bajki ludowej. Była ona i jest nadal wykorzystywana do różnych ideologicznych celów zarówno w działaniach literackich i artystycznych (np. jako środek wyrazu w obrębie dzieła), w charakterze środka identyfikacji z ludem i jako argument ideowy (Sulima 1985, s. 9).
Ideologiczne zastosowania bajki ludowej do realizacji uświadomionych celów grupy społecznej pojawiły się już w wieku XIX. Romantycy uważali, że w Polsce, która u schyłku wieku XVIII utraciła niepodległość, folklor stanowi najstarszą i najbardziej autentyczną część rodzimej kultury i powinien stać się zalążkiem odrodzenia narodowego (Wróblewska 2016, s. 755-766). Obyczaje, język i twórczość ludu zaczęto interpretować jako źródło wiedzy o pradawnej kulturze Słowian, którą ludoznawca powinien rozpoznać m.in. w bajce ludowej, by ocalić ją od zapomnienia i na jej podstawie odbudowywać niezawisłą kulturę polską (Krzyżanowski 1965, s. 209-210). Wiek XIX zapoczątkował nie tylko edycję literacko opracowanych antologii rodzimych bajek ludowych (np. Wójcicki 1837; Baliński 1842; Siemieński 1845; Zmorski 1852), ale również polemikę na temat ich genezy. Zorian Dołęga-Chodakowski i Wawrzyniec Surowiecki wskazywali m.in. Indie jako pramacierz Słowian i doszukiwali się pierwowzorów bajek słowiańskich wśród bajek Hindusów (Jasiewicz 2011, s. 79, 120).
W dwudziestoleciu międzywojennym według ideologii ruchu ludowego (agraryzm) cechy i wartości kultury ludowej, wyrażane m.in. w bajkach, miały stać się podstawą narodowej tożsamości (Bukraba-Rylska 2002, s. 2). Spory ideologiczne wokół bajki ludowej dotyczyły m.in. jej funkcji pedagogicznej, czyli wpływu na młode pokolenie Polaków. Kontrowersje wśród pedagogów wywoływały bajkowe sceny okrucieństwa, tortur, niekiedy wręcz sadyzmu, krwawe opisy, preferowanie sprytu i oszustwa jako metody osiągnięcia sukcesu, zdobycia pozycji w życiu i znaczenia. Henryk Wernic pedagog, autor podręczników szkolnych, poradników dla nauczycieli twierdził, że dziecko przyzwyczaja się przez tradycyjne bajki do silnych emocji podobnie jak narkoman do silnych narkotyków i nie będzie czuć satysfakcji z emocji zwykłych (Wernic 1891, s. 304). Sądzono także, że fantastyka bajkowa odrywa najmłodszych czytelników od rzeczywistości, kształtuje mistyczny typ myślenia, który hamuje rozwój racjonalnego krytycyzmu i naukowego światopoglądu, stąd pojawiły się tendencje urealniania baśniowego świata. W wydanej w formie książkowej w 1934 roku literackiej baśni Wacława Sieroszewskiego Dary wiatru północnego (wydanie w odcinkach w krakowskiej „Krytyce”, w latach 1910-1911; zob. Wróblewska 1998, s. 79), opartej na wątku ludowym T 563 → „Dary wiatru północnego”, realistyczne obrazy przeplatają się z fantastycznymi, powodując pewną niespójność świata przedstawionego (Wortman 1968, s. 132). Jest wprawdzie w bajce → królewna, → zbójcy, personifikowany → wiatr, cudowny młynek mielący mąkę na dźwięk zaklęcia, a → bohater żeni się z córką monarchy, ale w zakończeniu opowieści magia przestaje być potrzebna: młynkiem bawią się → dzieci bohatera i królewny, ponieważ mąki dostarcza wszystkim pod dostatkiem → młyn spółdzielczy. Królewna wprowadziła nowe prawa, dzięki którym małżonkowie wybudowali w całym kraju śliczne pałace-szkoły, ochronki, muzea, jasne, czyste jak świątynie fabryki, sami również mieszkali w takim samym domku jak inni i było im bardzo dobrze (Sieroszewski 1958, s. 114).
Po II wojnie światowej dziedzictwo nie tylko polskiej bajki ludowej poddane zostało ocenie i selekcji w celu wykorzystania jej jako jednego z narzędzi legitymizacji „ludowej” władzy. Skrytykowano m.in. bajki braci Grimm (→ Bajka ludowa a baśnie braci Grimm), uznając je za wysoce niemoralne i niebezpieczne ze względu na obecne w nich, jak i we wszystkich innych bajkach ludowych, motywy zemsty, okrucieństwa, podstępu. Wiesław Osterloff wskazywał np., że bajka → Jaś i Małgosia sprzyja kształtowaniu postaw agresji i bezduszności w życiu dorosłym. Działania hitlerowskich SS-manów, wsadzających ludzi do krematorium, tłumaczył on wpływem bajkowego motywu wiedźmy pieczonej żywcem przez Jasia i Małgosię, którzy nie zwracali uwagi na jej krzyki i spokojnie zajmowali się grabieżą pereł i drogich kamieni (Ostrerloff 1946, s. 7).
Jako wzór dla bajek wskazywano literaturę radziecką, której wysoki poziom ideologiczny i artystyczny miał pomóc w osiągnięciu celów dydaktycznych okresu socrealizmu (Grodzieńska, Pollak 1951, s. 135). Socrealizm w bajkach dla dzieci polegać miał przede wszystkim na zwrocie ku określonym tematom i problemom oraz nasyceniu utworów atmosferą ideowej żarliwości. Pojawił się zdecydowany postulat realizmu w bajkach dla dzieci, stąd krytycznie odnoszono się do tych tradycyjnych bajkowych fabuł, które za bardzo odwodziły uwagę młodego czytelnika od wydarzeń dnia codziennego (Zawodniak 2014, s. 156). Urealistycznienie bajki dziecięcej wymagało, by np. akcja toczyła się w mieście, w którym jeździły tramwaje, u szewczyka w warsztacie buciki zwracały się do siebie: towarzyszu, → krasnoludki zjawiały się w pegeerze, a księżniczki (o ile występowały) śniły o robotnikach (Zawodniak 1994, s. 88). Krytyk literatury dla dzieci Wanda Grodzieńska przekonywała, że socjalistyczna realność pełna jest prawdziwych obiektów doskonale zastępujących magiczne bajkowe przedmioty (np. schody ruchome przypominają → Sezam), a opis zbiorowego wysiłku robotników budujących ojczyznę dostarczy dzieciom tyle samo emocji, co przygody ludowego Wyrwidęba (Grodzieńska 1949, s. 11). Zgodnie z tym postulatem np. Władysław Kozłowski napisał nowoczesną wersję krakowskiego → podania o → Smoku Wawelskim, zatytułowaną O stalowym smoku, w której rolę legendarnego gada odegrała koparka z budowy w Nowej Hucie (Kozłowski 1953). Klasyka bajek dla dzieci oceniana była według obowiązujących w tym czasie norm ideologicznych i do częstych praktyk należało retuszowanie klasycznych utworów tak, aby nie były wątpliwe pod względem światopoglądowym. W Baśni o kocie w butach Ewy Szelburg-Zarembiny bohater nie skorzystał z pomocy → czarodzieja, ponieważ chciał własnym postępowaniem zasłużyć na → nagrodę, a w bajce o → Kopciuszku bohaterka wyszła za mąż za szewczyka, którego wolała od → królewicza, gdyż sam zarabiał ciężką pracą na swoje utrzymanie (Szelburg-Zarembina 1951; Rogoż 2012, s. 70).
W okresie realnego socjalizmu uznawano, że folklor, przekazując w artystycznej formie doświadczenia życiowe mas pracujących, przyczynił się również do rozwoju ich świadomości, mobilizowania przeciwko uciskowi pańszczyźnianemu.Charakterystyczna dla folkloru anonimowość bajek stała się argumentem za tym, że twórczość ludowa w znacznie silniejszym stopniu niż sztuka profesjonalna wyraża opinię społeczeństwa, świadomość i upodobania ludu pracującego – o ile bowiem twórczość kompozytora czy pisarza w dużej mierze jest wynikiem jego indywidualnych uzdolnień, sposobu widzenia i wyrażania rzeczywistości, o tyle twórczość ludowa jest bezimiennym wykładnikiem doświadczeń zbiorowości (Jackowski 1953, s. 9). Obowiązywał pogląd, że sztuka jest narzędziem walki społecznej, tzw. walki klas. Typowy antagonizm postaci w ustnej twórczości ludowej (biedny – bogaty, chłop – król) interpretowano jako wyraźnie klasową ocenę zjawisk społecznych (Wróblewska 2002, s. 162). Zakwestionowano też słuszność niektórych tradycyjnych bajkowych schematów, np. formy nagradzania pozytywnych bohaterów, które łączyły pojęcie szczęścia z nadmiernym posiadaniem – połowa królestwa, ożenek z księżniczką (Zawodniak 1994, s. 88).
Bajka ludowa została także wprzęgnięta w idee regionalizmu, które rozpowszechniły się w dwudziestoleciu międzywojennym (Krawczyk-Wasilewska 1995, s. 74). Po odzyskaniu niepodległości w 1945 roku, jednym ze sposobów uprawomocnienia przynależności zachodnich i północnych ziem do Polski stało się tworzenie tzw. mitologii Ziem Odzyskanych. Uznano, że funkcji estetycznej dzieła regionalnego towarzyszą funkcje ideowo-utylitarne, ponieważ bazują one na ludowej sile twórczej, zdolnej do pobudzenia ogólnonarodowej sztuki i kultury. Powstawanie niektórych baśni regionalnych podyktowane było czynnikami politycznymi, wyrastającymi z obowiązujących założeń ideologicznych (Wróblewska 2002, s. 152; Gieba 2013, s. 256). Baśnie, → legendy i podania stały się podatne na nasycenie ideologią, propagandą, i jako narzędzie indoktrynacji politycznej ukazywały konflikt między Słowianami i Germanami, Polakami i Niemcami, Pomorzanami i Brandenburczykami czy między Słowianami wiernymi plemiennej tradycji i Słowianami ulegającymi zniemczeniu (Kuźma 2005, s. 99). Niektóre imitowały twórczość ludową, posługiwały się sztucznie konstruowaną tradycją, stworzoną ze zlepków polskich i słowiańskich obyczajów lub stanowiły mistyfikację, np. w zbiorze Złota dzida Bolesława oraz inne podania i legendy z 1970 roku przeważają utwory autorskie, ale większość to adaptacje baśni, podań i legend niemieckich, które przedstawia się jako rdzennie słowiańskie. Paradoksalnie więc teksty, które miały zaświadczać o polskości ziemi lubuskiej i o nieprawomocnym jej zagarnięciu przez Marchię Brandenburską, w rzeczywistości są częściowo przekładami z literatury niemieckiej. Teksty ze zbioru Złota dzida Bolesława… ukazują instrumentalne traktowanie bajki ludowej i literatury w okresie PRL. Słowiańska mitologia jest tutaj wyzyskiwana przede wszystkim do bardzo wyraźnego zarysowania granicy kulturowej między światem słowiańskim a germańskim. → Antagoniści i → demony mają częstokroć rodowód niemiecki, bohater skazany zostaje na pośmiertną tułaczkę z powodu złego postępku → Niemca lub z jego → winy przemienia się w demona, np. w → topielca (Gieba 2013, s. 263). Podobne praktyki stosowano wobec materiału ludowego, który dotyczył regionów wielokulturowych bądź pozostających pod znacznym wpływem niemieckim, jak Śląsk (→ Bajka ludowa na Śląsku) czy Warmia i Mazury (→ Bajka ludowa na Warmii i Mazurach); (zob. Wróblewska 2002). Wszelkie manipulacje, tzn. polonizacja wątków, języka, postaci, miejsc itp., miała potwierdzić rodzimość ziem pozostających w granicach Polski po 1945 roku, o czym niekiedy pisali autorzy baśni regionalnych we wstępach do swych zbiorów:
W czasach PRL motywy bajkowe, m.in. czapeczki krasnoludków, rysunki → smoków na transparentach, zaklęcia „hokus pokus” wypowiadane podczas happeningów wykorzystywane były także przez antykomunistyczny ruch happeningowy Pomarańczowa Alternatywa. Bajkowe postacie i → motywy wybrano w celu uwydatnienia we własnym wizerunku pozytywnych cech kulturowo przypisywanych dzieciom i przeciwstawienia ich arbitralnym normom, porządkom władzy ludowej i solidarnościowej opozycji (Netografia 2014).
Problem przypisywania bajkom nieludowych interpretacji i nowych funkcji pojawia się również współcześnie. W nauce i przestrzeni publicznej trwają dyskusje związane z ideologią feministyczną w bajkach, dotyczące m.in. asymetrycznych relacji płciowych w → baśniach literackich czy obrazu rodziny, macierzyństwa i ojcostwa we współczesnych polskich bajkach dla dzieci (np. Śmiałowicz 2013; Netografia 2017). Tradycyjna twórczość bajkowa wykorzystywana jest także w celu podwyższenia turystycznej atrakcyjności regionu przez tworzenie szlaków związanych z rodzimymi bajkami czy podaniami i legendami, np. Baśniowy Szlak Suwalszczyzny (Netografia 2017), Bajkowy Szlak Utopca na terenie gminy Brenna w powiecie cieszyńskim, Szlak mitów i legend Powiatu gnieźnieńskiego (Netografia 2017). Treści przekazywane zarówno przez przewodników, jak i w materiałach promocyjnych, interpretują lokalne przekazy ustne w sposób zapewniający atrakcyjność komercyjną (np. Karpowicz 2015).
Źródła: Baliński K., Powieści ludu spisane z podań, 1842; Siemieński L., Podania i legendy polskie, ruskie i litewskie, 1845; Sieroszewski W., Dary wiatru północnego, 1958 (1910-1911);Szelburg-Zarembina E., Kije samobije i inne baśnie, 1951; Wójcicki K.W., Klechdy starożytne, podania i powieści ludu polskiego i Rusi, 1837; Zmorski R., Podania i baśnie ludu w Mazowszu (z dodatkiem kilku szląskich i wielkopolskich), 1852; Zientara-Malewska M., Baśnie znad Łyny, 1970; Złota dzida Bolesława, wyb., oprac. Koniusz J., 1970.
Opracowania: Bauman Z., Idee, ideały, ideologie, 1963; Bukraba-Rylska I., Kultura ludowa, wieś, mieszkańcy wsi: wybór artykułów z lat 1987-2002, 2002; Burszta W. J., Od folkloru lokalnego do postfolkloryzmu „narodowego”, PSzL 1989, r. 17, nr 3; Gieba K., Literatura ludowa jako tworzywo ideologii, czyli o związkach folkloryzmu z mitem Ziem Odzyskanych (na przykładzie zbioru baśni, podań i legend ziemi lubuskiej „Złota dzida Bolesława”), „Teksty Drugie” 2013, nr 3; Grodzieńska W., Współczesna literatura dla dzieci, „Kuźnica” 1949, nr 51-52; Jackowski A., O wartości poznawczej folkloru, PSzL, 1953, r. 7 nr 1; Grodzieńska W., Pollak S., O nową literaturę dla dzieci, „Twórczość. Miesięcznik ZLP” 1951, nr 8; Jasiewicz Z., Początki polskiej etnologii i antropologii kulturowej (od końca XVIII wieku do roku 1918), 2011; Karpowicz A., Algi księżnej Anny i bambusy Konrada Wallenroda. Mazurskie legendy „z odzysku”, „Białostockie Studia Literaturoznawcze”, 2015, nr 7; Kozłowski W., O stalowym smoku, 1953; Krawczyk-Wasilewska V., O folklorystyce polskiej w stulecie „Ludu”, „Lud”, 1995, t. 78; Kuźma E., Rozważania nad polskojęzyczną literaturą na Pomorzu Zachodnim po 1945 roku, „Zeszyty Kulickie” 2005 nr 4, s. 99; Krzyżanowski J., Ludowość w literaturze, [hasło w:] SFP, 1965; Osterloff W., Kryminalistyka i bajki Grimma, „Odrodzenie” 1946, nr 19; Rogoż M., Polska literatura dla dzieci i młodzieży w okowach cenzury, „Roczniki Biblioteczne” 2012, r. 56; Sulima R., Folklor i literatura. Szkice o kulturze i literaturze współczesnej, 1985; Śmiałowicz K., Baśnie i odtwarzanie asymetrycznych relacji płciowych, „Studia Edukacyjne” 2013, nr 27; Wernic H., Praktyczny przewodnik wychowania, 1891; Wortman S., Od baśni ludowej do powieści fantastyczno-naukowej, [w:] Kim jesteś, Kopciuszku, czyli o problemach współczesnej literatury dla dzieci i młodzieży, red. Aleksandrzak S., 1968; Wróblewska V., Literatura ludowa, [hasło w:] Słownik polskiej krytyki literackiej 1764-1918: pojęcia, terminy, zjawiska, przekroje, t. 1: A-M, red. nauk. Bachórz J., Borkowska G., Kostkiewiczowa T., Rudkowska M., Strzyżewski M., 2016; Wróblewska V., Regionalna baśń literacka Warmii i Mazur, „Acta Universitatis Nicolae Copernici”, Filologia Polska LVII, z. 354, 2002; Wróblewska V., O gatunkowości bajek Wacława Sieroszewskiego, „Acta Universitatis Nicolae Copernici”, Filologia Polska LI, z. 325, 1998; Zawodniak M., Baśń i realizm. Jeszcze o powojennej sytuacji literatury dla najmłodszych, [w:] Baśń we współczesnej kulturze, t. 1, Niewyczerpana moc baśni: literatura – sztuka – kultura masowa, red. Ćwiklak K., 2014; Zawodniak M., Królewicz i murarz: socrealistyczne potyczki z fantazją, „Teksty Drugie” 1994, nr 1 (25).
Fabisińska L., Obraz rodziny, macierzyństwa i ojcostwa we współczesnych polskich bajkach dla dzieci, http://pedkat.pl/images/czasopisma/po11/Art06.pdf [dostęp: 21.07.2017r.]; Kłossowska A., Legendy, podania i baśnie w turystyce, http://mrot.pl/7-aktualnosci/1111-legendy-podania-i-basnie-ciekawy-pomysl-na-turystyke [dostęp: 23.07.2017r.]; Siepka R., Baśniowy Szlak Suwalszczyzny nominowany do najlepszych atrakcji turystycznych w Polsce, http://www.radio.bialystok.pl/wiadomosci/index/id/140491 [dostęp: 24.07.2017r.]; Stańczyk X., Kultura alternatywna w Polsce 1978-1996. Wyobraźnia, samoorganizacja, komunikacja, Warszawa 2014, https://depotuw.ceon.pl/bitstream/handle/item/1097/Xawery%20Sta%C5%84czyk_Kultura%20alternatywna%20w%20Polsce.pdf?sequence=1 [dostęp: 24.07.2017r.].
