Termin niejednoznaczny, prawdopodobnie o szesnastowiecznym rodowodzie (Krzyżanowski 1965, s. 169; 1980, s. 30), potocznie kojarzony z → bajką ludową. W przeszłości „klechda (chlechda)” oznaczała tradycje i podania przynoszące informacje o przodkach, ich bohaterskich czynach i obyczajach (Czacki 1800, s. 12; por. Linde 1808, s. 1012), rzadziej zaklęcia (Krzyżanowski 1965, s. 169). Słowo wywodzono od wyrazów „klecha”, czyli nauczyciel, sługa kościelny (Brűckner 1927, s. 232; Krzyżanowski 1980, s. 30), oraz „klechtać” i „klektać” – kłapanie, mówienie głupstw, bajanie (Brűckner 1927, s. 232; Krzyżanowski 1965, s. 169).
Wyraz „klechda” na określenie bajki ludowej spopularyzował Kazimierz Władysław → Wójcicki, zamieszczając go w 1837 roku w tytule zbioru adaptacji przekazów oralnych: Klechdy, starożytne podania i powieści ludu polskiego i Rusi (Krzyżanowski 1980, s. 30). Autor miał go odkryć w nieznanym dziś rękopisie z XVII wieku, w którym prawdopodobnie określano nim magiczne recitativa (Grabowska, Kapełuś 1991, s. 69). Wójcicki, posiłkując się dawnym słowem, funkcjonującym – jak się okazuje – już w XIX-wiecznej prasie (np. Czacki 1801, s. 186 – „tradycyje czyli podania, inaczey klechdy, czyli klektania”; Osiński 1823, s. 78), chciał w ten sposób nobilitować materiał, który zamieścił w swym zbiorze, a co należało do typowych praktyk dla okresu fascynacji ludowością (Wróblewska 2016, s. 755-766). Autor nie zdefiniował jednak tytułowej nazwy, odnosząc ją do trzech wyróżnionych przez siebie grup opowieści ludowych – do starożytnych podań słowiańskich, m.in. o powietrzu i o → wilkołakach, do przekazów o mało znanych postaciach historycznych i niezwykłych bohaterach, takich jak → Twardowski, Madej i Wyrwidąb, oraz do bajek o czarach i → królewnach (Wójcicki 1837, s. 13-14). Chociaż tom Wójcickiego zyskał znaczny rozgłos nie tylko w Polsce, słowo „klechda” nie przeniknęło głęboko do mowy potocznej (Krzyżanowski 1980, s. 31) i do obiegu naukowego. Zadecydował o tym zbyt szeroki zakres pojęciowy terminu, kojarzonego z → baśnią, bajką, → podaniem, powieścią oraz → gawędą (Czernik 1957, s. 5).
W XIX wieku nazwa klechda zdobyła pewną popularność wśród komentatorów, zbieraczy i autorów antologii ludowych przekazów, którzy stosowali ją dość swobodnie na określenie różnych genologicznie form, m.in. Wacław Aleksander Maciejewski w artykule Wzgląd historyczny na klechdy i gminne polskie piosnki najdawniejsze (1840, s. 76-79), Oskar → Kolberg w Ludzie… (1871, s. 21), Stefania Ulanowska w szkicu O klechdzie ludowej (1889, s. 776-786), Max Toeppen w studium Wierzenia mazurskie z dodatkiem, zawierającym klechdy i baśnie Mazurów (1894). Podejmowano próby wyjaśnienia terminu, ale z reguły bez większego powodzenia. Na przykład Lucjan → Siemieński we wstępie do swego zbioru Podania i legendy polskie, ruskie i litewskie (1845) dokonał rozróżnienia klechdy i podania, pierwszą z nazw łącząc z bajką, z ludową fantazją, a drugą z rzeczywistością historyczną, z przeszłością pogańską i konkretnym miejscem (Siemieński 1975 (1845), s. 25). Nie wykazał jednak istotnych różnic formalnych czy semantycznych między gatunkami, podobnie jak nie uczynili tego jego poprzednicy i następcy.
Mimo niejednoznaczności terminu „klechda”, na przełomie XIX i XX wieku utrwaliła się praktyka tytułowania w ten sposób tomów podań, legend i bajek ludowych oraz ich → adaptacji, np. Klechdy i baśnie śląskie (1900 (1841-1846)) Józefa → Lompy, Za siedmiu górami: baśnie i klechdy oryginalne i naśladowane (1900) Kazimierza Kalinowskiego, Klechdy, bajki, baśnie (1902) Jana Kasprowicza i Madejowe łoże: stara klechda dla młodych czytelników w XX pieśniach (1909) Lucjana Rydla. Sporadycznie nazwa pojawiała się w nagłówkach zbiorów późniejszych, m.in. Klechdy sezamowe (1912) i Klechdy polskie (napisane w 1912-1914, I wyd. 1956) Bolesława Leśmiana, Klechdy (1925) Artura Górskiego, Klechdy polskie (1948) Stanisława Dzikowskiego, Klechdy domowe. Podania i legendy polskie (1960) Hanny Kostyrko, Klechda o zaczarowanym sercu (1970) Ludwika Świeżawskiego. W wymienionych tytułach słowo „klechda” funkcjonuje przede wszystkim jako zapowiedź dawnych przekazów o proweniencji ludowej, ale nie precyzuje ich gatunkowości (Wróblewska 2003, s. 10-11). Niektórzy z pisarzy posunęli się jeszcze dalej i podtytułem „klechda” oznaczali opowiadania współczesne bądź historyczne, bardzo luźno nawiązujące do ludowych gawęd czy baśni, jak Felicjan Medard Faleński O głupim Gawle: klechda niemądra (1893) czy Stefan Żeromski Wierna rzeka. Klechda domowa (1925).
W XX wieku termin „klechda” z powodu swej niejednoznaczności został wyparty z obiegu naukowego przez nazwy gatunkowe dookreślone znaczeniowo, jak baśń czy bajka ludowa, choć niektórzy badawcze identyfikowali go z podaniami i przekazami regionalnymi (Sławiński 1998, s. 244-245).
Współcześnie ze względu na zauważalny w popkulturze wzrost zainteresowania tradycjami słowiańskimi nazwa „klechda” przeżywa swój renesans i jest często spotykana w nagłówkach różnych publikacji, zazwyczaj jako określenie pradawnej opowieści. Podobnie jak na przełomie XIX i XX wieku pojawia się w tytułach antologii ludowych opowieści – ogólnopolskich bądź regionalnych, lub ich adaptacji, coraz częściej adresowanych do dzieci, np. Marta Berowska Klechdy, klechdy (2002) i Klechdy i legendy polskie (2002), Jerzy Buczyński Klechdy górnośląskie (2006), Andrzej Juliusz Sarwa Gałązka rajskiej jabłoni: prastare polskie baśnie, klechdy i opowieści (2013). „Klechda” funkcjonuje również w nowym znaczeniu – na określenie literacko opracowanej legendy miejskiej, co wskazuje na znaczne poszerzenie jej zakresu semantycznego (zbiór opowiadań Macieja Bobuli i innych Bękarty Wołgi. Klechdy miejskie, 2015).
W ramach promocji regionu tę nobliwą nazwę wykorzystują obecnie instytucje oraz urzędy, zamieszczając na swoich stronach internetowych. Tym mianem określają atrakcyjne dla turystów opowieści lokalne, np. Klechda o czarnym wilku (zob. Netografia). Tytułem „klechda” oznacza się również produkcje filmowe odnoszące się do dawnych baśni, np. serial animowany dla dzieci Klechdy polskie w reż. Edwarda Sturlisa (1970-1971), Klechdy (2017) w reż. Pawła Łukomskiego, oraz produkcje muzyczne odwołujące się do szeroko rozumianej tradycji, nie tylko ludowej, np. płyty Klechdy lubelskie (2008) zespołu Federacja oraz Klechdy (2016) zespołu Thy Worshiper (zob. Netografia).
Źródła:Berowska M., Klechdy, klechdy, 2002; Bobula M., Gondek K., Miklasz A., Przybylski A., Zantman M., Bękarty Wołgi. Klechdy miejskie, 2015; Buczyński J., Klechdy górnośląskie, 2006; Dzikowski S., Klechdy polskie, 1948; Faleński F. M., O głupim Gawle: klechda niemądra, 1893; Górski A., Klechdy, 1925; Kalinowski K, Za siedmiu górami: baśnie i klechdy oryginalne i naśladowane, 1900; Kasprowicz J., Klechdy, bajki, baśnie, 1902; Kostyrko H., Klechdy domowe. Podania i legendy polskie,1962; Leśmian B., Klechdy polskie, 1956 (1912-1914); Leśmian B., Klechdy sezamowe,1912; LompaJ., Klechdy i baśnie śląskie,1900 (1841-1846); Maciejewski W.A., Wzgląd historyczny na klechdy i gminne polskie piosnki najdawniejsze, „Orędownik Naukowy” 1840, nr 10; Osiński L., O pierwiastkowey drammatyce w Polszcze, „Rozmaitości. Pismo dodatkowe do Gazety Lwowskiej” 1821, r. 1, nr 22; Sarwa A.J., Gałązka rajskiej jabłoni: prastare polskie baśnie, klechdy i opowieści,2013; Siemieński L., Kilka słów o ważności podań ludowych, [w:] tenże, Podania i legendy polskie, ruskie i litewskie, 1975 (1845); Świeżawski L., Klechda o zaczarowanym sercu, 1970. Toeppen M., Wierzenia mazurskie z dodatkiem, zawierającym klechdy i baśnie Mazurów, przeł. Piltzówna E., „Wisła” 1894, t. 6; Wójcicki W.K., Klechdy, starożytne podania i powieści ludu polskiego i Rusi, 1837.
Opracowania: Brűckner A., Klecha, [hasło w:] tenże, Słownik etymologiczny języka polskiego, 1927; Czacki T., Literatura dawna polska, „Nowy Pamiętnik Warszawski” 1801, t. 1, nr 2; Czacki T., O litewskich i polskich prawach, t. 1, 1800; Czernik S., Wstęp [do:] Klechdy ludu polskiego, wyb., oprac. Czernik S., 1957; Grabowska M., Kapełuś H., Bajka, [hasło w:] Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. Bachórz J., Kowalczykowa A., 1991; Krzyżanowski J., Klechda, [hasło w:] SFP, 1965; Krzyżanowski J., W świecie bajki ludowej, 1980; Linde B., Klechda, [w:] Słownik języka polskiego, t. 1, cz. 2, 1808;Sławiński J., Klechda, [hasło w:] Słownik terminów literackich, red. Sławiński J., 1998; Ulanowska S., O klechdzie ludowej, „Wisła” 1889, t. 3; Wróblewska V., Literatura ludowa, [hasło w:] Słownik polskiej krytyki literackiej 1764-1918: pojęcia, terminy, zjawiska, przekroje, t. 1: A-M, red. nauk. Bachórz J., Borkowska G., Kostkiewiczowa T., Rudkowska M., Strzyżewski M., 2016; Wróblewska V., Przemiany gatunkowe polskiej baśni literackiej XIX i XX wieku, 2003.
[b.a.], Klechda o czarnym wilku, http://www.powiat.suwalski.pl/kat/nasz-powiat/historia/legendy/klechda-o-czarnym-wilku [dostęp: 10.01.2017]; Burda E., Kręcą bajkę dla dorosłych. Reżyser z Białej Podlaskiej i jego "Klechdy", http://www.dziennikwschodni.pl/biala-podlaska/kreca-bajke-dla-doroslych-rezyser-z-bialej-podlaskiej-i-jego-klechdy,n,1000184296.html [dostęp: 13.12.2016]; Kołdras M., Klechdy – trailer; http://kinoamatorskie.pl/klechdy-trailer/ [dostęp: 10.05.2017]; Sowiński M., Woźniak B., Bękarty Wołgi. Klechdy miejskie [fragmenty], business-asset.com/pol/wiki-blog/rozny/bekarty-wolgi-klechdy-miejskie-fragmenty-963.html [dostęp: 3.09.2021]; http://www.lfb.lublin.pl/dyskografia/klechdy-lubelskie/ [dostęp: 10.05.2017]; http://kvlt.pl/recenzje/thy-worshiper-klechdy-2016// [dostęp: 10.05.2017]; http://www.filmpolski.pl/fp/index.php?film=422278/ [dostęp: 10.05.2017].
