Sporadycznie występujący w opowieściach ludowych → motyw utrzymywania intymnych relacji między osobami blisko spokrewnionymi, spotykany głównie w → bajce magicznej (T 510B „Mysi kożuszek”) i nowelistycznej (T 931 „Edyp”, T 933 „Grzegorz papież”). Incest może mieć charakter rzeczywisty (bohaterowie świadomie bądź bezwiednie wchodzą z zakazaną normą w kulturową związki) lub deklaratywny (postaci dążą do wejścia w kazirodczy związek, lecz ich starania okazują się bezskuteczne).
W tekstach folkloru motyw kazirodztwa występuje w trzech postaciach: relacji syna z → matką, → ojca z córką oraz → brata z → siostrą. O pierwszej z nich traktują warianty wątku T 931 → „Edyp”. Spokrewnione z greckim mitem o tebańskim kazirodcy i ojcobójcy ludowe opowieści przedstawiają zawiłe losy chłopskiego → bohatera, którego narodzinom towarzyszy przepowiednia (podsłuchana w rozmowie trzech odzianych w biel, trzymających świece → kobiet, np. Ciszewski 1894, s. 61; wypowiedziana przez dwa głosy, np. Dąbrowska 1905, s. 398; padająca z ust akuszerki, np. Kolberg 1964 (1888), s. 180; wyczytana w → książce, np. Saloni 1903, s. 354), że w przyszłości zabije ojca i poślubi matkę bądź że zabije ich oboje. Rodzice, by zapobiec ziszczeniu się proroctwa, wyprawiają syna w świat (bądź dorosły bohater, wyczytawszy swoją przyszłość w książce, sam postanawia opuścić → dom rodzinny; Saloni 1903, s. 354), jednak los sprawia, że po latach ścieżki wszystkich postaci ponownie się krzyżują. Nierozpoznany przez matkę i ojca mężczyzna najmuje się u nich na służbę, omyłkowo wziąwszy gospodarza za → złodzieja, zabija go, a po pewnym czasie poślubia gospodynię. Małżonkowie w końcu odkrywają prawdę i uzmysławiają sobie, że w wyniku ich nieświadomych czynów słowa przepowiedni się wypełniły. W niektórych realizacjach bohater, usłuchawszy fałszywego podszeptu, zabija śpiących rodziców, którzy go odnaleźli i zatrzymali się u niego pod jego nieobecność. W przekonaniu, że zastane w łóżku osoby to żona i jej kochanek, ludowy Edyp dokonuje zamachu na życie matki i ojca, gdy zaś zdaje sobie sprawę, jakiego czynu się dopuścił, skacze w → ogień. W popiele jego żona (Saloni 1903, s. 356), względnie przejeżdżająca nieopodal → królewna (Kolberg 1964 (1888), s. 181), znajduje serce, za sprawą którego wkrótce zachodzi w ciążę, by w finale poślubić zrodzonego w tych szczególnych okolicznościach chłopca (zob. Wachcińska 2011).
Związek syna z matką pojawia się także w niektórych wariantach wątku nowelowego T 933 „Grzegorz papież” (Gralewski 1899, s. 104–106; Gonet 1914–1918, s. 248–249; Kosiński 1833, s. 9–10; Kolberg 1962 (1884), s. 197–198). Mowa w nich o pochodzącym z kazirodczego związku chłopcu, którego rodzice w poczuciu wstydu (Gralewski 1899, s. 104) bądź przerażeni swoimi czynami (Kosiński 1883, s. 9) wkładają w skrzynkę, wyposażają w → pieniądze oraz dokument opisujący jego losy i puszczają na → wodę. Dziecko wyławia i bierze na wychowanie rybak (kupiec, przewoźnik). Gdy inni zaczynają nazywać malca znajduchem, pyta opiekunów o swoje pochodzenie, a dowiedziawszy się prawdy, wyrusza w świat. Nieświadomie trafia do kraju urodzenia, w którym trwa wojna. Dzięki odniesionym w bitwie zwycięstwom może pojąć za żonę królową (w niektórych wersjach młodzieniec wyrusza w drogę, trafia na dwór matki i, nie wiedząc, że kobieta jest jego rodzicielką, bierze z nią ślub; niekiedy małżeństwo zawierane jest z miłości, np. Gralewski 1899, s. 105). Prawda w końcu wychodzi na jaw dzięki przedmiotom włożonym niegdyś do skrzynki wraz z porzuconym dzieckiem, np.
Po ujawnieniu kazirodczej relacji z matką bohater udaje się do samotni, gdzie pokutuje jako → pustelnik przez długie lata. Wreszcie odnajdują go watykańscy oficjele i zabierają ze sobą, by ustanowić go głową Kościoła.
W realizacjach T 933 mowa także o związku brata z siostrą. Poza wariantem, w którym pojawia się motyw bezwiednego utrzymywania intymnych stosunków przez osoby blisko ze sobą spokrewnione (Barącz 1886, s. 71), zbliżający opowieść do odmian o Edypie, bohaterowie świadomie wchodzą w zakazaną relację: „A jedén król miáł znowa cŭóś ze swojom śiostrom do roboty. A kiedy poznáł, ze z tego cŭóś bedźie, zlęk śie bardzo i postanowiół iś na pustyniá pokutować” (Kosiński 1883, s. 9); „Za dawnych czasów, na jakimś dworze królewskim, zdarzyło się, że brat ze siostrą zgrzeszyli, bo dawniej nieraz ludzie bardzo grzeszyli, a i teraz nie brak zgorszenia. – Mieli oni ze sobą synka, ochrzcili go na Grzegorza” (Gralewski 1899, s. 104); „Siostra i brat mieli syna” (Saloni 1908, s. 234). Rodzeństwo powołuje na świat dziecko, którego biografia, jak dowodzi dalszy przebieg wypadków, okazuje się niezwykła, bowiem sam Bóg żąda, by na tron Piotrowy powołać Grzegorza, ascetę i pokutnika, spędzajacego lata na modlitwie w swojej samotni (Barącz 1886, s. 71–72; zob. Wróblewska 2007, s. 74).
W materiale bajkowym można spotkać także przekazy traktujące o chęci nawiązania relacji kazirodczej, która jednak nie dochodzi do skutku w wyniku sprzeciwu jednej ze stron, jak w opowieści fabularnie zbliżonej do realizacji T 510B „Mysi kożuszek” (nieskatalogowana w PBL). Mowa w niej o bracie zakochanym w siostrze, która odrzuca oświadczyny mężczyzny, jednak nieopatrznie obiecuje go poślubić, gdy ten nie znajdzie w świecie kobiety podobnej do niej. Po bezowocnych poszukiwaniach bohater wraca z żądaniem zawarcia związku małżeńskiego. Dziewczyna, by odwlec niechcianą uroczystość, prosi brata o wyszukane dary (suknię „taką świetną jak miesiąc i gwiazdy”, „tak świetną, jak słońce”, wózek, „ażeby ją gdzie zechce, zaniósł i żeby na nim niewidzialną była”; Wójcicki 1974, s. 169). Gdy wybieg się nie powodzi, bowiem mężczyzna dostarcza wskazane przedmioty, i zamążpójście wydaje się nieuchronne, panna prosi ziemię, by się rozstąpiła. Jej słowa zostają wysłuchane: siostra zapada się, unikając w ten sposób małżeństwa z bliskim krewnym (Wójcicki 1974, s. 169–170).
Wśród realizacji T 510B „Mysi kożuszek” pojawia się także ostatnia z trzech wymienionych form kazirodztwa – relacja ojca z córką, mająca zazwyczaj charakter deklaratywny. Niekiedy mowa o mężczyźnie, którego żona na łożu → śmierci prosi o poślubienie kobiety podobnej do ich córki. Poszukiwania spełniającej kryteria wybranki spełzają na niczym, w związku z czym wdowiec oznajmia swojej jedynaczce, że zamierza ją poślubić. Dziewczyna, przerażona pomysłem ojca, udaje się na grób matki, która doradza, jak uniknąć małżeństwa. Ostatecznie panna zamiast za ojca wydaje się za → pana (Kowerska 1897, s. 103). W realizacjach T 510B motywy nacisku ojca na ślub z córką i podejmowanie przez dziewczynę prób uniknięcia zamążpójścia obecne są tylko w początkowej części przekazów i dają protagonistce motywację do opuszczenia → domu. W dalszej części fabuły, spokrewnionej z opowieściami o → Kopciuszku (por. T 510A „Kopciuszek” i T 510C „Kopciuszek”), mowa o najmującej się na służbę bohaterce i zakochanym w niej → królewiczu, który dzięki zgubionemu przez dziewczynę bucikowi odnajduje ją i pojmuje za żonę.
Zestawienie realizacji T 510B z wariantami T 931 i T 933 pokazuje, że motyw kazirodztwa pojawiający się w ludowych bajkach magicznych i nowelistycznych realizowany jest w odmienny sposób, co należy wiązać ze specyfiką genologiczną obu typów opowieści. W pierwszym z gatunków incest występuje jedynie potencjalnie, bowiem w wyniku sprzeciwu kobiety kazirodcza relacja nie zostaje nawiązana. Niechęć do ślubu z ojcem lub bratem stanowi uzasadnienie wprowadzenia elementów magiczności (np. „ubranie, konie, powóz i wszystko z gwiazd” lub „ze wszy kożuszek”, o które prosi dziewczyna, by uniknąć zamążpójścia; Petrow 1878, s. 149) i wyruszenia w świat. Postawa bohaterki usilnie starającej się uniknąć ślubu pośrednio oddaje surową chłopską dezaprobatę wobec utrzymywania intymnych relacji przez osoby blisko ze sobą spokrewnione (por. Grabowski 1982, s. 54). W → bajce nowelistycznej natomiast, portretującej sytuacje niezwykłe, acz prawdopodobne, incest staje się faktem, choć dochodzi do niego bez wiedzy i woli bohaterów (wyjąwszy wspomniane powyżej relacje seksualne siostry i brata, w wyniku których na świat przychodzi Grzegorz). Przypadki przedstawiane w tego typu opowieściach, do których można zaliczyć również warianty wątku T 939A → „Niespodzianka”, traktujące o nieświadomym synobójstwie, oraz pieśni o kochankach rozpoznających w sobie brata i siostrę (zob. Bystroń 1980, s. 418–426), ilustrowały tzw. typowe sytuacje życiowe (Krzyżanowski 1977, s. 844–854), mogące przytrafić się każdemu. Groza wzbudzana przez prawdopodobieństwo przedstawianych zdarzeń, potęgowana faktem, że tego typu sytuacje spotykały bohaterów, z którymi ze względu na zbieżność pewnych doświadczeń życiowych odbiorca mógł się łatwo utożsamiać (Wróblewska 2007, s. 98), decydowała o trwałości podobnych fabuł w repertuarze folklorystycznym.
Obłożone surowymi, a różnie interpretowanymi przez badaczy zakazami kulturowymi kazirodztwo (Nowicka 1997, s. 354–356) inspirowało ludzką wyobraźnię od czasów najdawniejszych, czego dowodzą greckie opowieści oralne leżące u podstaw mitu o Edypie, literackie opracowania historii tebańskiego ojcobójcy i kazirodcy popularne w literaturze antycznej, średniowieczne modyfikacje starożytnych przekazów (Bystroń 1888, s. 762–766), wciąż obecne w kolejnych stuleciach w obiegu oficjalnym i nieoficjalnym (Wachcińska 2011, s. 159–176), wreszcie ich współczesne realizacje teatralne. Motyw kazirodztwa popularny jest także w literaturze polskiej, np. Marii Komornickiej Ojciec i córka z tomu Psalmodie (1900),Władysława Reymonta Chłopi (1902–1908), w których mowa o związku pasierba z macochą, Juliana Kawalca opowiadanie Jadwiga, córka Ładugi z tomu Opowiadania wybrane (1968), przywołujące motyw seksualnej fascynacji wdowca jego dojrzewającą córką, czy pochodzące z tomu Zbrodnia rodzinna (1981) opowiadanie Stanisława Piętaka pod tym samym tytułem o romansie teścia i jego ciężarnej synowej (zob. Wachcińska 2016).
Źródła: Barącz S., Bajki, fraszki, podania, przysłowia i pieśni na Rusi, 1886; Ciszewski S., Krakowiacy. Monografia etnograficzna, t. 1, 1894; Dąbrowska S., Przypowiastki i bajki z Żabna, „Wisła” 1905, t. 19; Gonet Sz., Gadki z Inwałdu w okolicy Andrychowa, „Lud” 1914–1918, t. 20; Gralewski M., Nieco z notatek etnograficznych, ZWAK 1899, t. 13; Kolberg O., DW, t. 17, cz. 2, 1962 (1884); Kolberg O., DW, t. 21, 1964 (1888); Kosiński W., Materyjały do etnografii Górali Bieskidowych, ZWAK 1883, t. 7; Kowerska Z. A., O mysim kożuszku, „Wisła” 1897, t. 11; Petrow A., Lud ziemi dobrzyńskiej, jego charakter, mowa, zwyczaje, obrzędy, pieśni, przysłowia, zagadki i t. p., ZWAK 1878, t. 2; Saloni A., Lud łańcucki. Materiały etnograficzne, MAAE 1903, t. 6; Saloni A., Lud rzeszowski. Materyały etnograficzne, MAAE 1908, t. 10; Wójcicki K. W., Klechdy, starożytne podania i powieści ludu polskiego i Rusi, 1974.
Opracowania: Bystroń J. S., Pieśń o spotkaniu się rodzeństwa, [w:] tenże, Tematy, które mi odradzano, 1980; Bystroń J. S., Polskie podania ludowe, spokrewnione ze średniowieczną legendą o świętym Grzegorzu, „Wisła” 1888, t. 2; Grabowski B., Podania o związkach między najbliższym rodzeństwem, „Wisła” 1892, t. 6; Krzyżanowski, Paralele. Studia porównawcze z pogranicza literatury folkloru, 1977; Nowicka E., Świat człowieka – świat kultury, Systematyczny wykład problemów antropologii kulturowej, 1997; Wróblewska V., Ludowa bajka nowelistyczna (źródła – wątki – konwencje), 2007; Wachcińska O., Folklorystyczne i literackie wędrówki wątku o królu Edypie, „Tekstura” 2011, t. 2.
Wachcińska [Zadurska] O., Proza chłopska – cielesność i seksualność, [w:] Sensualność w kulturze polskiej. Przedstawienie zmysłów człowieka w języku, piśmiennictwie i sztuce od średniowiecza do współczesności, red. Bolecki W., http://sensualnosc.bn.org.pl/pl/articles/proza-chlopska-cielesnosc-i-seksualnosc-841/ (dostęp: 21.08.2016); http://www.e-teatr.pl/pl/realizacje/194,sztuka.html [dostęp: 21.08.2016].
