Kapełuś Helena (1927-1999) – badaczka literatury staropolskiej, znawczyni folkloru i jego powiązań z piśmiennictwem różnych epok; wieloletnia kierowniczka Pracowni Literatury Ludowej Instytutu Badań Literackich (1967-1997), powołanej w roku 1963 przez Juliana → Krzyżanowskiego. Doktoryzowała się na podstawie monografii Stanisław z Bochnie, kleryka królewski (1962), za którą otrzymała prestiżową nagrodę im. Aleksandra Brücknera. Stopień doktora habilitowanego uzyskała w roku 1983, zaś 11 lat później tytuł profesorski (Michałowska 2000, s. 241).
Jeden z zasadniczych nurtów zainteresowań badawczych Kapełuś stanowiła literatura piękna (zwłaszcza staropolska, ale także romantyzmu i pozytywizmu) oraz jej związki z folklorem. Szereg prac poświęciła badaniu zagadnienia ludowości w dorobku literackim Jana Kochanowskiego, Adama Mickiewicza, Henryka Sienkiewicza. Równie cenne są jej studia metodologiczne: Modlnicki raptularz Antoniny Konopczanki (Kapełuś 1969, s. 179-195) – o sposobach prowadzenia i zapisywania wywiadów terenowych w XIX w., oraz Romantyczny lirnik – o informatorach ludowych w dobie romantyzmu (Kapełuś 1973, s. 7-22). Wspólnie z zespołem Pracowni Literatury Ludowej oraz badaczami z innych ośrodków naukowych prowadziła prace nad Dziejami folklorystyki polskiej. Tom pierwszy pt. Dzieje folklorystyki polskiej 1800-1863. Epoka przedkolbergowska (1970) współredagowała z Julianem Krzyżanowskim, a po jego śmierci w 1976 roku sama opracowała i wydała w 1982 roku tom drugi – Dzieje folklorystyki polskiej 1864-1918, zgodnie z koncepcją merytoryczną Mistrza (Bokszczanin 2013, s. 14).
Helena Kapełuś zajmowała się różnymi gatunkami literatury ludowej, jak → pieśni, → podania, zamówienia, kolędy noworoczne, życzeniowe, którym poświęciła tom szkiców O turze złotorogim. Szkice kolędowe (1991). Interesowały ją najstarsze przekazy kolęd, np. zamieszczone w zbiorze ks. Władysława Siarkowskiego, ich pierwotne uwarunkowania kulturowe i poetyka (Hernas 1999, s. 43). Ale głównym obszarem dociekań Kapełuś w badaniach folklorystycznych była → bajka ludowa. Za naukowy debiut w zakresie bajkoznawstwa i szerzej – folklorystyki można uznać zamieszczoną na łamach „Literatury Ludowej” (1957, nr 2, s. 50-52) recenzję antologii Bajki Warmii i Mazur opracowanej przez Halinę Koneczną i Wandę Pomianowską (Warszawa 1956). Do jednych z pierwszych należy też artykuł Turecka bajka o derwiszach w literaturze staropolskiej (LL 1957, nr 3, s. 15-22; zob. Głębicka 1996, s. 47), który został opublikowany w niemieckiej wersji językowej w prestiżowym czasopiśmie folklorystycznym „Fabula” (Türkische Volkserzälungenin der polnischen Literatur des XVI. Jhdts, „Fabula” 1964, t. 6, nr 3, s. 253-257). Około roku 1958 badaczka zajęła się rekonstrukcją systematyki polskiej bajki Juliana Krzyżanowskiego, której czystopis zaginął w 1945 (Bokszczanin 2013, s. 13). Kapełuś odtworzyła maszynopis dzieła sporządzony podczas okupacji i uzupełniła materiał bajkowy o publikacje z powojennego dziesięciolecia. Rezultatem tej pracy była Polska bajka ludowa w układzie systematycznym (→ Systematyka wątków bajkowych) Juliana Krzyżanowskiego, której wydanie drugie, uzupełnione i rozszerzone, ukazywało się we Wrocławiu w latach 1962-1963 (t. I-II). Nie mniejszym osiągnięciem edytorskim Kapełuś było wydanie monografii Krzyżanowskiego W świecie bajki ludowej (1980). Napisane jeszcze w okresie okupacji i ocalałe podczas powstania warszawskiego dzieło badaczka przygotowała na podstawie rękopisu i opatrzyła wstępem, ukazującym dramatyczne dzieje towarzyszące jego genezie.
Helena Kapełuś zajmowała się również edycją i opracowaniem zbiorów bajek ludowych. Do najważniejszych publikacji tego typu należą: Bajki i podania Józefa Lompy (1965), Bajka ludowa w dawnej Polsce (1968), Śpiewająca lipka. Bajki Słowian Zachodnich (1972, wyd. II 1980), Baśnie braci Grimm. Baśnie domowe i dziecięce (1982), Księga bajek polskich (t. 1 Bajka ludowa w dawnej Polsce, 1988, ze wstępem jej autorstwa). Badaczka pozyskiwała teksty bajkowe z różnych, przeważnie słabo znanych źródeł, w tym ze zbiorów kaznodziejskich doby baroku (np. Tomasza Młodzianowskiego, Bazylego Rychlewicza, Franciszka Kowalickiego) oraz exemplów (Wielkie Zwierciadło Przykładów, 1612; Stół mądrości Wojciecha Tylkowskiego, 1663), w czym pomocne było doświadczenie w pracy ze starodrukami i rękopisami (Michałowska 2000, s. 243). Rezultatem tego typu działań było pozyskanie m.in. 66 przekazów bajkowych z dokumentacji z okresu I Rzeczypospolitej, które zostały włączone do tomu Bajka ludowa w dawnej Polsce. Każdy z tekstów badaczka opatrzyła zwięzłym, rzeczowym komentarzem (Hernas 1999, s. 41). Jednym z dowodów uznania wobec wartości publikowanych przez nią opowieści ludowych były przekłady na języki obce – bułgarski (1961), węgierski (1962) oraz niemiecki (1987), antologii Sto baśni ludowych (współred. Julian Krzyżanowski, 1957).
Edycję zbiorów bajkowych Kapełuś łączyła z pracami badawczymi, często o charakterze porównawczym, uwzględniającym konteksty nieoczywiste lub wówczas nieeksplorowane. Do prac tego typu należą: Bajka o trzech muzykantach (1964), Badania nad bajką i podaniem w Polsce (1966, s. 95-102), Sowiźrzał w polskiej tradycji ludowej (1968, s. 853-869) i Okrucieństwo i groza w bajce ludowej (1979, s. 147-155). Badaczka opracowała też ponad 70 haseł w Słowniku folkloru polskiego (red. Krzyżanowski, 1957). Jest także autorką dwóch haseł w Enzyklopädie des Märchens – Jan Aleksander Karłowicz oraz Julian Krzyżanowski (Bokszczanin 2003, s. 130). Niemiecka encyklopedia bajki to jedno z wielu świadectw ożywionych kontaktów Kapełuś utrzymywanych z zagranicznymi ośrodkami naukowymi. Swoje prace publikowała w znanych europejskich wydawnictwach i periodykach, m.in. „Fabula”, „Russkij folklor”, „Ukrainskij Kalendar”, „Blgarski folklor” (Kapełuś 2002, s. XI-XVII).
Źródła: Kapełuś H., Badania nad bajką i podaniem w Polsce, LL 1966, nr 4-6; Kapełuś H., Modlnicki raptularz Antoniny Konopczanki, [w:] W świecie pieśni i bajki. Studia folklorystyczne, Górski R., red. Krzyżanowski J., 1969; Kapełuś H., Bajka o trzech muzykantach, LL 1964, nr 1-2; Kapełuś H., O turze złotorogim. Szkice kolędowe, 1991; Kapełuś H., Okrucieństwo i groza w bajce ludowej, „Regiony” 1979, nr 2; Kapełuś H., Romantyczny lirnik (O informatorach ludowych w czasach romantyzmu), [w:] Ludowość dawniej i dziś. Studia folklorystyczne, red. Górski R., Krzyżanowski J., 1973; Kapełuś H., [rec.] Bajki Warmii i Mazur, LL 1957, nr 2; Kapełuś H., Sowiźrzał w polskiej tradycji ludowej, [w:] Literatura, komparatystyka, folklor. Księga poświęcona Julianowi Krzyżanowskiemu, red. Bokszczanin M., Frybes S., Jankowski E., 1968; Kapełuś H., Turecka bajka o derwiszach w literaturze staropolskiej, LL 1957, nr 1/3; Kapełuś H., Türkische Volkserzälungen in der polnischen Literatur des XVI. Jhdts, „Fabula” 1964, t. 6, nr 3.
Opracowania: Bokszczanin M., Helena Kapełuś (1927-1999), [hasło w:] Słownik badaczy literatury polskiej, t. 6,red. Starnawski J., 2003; Bokszczanin M., Helena Kapełuś – badacz polskiego folkloru, LL 2013, nr 2; Głębicka E., Kapełuś Helena (ur. 1927), [w:] Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik biobibliograficzny IV, red. Czachowska J., Szałagan A., 1996; Hernas Cz., Helena Kapełuś (1927-1999), LL 1999, nr 6; Kapełuś M., Bibliografia Heleny Kapełuś, [w:] Fascynacje folklorystyczne. Księga poświęcona pamięci Heleny Kapełuś, red. Kapełuś M., Engelking A., 2002; Michałowska T., Helena Kapełuś (21 maja 1927 – 8 września 1999), PL 2000, nr 3.
