Kot w butach

Znany na całym świecie → wątek → bajek magicznych o sprytnym i przebiegłym zwierzęcym pomocniku, który aktywnie przyczynia się do osiągnięcia sukcesu życiowego swego właściciela (Krzyżanowski 1965, s. 182; Köhler-Zülch 2008, s. 794). W PBL oznaczony numerem T 545 „Kot w butach”. W Europie opowieść została rozpowszechniona głównie za sprawą literackiej wersji Charles’a Perraulta (Histoires ou contes du temps passe, 1697), jednak badacze wskazują, że francuski pisarz mógł czerpać inspirację ze zbiorów zawierających ludowe odmiany historii Le piacevole notti Giovanni F. Straparoli oraz Lo cunto de li cunti Giambattisty Basilego (Krzyżanowski 1965, s. 182; Köhler-Zülch 2008, s. 794-795; Bottigheimer 2009, s. 58-74). Bajka o kocie w butach znalazła się w pierwszym wydaniu zbioru Kinder- und Hausmärchen braci Grimm, ale ze względu na ogromne podobieństwo do wersji francuskiej usunięto ją z kolejnych publikacji antologii (Bolte, Polivka, 1913, zob. Netografia; Köhler-Zülch 2008, s. 795; Woźniak 2009, s. 60).

W PBL brak ludowych realizacji wątku. Odnotowano jedynie literacko opracowany wariant Antoniego → Glińskiego zatytułowany O księciu na Gołoszyszkach Gołopiętskim, i o jego kocie, będący swobodną adaptacją rosyjskiego przekładu Kota w butach Perraulta dokonanego przez Wasilija Żukowskiego (Skazki o volšebnicakh s nravoucieniami, 1845), który dość wiernie oddał treść francuskiego pierwowzoru, pomijając jednak charakterystyczne dla niego dwa morały (Krzyżanowski 1961, s. 500).

W wersji Perraulta tytułowy → kot dostaje się w spadku najmłodszemu z trzech synów ubogiego → młynarza, po czym prosi nowego właściciela o buty i torbę myśliwską, obiecując w zamian hojnie mu się za to odwdzięczyć. Z pomocą przynęty zwierzę poluje na króliki i kuropatwy, zanosi je → królowi, przekonując, iż jest to dar od jego → pana, markiza Karabasza. Kiedy czworonóg dowiaduje się o planowanej przez władcę przejażdżce nad rzekę, którą ten zamierza odbyć w towarzystwie swojej córki, doradza swemu właścicielowi kąpiel, a następnie wzywa przejeżdżających, by spieszyli na ratunek jego tonącemu → panu rzekomo okradzionemu przez złoczyńców. Król rozkazuje odziać młodzieńca w kosztowne szaty i zaprasza do swojego powozu. W trakcie podróży w młynarczyku zakochuje się → królewna. Tymczasem kot podąża przed orszakiem i groźbami przekonuje chłopów pracujących na łące i polach, by na zapytanie monarchy odpowiadali, iż są to dobra markiza Karabasza. Na koniec dociera do → zamku majętnego → olbrzyma, podstępem namawia go do zaprezentowania swoich czarodziejskich umiejętności. Olbrzym najpierw zmienia się w lwa, a następnie w → mysz, którą kot pożera, i przejmuje władzę nad zamczyskiem, wydając ucztę na cześć przybyłego monarchy. Oczarowany przymiotami i bogactwem młynarczyka-pana Karabasza władca proponuje, by młodzieniec został jego zięciem (Perrault 2010).

Wersja Glińskiego zachowuje podobieństwo do francuskiego pierwowzoru w zakresie schematu fabularnego, w mniejszym stopniu daje się ono zauważyć w sposobie realizacji poszczególnych → motywów, prezentacji bohaterów, a także zakresu kompetencji narratora. Przystępując do → adaptacji historii o kocie w butach, pisarz nawiązywał zarówno do poetyki → baśni literackiej, jak i bajki ustnej.

Pierwsza znacząca różnica dotyczy wyeksponowania w tytule utworu nie tylko kota, ale i jego właściciela. Pisarz pozbawia przy tym zwierzę jego podstawowych atrybutów, tj. torby myśliwskiej i obuwia ułatwiającego polowanie. Drugi z rekwizytów jest o tyle ważny, że stanowi efekt inwencji twórczej samego Perraulta (Köhler-Zülch 2008, s. 795). U Glińskiego kot dostaje buty dopiero w zakończeniu opowieści, niejako w → nagrodę za dotychczasowe osiągnięcia:

[…] kot rangami i orderami został udarowany, i otrzymał w podarku buty z czerwonego aksamitu, w których przebywał odtąd w królewskich pokojach, gdzie stół był tak wyśmienity, że mógł już był łowienia myszy zaniechać, gdyby go obyczaj koci, mimo potraw i łakoci, nie zmuszał choć dla igraszki, łowić myszy i ptaszki (Gliński 1853, s. 175).

Idąc za przykładem Żukowskiego, polski pisarz opuszcza dwa wierszowane morały, objaśniające sens zdarzeń prezentowanych w utworze. W pierwszym z nich Perrault wskazuje na przewagę sprytu i zaradności życiowej nad bogactwem, natomiast druga z refleksji dotyczy wieku i wyglądu zewnętrznego, odgrywających niemałą rolę przy wyborze partnera życiowego. Być może o pominięciu umoralniających puent zadecydowały ich gatunkowe odniesienia. Kojarzone zazwyczaj z literackimi fabułami o zwierzętach mogły wydać się pisarzowi nieprzystające do jego tekstu, który z dzisiejszej perspektywy badawczej spełnia wiele założeń genologicznych → bajki magicznej w ujęciu Proppowskim.

Jedno z poważniejszych odstępstw natury kompozycyjno-fabularnej od wersji Perraulta dotyczy motywu polowania kota na inne zwierzęta, dostarczane następnie przez niego królowi w charakterze podarunku od księcia Gołopiętskiego. Prawdopodobnie inspirację dla tej części bajki Glińskiego stanowił folklor białoruski, w którym odnotowano kilka wariantów wątku (Krzyżanowski 1961, s. 501). Kot podejmuje trzy wyprawy, w czasie których spotyka poszukujących → pożywienia – kolejno → zająca, → wilka i → niedźwiedzia. Stosuje wobec nich sztuczkę, leżącą u podstaw działania wszelkich bajkowych tricksterów, polegającą na przekazaniu rywalowi „fałszywych informacji” z zamiarem wzbudzenia w nim chęci do zdobycia obiektu stanowiącego dla niego wartość (Novik 1993):

- Alboż nie wiesz, że za tym lasem, za brzeźniakiem, za chrustniakiem, tuż za murem z wieżycami, jest ogród okiem nieprzejrzany, cały kapustą zasiany?
- Wiem tylko, że mur tam stoi, i że każdy się go boi, bo nie wie co jest za murem.
- Otóż licząc na wysokość muru, ludzie ogrodu nie strzegą, a ja wiem skryte wejście, zwołaj zatém więcéj zajęcy, ja was tam wszystkich wprowadzę, ale tylko szczerze radzę, spieszyć się co najprędzéj (Gliński 1853, s. 163).

Łatwowierne zwierzęta trafiają na dziedziniec królewskiego zamku, gdzie padają → ofiarą myśliwych. Struktura wątku polowania, oparta na baśniowej zasadzie → troistości, jest naturalnym sposobem gradacji i intensyfikacji napięcia. Każdy kolejny zwierzęcy „prezent”, coraz bardziej imponujący w swych rozmiarach, wywołuje reakcję zwrotną króla zgodną z regułą „dar za dar”, co niezupełnie odpowiada wersji Perraulta.

Najwięcej zmian w stosunku do francuskiego pierwowzoru dotyczy rozbudowania niektórych odcinków narracji przez różne zabiegi uszczegóławiające, zwłaszcza w odniesieniu do charakterystyki postaci i motywacji ich działania. Przykład takiej strategii twórczej odnajdziemy już w początkowych partiach tekstu Glińskiego wprowadzających bohaterów w fabułę opowieści:

Był sobie młynarz, miał trzech synów, chatkę z zagrodą, młynek nad wodą, konia karoszka i kota pieszczoszka.
Syn starszy był pracowity, średni wojak wyśmienity, a najmłodszy dzieciuch żwawy, łagodny, powolny, prawy, biednych w nieszczęściu ratował, wędrownych na noc przyjmował, ubogim jałmużny dawał, wdowy i sieroty wspierał, słowem tak był hojny w datku, że często był w niedostatku – bracia go więc księciem na Gołoszyszkach Gołopiętskim przezwali (Gliński 1853, s. 164).

Poza licznymi epitetami służącymi bezpośredniej charakterystyce postaci Gliński nie stroni od podawania informacji odnoszących się do tła prezentowanych wydarzeń. W ten sposób narrator wykreowany przez pisarza ma znacznie większe kompetencje niż jego odpowiednik w przekazie ludowym:

Za lasem, za brzeźniakiem, za chrustniakiem, o kilka mil od stolicy, w bardzo pięknej okolicy, stał sobie zamek przestronny, piękny, wspaniały, obronny, zewsząd murem otoczony; w nim latem dla przyjemności, mieszkał król i cud piękności, jego córka, królewna (Gliński 1874, s. 152).

Równie często bohaterowie bajki Glińskiego są charakteryzowani przez działanie, przez uczestnictwo w określonych wydarzeniach fabularnych, co jest kolejnym przykładem poświadczającym znajomość przez autora Bajarza polskiego zasad poetyki tekstu ludowego:

Kot bieży miedzą na czele, a w ruchoméj, szaréj fali, stado wilków za nim wali. Przybiegłszy do muru, kot pchnął furtkę ukrytą, – furtka się otworzyła, a gdy wilcy hurmem wbiegły, furtka się zamknęła, a kot bieży na krużganek, i do straży rzecze: – Oznajmcie królowi, żem w poselstwie przybył (Gliński 1874, s. 154).

Monotonię narracji skutecznie osłabia częste przechodzenie opowiadania w dialog, zwłaszcza jednak stosowanie zrytmizowanej prozy. Ekspresywność i wyrazistość takich fragmentów tekstu jest tym większa wówczas, gdy pojawiają się one naprzemiennie z całostkami pozbawionymi powyższych walorów:

Kot dźwignął worek, przybywa z nim do swego pana, oświadcza mu ukłon królewski i wszystkie z wora łakoci na stół wytrząsa.
Mniemany książę rad z kota, znowu żadnych skarg nie miota, sam je i jemu udziela, i ma go za przyjaciela.
Gdy się i ten zapas wyczerpał, kot skoczył przez okno i pobiegł (Gliński 1874, s. 155).

Zwierzęcy bohater bajki Glińskiego ma wszelkie cechy pozwalające uznać go za spadkobiercę mitologicznego trickstera (Mieletinski 1981, s. 221 i n.). Jest sprytny i zaradny, a jedynymi stosowanymi przez niego metodami są kłamstwo oraz podstęp. Ofiarą oszukańczych działań kota-przechery padają kolejno dzikie zwierzęta, król i jego córka, poddani olbrzyma, a wreszcie sam olbrzym. Wobec każdego przeciwnika kot stosuje nieco inną strategię, uwarunkowaną znajomością słabych stron rywala (Novik 1993). Zgłodniałe leśne czworonogi mami obietnicą sutego jadła, zniewolonych i tchórzliwych poddanych olbrzyma straszy perspektywą wymierzenia dotkliwej fizycznie → kary, a wobec świadomego własnej wartości wielkoluda-czarodzieja skuteczną bronią okazuje się deprecjonowanie jego zalet. Także król zachowuje się zgodnie z oczekiwaniami kota-trickstera, który sprytnie dostosowuje swoje działania do zmieniających się okoliczności. Kiedy chce zdobyć sympatię i zaufanie monarchy, schlebia jego próżności, posyłając mu bogate podarunki, a ugruntowaniu tego odczucia władcy służy mistyfikacja związana z kąpielą w rzece i kradzieżą ubrania, będąca swego rodzaju przejawem gotowości trickstera do podporządkowania się silniejszemu przeciwnikowi. Wszystkie fortele kota przynoszą pożądany przez niego skutek, zapewniając właścicielowi czworonoga awans społeczny poprzez ożenek z królewną:

- Czy chcesz książę, żeby moją córkę, prześliczną królewnę wydał za ciebie?
Mniemany książę padł do nóg królowi, królewna pięknym spłonęła rumieńcem, i wszyscy jak stali: król, królewna, nowonarzeczony i kot nawet, – do pojazdu siedli, na powrót do królewskiego zamku przybyli, i tegoż jeszcze wieczora, odbył się w nim ślub księcia Gołopiętskiego na Gołoszyszkach, z jéj wysokością królewną (Gliński 1853, s. 175).

Literacka wersja historii o kocie w butach, podobnie jak i pozostałe opowieści autorstwa Perrault, najpierw funkcjonowała w polskim obiegu czytelniczym w oryginale (XVIII w.), a następnie w formie adaptacji, zazwyczaj na tyle odległych od francuskiego pierwowzoru, jak np. Mądry kot Władysława L. Anczyca (1878), że można mówić o nich jako o tekstach autorskich, jedynie wykorzystujących motywy i wątki Perraultowskie (Woźniak 2009, s. 62-65). Od 1961 roku Imć Kot, czyli Kot w butach istnieje w świadomości rodzimego odbiorcy za sprawą przekładu Hanny Januszewskiej (Perrault, 1961). Jednak uznanie czytelników zdobyła dopiero adaptacja Bajek babci Gąski dokonana przez pisarkę w roku 1971, o czym świadczą m.in. jej liczne wznowienia na rodzimym rynku wydawniczym (Perrault, 1971). Nie mniejszym powodzeniem czytelniczym cieszyły się wierszowane wersje fabuły o kocie w butach, np. autorstwa Ewy Szelburg-Zarembiny i Jana Brzechwy, które weszły do kanonu literatury dziecięcej. Szczególne zainteresowanie wywołuje muzyczne wykonanie bajki Brzechwy, będące podstawą wielu amatorskich i profesjonalnych spektakli scenicznych (zob. Netografia). Do stałego repertuaru wielu krajowych scen teatralnych i operowych weszły słowno-muzyczne i baletowe przedstawienia, inspirowane zarówno wersją Perraulta, Grimmów, jak i Januszewskiej. Bajka o kocie w butach należy też do najchętniej ekranizowanych utworów baśniowych na świecie, chociaż w Polsce nie sfilmowano dotąd przygód zaczarowanego zwierzaka.

Współczesny polski czytelnik może poznać prawdziwe opowieści ze zbioru francuskiego bajkopisarza za sprawą najnowszego ich przekładu autorstwa Barbary Grzegorzewskiej (Perrault, 2010). Natomiast najnowsze badania terenowe wykazały, że bajka o zaczarowanym kocie funkcjonuje w przekazie oralnym, ale ustne wersje historii nawiązują zazwyczaj do jej literackich adaptacji (Przybyła-Dumin 2013, s. 123-127).

Bibliografia

Źródła: Anczyc W.L. Trzy baśnie: Mądry kot, Księżniczka głogu, Kopciuszek, 1878; Brzechwa J., Kot w butach, 1967; Gliński A., Bajarz polski, t. 3, 1874 (1853); Perrault Ch., Bajki babci Gąski. 1697, przeł. Januszewska H., 1961; Perrault Ch., Bajki, oprac. Januszewska H., 1971; Szelburg-Zarembina E., Baśń o kocie w butach, 1989; Perrault Ch., Baśnie, czyli opowieści z dawnych czasów, przeł. Grzegorzewska B., 2010; Przybyła-Dumin A., Proza folklorystyczna u progu XXI wieku: bajka ludowa, legenda, anegdota. Materiały, 2013; Żukowskij W., Skazki o volšebnicakh s nravoucieniami, 1845.

Opracowania: Bottigheimer R. B., Fairy Tales. A New History, 2009; Köhler-Zülch I., Puss in Boots, [hasło w:] The Greenwood Encyclopedia of Folktales and Fairy Tales, vol. 3, 2008; Krzyżanowski J., Paralele. Studia porównawcze z pogranicza literatury i folkloru, 1961; Mieletinski E., Poetyka mitu, przeł. Daucygier J., 1981; Woźniak M., Jak to z „Kotem w butach” było. Baśnie Charles’a Perraulta w przekładzie i w adaptacji Hanny Januszewskiej, „Przekładaniec” 2009/2010, t. 22-23.

Netografia

Bolte G., Polivka J., Anmerkungen zu den Kinder- und Hausmärchen der Brüder Grimm, 1913, https://de.wikisource.org/wiki/Anmerkungen_zu_den_Kinder-_und_Hausm%C3%A4rchen_der_Br%C3%BCder_Grimm_I/Der_gestiefelte_Kater [dostęp: 03.08.2017]; Novik E., Struktura skazocznogo triuka, [w:] Ot mifa k literature. Sb. vcest‘ 75-letia E. M. Meletynskogo, 1993, http://www.ruthenia.ru/folklore/novik5.htm [dostęp 20.07.2017]; http://teatrmuzyczny.eu/front/page/get/9/spektakl_id:38 [dostęp: 03.08.2017]; http://www.kwiatonowice.pl/images/skrzaty/kot.pdf [dostęp: 03.08.2017].

Iwona Rzepnikowska