Karłowicz Jan Aleksander (1836 – 1903) – działacz społeczny, organizator życia naukowego, etnograf, folklorysta, językoznawca (lituanista, polonista), historyk, literaturoznawca, muzykolog. Członek wielu towarzystw, komisji i komitetów w Polsce (m.in. członek korespondent Akademii Umiejętności w Krakowie, Towarzystwa Ludoznawczego na Śląsku, członek honorowy Warszawskiego Towarzystwa Śpiewaczego „Lutnia”) i za granicą, m.in. członek honorowy Amerykańskiego Folklore Society, członek Folklore Society w Londynie, członek korespondent Akademii Umiejętności w Zagrzebiu (zob. Netografia).
W młodości odebrał bardzo staranne wykształcenie, także muzyczne, początkowo w domu, a w okresie późniejszym w gimnazjum w Wilnie. Studia podjął w Moskwie na Wydziale Historyczno-Filologicznym, które ukończył po czterech latach, aby kontynuować nauki w Paryżu, w Heidelbergu, w Brukseli (studiował w Konserwatorium Muzycznym naukę gry na wiolonczeli oraz teorię muzyki) i w Berlinie, gdzie uzyskał stopień doktora filozofii i nauk wyzwolonych. Następnie podjął pracę nauczyciela muzyki w Konserwatorium Muzycznym w Warszawie, z której zrezygnował ze względu na chorobę oczu. Na pewien czas osiadł na wsi i poświęcił się pracy naukowej. Wielokrotnie zmieniał miejsce zamieszkania, podróżował po Europie, ostatecznie osiadł w Warszawie. W 1888 był jednym z współtwórców Muzeum Etnograficznego w Warszawie (Majewski 1904, s. 1-30).
Okres jego działalności pokrywa się z dynamicznym rozwojem krajowego ludoznawstwa. Przełom XIX i XX wieku był w polskiej humanistyce momentem intensywnych studiów nad kulturą ludową. Poświadczają to bogate materiały źródłowe z tego czasu pozostające w użyciu współczesnych badaczy.
Karłowicz postulował rezygnację z romantycznej ideowo-estetycznej selekcji w procesie gromadzenia przekazów ludowych na rzecz możliwie szerokiego dokumentowania zjawisk folkloru. W rezultacie w polu zainteresowań badawczych pojawiły się wówczas pomijane dotąd gatunki satyryczne. Swoje koncepcje naukowe formułował najpierw na łamach założonych przez siebie „Prac Filologicznych”, a następnie współredagowanej „Wisły” (w latach 1888-1899). To ludoznawcze czasopismo, o którego rozwój skutecznie zabiegał, stanowiło platformę wymiany myśli dla archeologów, etnografów, folklorystów, językoznawców i pełniło ważną rolę w kształtowaniu badań ludoznawczych. W opinii Karłowicza ludoznawstwo, którego częścią badań był rodzimy folklor wiejski, powinno dążyć do kompleksowego opisu kultury danej grupy (Laburda 2015, s. 181).
Karłowicz w swoich publikacjach włączał się w bieżącą debatę nad kwestiami fundamentalnymi dotyczącymi metod i zakresu badań ludoznawczych. W tym kontekście doceniono m.in. jego wkład w opracowywanie zasad prowadzenia badań terenowych. Dla ich potrzeb, podobnie jak Oskar → Kolberg i Izydor Kopernicki, przygotował propozycję własnych kwestionariuszy, napisał też Poradnik dla zbierających rzeczy ludowe (1871). Znane są jego polemiki na temat terminów „folklor” i „folklorystyka”, które zaczęły funkcjonować w tym czasie w obiegu polskojęzycznym (Sobczyk 2014, s. 417-425; Wróblewska 2016, s. 755-766). Rzeczowo objaśniał czytelnikom „Wisły” znaczenie pojęcia – „folklor”, „[…] znajdującego zastosowanie w całym zakresie literatury niepisanej, którą my rzeczami ludowymi nazywamy” (Karłowicz 1888, s. 84). W nocie opublikowanej na łamach „Wisły”, zatytułowanej Folklor czy prawiedza, z umiarkowanym entuzjazmem odniósł się do nowego angielskiego pojęcia, ale w związku z brakiem lepszych propozycji, zaaprobował tymczasowe posługiwanie się tym terminem (Karłowicz 1896, s. 692-693). Jednocześnie konsekwentnie budował własną koncepcję folklorystyki, której zadaniem było uwzględnianie w szerokim zakresie wszelkich rzeczy ludowych, zarówno chłopskich tekstów, jak i poglądów, wierzeń, a nawet zagadnień etycznych (Sobczyk 2014, s. 419-420). Przeniósł też ciężar rozważań z dobrze mu znanych kwestii literackich i językoznawczych, które wcześniej interesowały wielu badaczy twórczości oralnej, na wiedzę ludową i jej wymiar praktyczny, na funkcje, jakie pełniła w danej grupie społecznej (Sobczyk 2014, s. 419).
Karłowicz dał się poznać przede wszystkim jako autor prac systematyzujących ludowe pieśni (m.in. Systematyka pieśni ludu polskiego, 1885; 1890; 1895). W przedsięwzięciu tym opierał się na „pomnikowym” – w jego opinii – dziele Francisa Jamesa Childa pt. The English and Scottish popular ballads (Karłowicz 1895, s. 522-543, 645-673). W polu jego zainteresowań znalazły się również → bajki ludowe, → legendy oraz → podania, które zbierał i analizował, a następnie publikował, np. Podania i bajki ludowe zebrane na Litwie (1887). Szczegółowym rozważaniom poddał wybrane → wątki i → motywy bajkowe, m.in. popularną opowieść o → zbóju Madeju (T 756B → „Madejowe łoże”) w studium zamieszczonym w dwóch częściach na łamach „Wisły” pt. Podanie o Madeju (Karłowicz 1888, s. 804-814; 1889, s. 102-133). Zgromadził wiele jej odmian, które następnie porównał na szerokim słowiańskim i niesłowiańskim tle. Odważnie zaproponował też własny sposób odczytania przekazu, który wymagał zdystansowania się wobec chrześcijańskiej interpretacji. W opinii Karłowicza występujący w utworze → diabeł nie był biblijnym szatanem, piekło zaś symbolizowało pogański „tamten świat” czy → „zaświaty”, a nie krainę potępienia, jak sugerowali inni badacze (Karłowicz 1889, s. 124-125).
Rzecz więc jasna, iż gdzie tylko w bajkach nowożytnych spotykamy diabła i piekło, tam rozumieć potrzeba bóstwo i niebo (tamten świat) pogańskie. Więc i w naszem podaniu, gdy mowa jest o zaprzedaniu istoty, o której się nie wie, diabłu, tam czytać należy: ofiarowanie jej bogom; a gdy przychodzi podróż do piekła, tam rozumieć należy wędrówkę do mieszkania dusz zmarłych (Karłowicz 1889, s. 125).
W kręgu jego zainteresowań znalazł się również znany z tradycji ludowej obraz → Żyda Wiecznego Tułacza, któremu poświęcił odrębne studium pt. Żyd Wieczny Tułacz (1873, s. 1-13, 214-232), a także motywy → Meluzyny i Wandy (Piękna Meluzyna i królewna Wanda, 1876, t. 2, z. 6, s. 457-498; t. 3, s. 136-166). Badając liczne przekazy ludowe na rozległym tle porównawczym, podważał ich rzekomo głęboką mądrość i moralność, których się w nich powszechnie doszukiwano:
[…] legendy i podania, jako płynące z czasów barbarzyńskiego stanu ludzkości, nie zawierają i nie mogą zawierać żadnéj podstawy moralno-filozoficznéj, którą byśmy za takową dziś uważać mogli. Ci więc co szukają tych ziarn przedwiecznej jakiéjś mądrości ludów, czas na darmo tracą. Wszelka tendencyjność moralna jak równie i forma artystyczna w mitach i bajkach jest dodatkiem późniejszych obrabiaczy (Karłowicz 1875, s. 227).
Poruszał się swobodnie po różnych dyscyplinach naukowych, co wynikało z jego bogatego i gruntownego wykształcenia. Językoznawcze kompetencje pozwoliły mu na opracowanie wielotomowego Słownika języka polskiego (1900-1927; wraz z Adamem Antonim Kryńskim i Władysławem Niedźwiedzkim wydał 8 tomów) oraz Słownika gwar polskich (1900–1911; 6 tomów, począwszy od 4 redagowanych przez Hieronima Łopacińskiego, Wacława Taczanowskiego i Jana Łosia). Do dziś drugi ze słowników, choć niedoskonały, pozostaje pierwszym i jedynym ukończonym dziełem obejmującym wszystkie gwary polskie; zob. Popowska-Taborska 2003, s. 22).
Karłowicz łączył wiedzę filologiczną (leksykograficzną, leksykologiczną, dialektologiczną, etymologiczną) z egzemplifikacjami etnograficznymi (Jaworski 2015, s. 135-136). Przykładem takiego postępowania jest napisana przez niego w ewolucjonistycznym kluczu (poważnie obciążona językowymi analogiami) rozprawa Chata polska. Studyjum lingwistyczno-archeologiczne (1884). Ponadto jako autora Słoworodu ludowego (1878) uznaje się go za pioniera badań nad etymologią ludową.
Uczony korespondował z naukowcami z różnych krajów, czytał najnowsze dzieła zagranicznych badaczy. Jego epistolografia stanowi osobne, cenne źródło poznania dziejów historii nauki i kultury. Wśród polskich adresatów jego listów znaleźli się m.in. Aleksander Brückner, Oskar Kolberg, Izydor Kopernicki, Jan Stanisław Bystroń, Lucjan → Malinowski, Stefania Ulanowska (Rembiszewska 2014, s. 98-107). Karłowicz kontaktował się również z uczonymi i pisarzami z zagranicy, pisząc do nich w różnych językach, m.in. po francusku (np. do Henriego Gaidoza, założyciela pisma etnograficznego „Melusine”, Charlesa Joresa), niemiecku (np. do Hermanna Frieschbiera, Edmunda Veckenstedta), angielsku (np. do redakcji czasopisma „Folk-lore”), rosyjsku (np. do Filaretowa), czesku (np. do krytyka – Edvarda Jelinka, prof. Čenka Zibrsta, Františka Drtiny, filozofa, filologa, pedagoga – Adolfa Černego), chorwacku (np. do Vatroslava Jagicia). Zakres tych kontaktów poświadcza naukową aktywność i znaczenie Karłowicza w środowisku europejskich intelektualistów (Karaś 2015, s. 31).
Jego wysokie kwalifikacje i zdolność do kooperacji ujawniły sie w okresie pełnienia funkcji redaktora naczelnego rocznika „Wisła”, kiedy skupił wokół siebie liczne grono badaczy. Inspirował ich i wspierał w pierwszych pracach metodycznych oraz systematycznych, publikowanych następnie w czasopiśmie (Majewski 1904, s. 20).
Autorzy, piszący o nim krótko po jego śmierci, podkreślali wszechstronność zainteresowań i znaczenie napisanych przez niego rozpraw dla rozwoju nauki (Majewski 1904, s. 1). Tę niezwykłość człowieka i badacza potwierdzają wypowiedzi wielu autorów zawartych w dziele Życie i prace Jana Karłowicza (1836-1903), utrzymywane w nieco hagiograficznym stylu. Niewątpliwie stanowią one wyraz sympatii ze strony kolegów i współpracowników, ale jednocześnie każą myśleć o znaczącym wpływie badacza na ówczesne środowisko humanistyczne, zarówno językoznawcze, etnograficzne, jak i folklorystyczne. Współcześnie pozytywne oddziaływanie naukowego dorobku Karłowicza uwidacznia się m.in. w zainteresowaniu nim i współpracy badających go środowisk akademickich. Widocznym tego efektem jest strona internetowa projektu Jan Karłowicz jako animator życia naukowego i kulturalnego przełomu XIX i XX w., stworzona przez Centrum Polonistyczne Uniwersytetu Wileńskiego współpracujące z Instytutem Języka Litewskiego Litewskiej Akademii Nauk (zob. Netografia).
Źródła: Karłowicz, Chata polska. Studyjum lingwistyczno-archeologiczne, „Pamiętnik Fizjyograficzny” 1884, t. 4; Karłowicz J., Folkore,„Wisła” 1888, t. 2; Karłowicz J., Żyd wieczny tułacz. Legenda średniowieczna, „Biblioteka Warszawska” 1873, t. 3; Karłowicz J., Piękna meluzyna i królewna Wanda, „Ateneum” 1876, t. 2, 3; Karłowicz J., Podanie o Madeju, „Wisła” 1888, t. 2, z. 4; 1889, t. 3, z. 1; Karłowicz J, Poradnik dla zbierających rzeczy ludowe, 1871; Karłowicz J., Słoworód rodowy, Kraków 1878; Karłowicz J., Systematyka pieśni ludu polskiego, „Wisła” 1889, t. 3; Karłowicz J., Systematyka pieśni ludu polskiego. Dodatki do n-rów 1-3, „Wisła” 1890, t. 4; Karłowicz J., Systematyka pieśni ludu polskiego,„Wisła” 1895, t. 9; Karłowicz J., Folklor czy prawiedza, „Wisła” 1896, t. 10; Karłowicz J., Podania i bajki ludowe zebrane na Litwie, 1887; Słownik gwar polskich, ułożył J. Karłowicz, t. 1, A-E, 1900.
Opracowania: Jaworski E., Chata polska, „Laboratorium Kultury” 2015, nr 4; Karaś H., Jan Karłowicz jako językoznawca, „Laboratorium Kultury” 2015, nr 4; Kowalewska H., Studia Jana Karłowicza nad polskimi podaniami ludowymi, LL 1975, nr 2; Krzyżanowski J., Karłowicz Jan, [hasło w:] SFP, 1965; Laburda M., Koncepcja ludoznawcza Jana Karłowicza, „Laboratorium Kultury” 2015, nr 4; Majewski E., Jan Karłowicz (Zarys życia), [w:] Appel K., Życie i prace Jana Karłowicza (1836-1903), 1904; Popowska-Taborska, Obecny stan prac nad „Słownikiem gwar polskich”, „Studia Dialektologiczne” 2003, t. 3; Rembiszewska D.K., XIX-wieczne badania ludoznawcze na obszarze Łotwy w świetle korespondencji Stefanii Ulanowskiej do Jana Karłowicza, „Acta Baltico‑Slavica” 2014, t. 38; Sobczyk U., Dzieje pojęcia „folklor” w polskim dyskursie humanistycznym, „Ogrody Nauk i Sztuk” 2014 nr 4; Wróblewska V., Literatura ludowa, [hasło w:] Słownik polskiej krytyki literackiej 1764-1918: pojęcia, terminy, zjawiska, przekroje, t. 1, A-M, red. nauk. Bachórz J., Borkowska G., Kostkiewiczowa T., Rudkowska M., Strzyżewski M., 2016.
Prace językoznawcze (językoznawstwo lituanistyczne, językoznawstwo polonistyczne); Udział w towarzystwach i komitetach, [w:] Jan Karłowicz jako animator życia naukowego i kulturalnego przełomu XIX i XX w., http://www.karlowicz.flf.vu.lt/index.php/pageid/897 [dostęp: 06.06.2017].
