Kosiński Władysław (1844–1914) – filolog klasyczny, pedagog, językoznawca, uznawany za pioniera nowoczesnej folklorystyki. Urodził się w Jurkowie w powiecie brzeskim w gminie Czchów, studiował w Wiedniu i Krakowie, gdzie w roku 1871 uzyskał doktorat z filozofii na Uniwersytecie Jagiellońskim. Pracował w szkołach średnich w Krakowie i Wadowicach (1872–1882) jako nauczyciel łaciny, greki, propedeutyki filozofii i stenografii oraz opiekun bibliotek szkolnych i nauczycielskich. W roku 1875 Kosiński rozpoczął współpracę z Komisją Antropologiczną Akademii Umiejętności w Krakowie, w 1876 r. został stałym współpracownikiem Komisji Językowej Akademii Umiejętności, a w 1899 wstąpił do Towarzystwa Ludoznawczego we Lwowie.
Już podczas studiów Kosiński przejawiał zainteresowania lingwistyczne – badał zjawisko mazurzenia w dialektach polskich. Następnie samodzielnie prowadził badania nad językiem i nazewnictwem górali w celu ustalenia zasięgu północno-wschodniej góralszczyzny. Badania terenowe prowadził w Galicji Zachodniej (od Andrychowa, Wadowic, Makowa Podhalańskiego po Bochnię, rodzinny Jurków, Jasło). Gromadził materiały samodzielnie, wędrując po wsiach i miasteczkach, korzystał także z pomocy swoich uczniów, którzy na co dzień posługiwali się gwarą. Właściwe podejście do zagadnień dialektologicznych (Kosiński 1877; 1884; 1915) badacz zawdzięczał kontaktom ze znanym dialektologiem Lucjanem → Malinowskim (Jaworska 1982, s. 207).
Kosiński nie był etnografem, dlatego nie utrwalał kontekstu, w jakim pozyskiwał materiał badawczy, tzn. nie opisywał spotkanych ludzi ani ich egzystencji, jako lingwista szczególnie drobiazgowo utrwalał natomiast materiał językowy. Notował jednak nie tylko nazwy topograficzne, nazwiska i przydomki, ale także → podania, → bajki ludowe, teksty obrzędowe, przesądy, → przysłowia oraz dziecięce wyliczanki i → zagadki. Przy utrwalaniu przekazów Kosiński wykorzystywał umiejętności stenograficzne. Dzięki ścisłemu zapisowi gwarowemu, jednak bez skomplikowanych znaków fonetycznych, zgromadzone przez niego materiały były czytelne zarówno dla językoznawców i filologów, jak i dla etnografów. Pracując w Wadowicach, zgromadził 137 bajek, 161 zagadek i łamigłówek oraz 232 przysłowia, opublikowane jako Materiały do etnografii Górali Beskidowych (Kosiński 1881; 1883). Teksty niekiedy uzupełniał informacjami o imieniu i nazwisku respondentów lub osób zapisujących opowieści (Kosiński 1883, s. 30, 40, 69), odesłaniami do zbiorów Oskara → Kolberga oraz innych źródeł, m.in. opisów podróży (Kosiński 1883, s. 37, 67). Zamieszczał także wyjaśnienie niektórych dialektyzmów (np. polęń, porzędźiom, baranek się ǔodbywáł).
Kosiński pogrupował zebrane przez siebie przekazy według pochodzenia, czyli gwar, co zostało ocenione przez współczesnych językoznawców jako bardzo przydatne dla badań lingwistycznych (Appel, Kryński 1886, s. 136). Dla folklorystów dogodniejsze byłoby ułożenie tego materiału np. według kryterium gatunkowego, co jednak nie umniejsza wartości zebranych przez badacza tekstów jako oryginalnych i wiernie zapisanych. Wśród utrwalonych przez Kosińskiego bajek znaleźć można przekazy reprezentatywne dla wielu → wątków ludowych, świadczące o ich funkcjonowaniu w różnych regionalnych, miejscowych → wariantach. Julian → Krzyżanowski np. przywoływał zapisaną przez Kosińskiego → legendę o księdzu (→ Duchowny), który poleciał do Rzymu na drzwiach kościoła (→ Świątynia) w Mucharzu, będącą realizacją T 829 „Diablica i papież” (Kosiński 1881, s. 199), jako potwierdzenie autentyczności tekstu opartego na tym wątku zapisanego przez Lucjana → Siemieńskiego (Krzyżanowski 1977, s. 706-707).
Kosiński zbierał także opowieści o wierzeniach i przesądach ludowych (Kosiński 1904; 1891), scenariusze widowisk bożonarodzeniowych (Kosiński 1910) oraz przekazy humorystyczne dotyczące religii (Kosiński 1910). Opublikował w sumie 20 prac (m.in. w czasopismach „Lud”, „Wisła”, MAAE, ZWAK), natomiast 21 innych przechowywanych jest w archiwum Muzeum Etnograficznego w Krakowie (Dolińska 2007, s. 172). Ze względu na stosowanie ścisłego, a przy tym czytelnego zapisu gwarowego oraz odejście od Kolbergowskiego typu wszechstronnych monografii na rzecz zbioru wybranych wartościowych artystycznie przekazów Kosiński został uznany za prekursora nowoczesnej folklorystyki (Jaworska 1982, s. 207).
Akademia Umiejętności, doceniając kompetencje Kosińskiego, powierzyła mu przygotowanie do druku niepublikowanych materiałów Oskara Kolberga znajdujących się w tece nr 12 pt. Pogórze Krakowskie,zawierającej, według spisu autora z 1886 r., niemal gotową monografię regionu. W 1912 r. etnograf zakończył prace nad tomem Podgórze zachodniej Galicji o objętości około 20 arkuszy, jednak śmierć przeszkodziła mu w dokończeniu tego przedsięwzięcia (Dolińska 2007, s. 172; Millerowa, Pawlakowa, Skrukwa 2005, s. 37). Kosiński, sporządzając kopie rękopisów Kolberga, porządkował zawartość teki według własnego planu. Niektóre teksty z rękopisów zachowały się tylko w kopiach wykonanych przez niego. Niekiedy traktował rękopisy autora Ludu… dość bezceremonialnie. Kilka razy z terenowego zapisu Kolberga wyciął fragment zawierający melodię i przykleił go nad sporządzoną przez siebie kopią pełnego tekstu; do dziś nie zachowały się pozostałe fragmenty rękopisów, które Kosiński prawdopodobnie zniszczył (Millerowa, Pawlakowa, Skrukwa 2005, s. 51). Jednak na ogół kopie sporządzone przez badacza są wierne i kompletne, dzięki czemu nawet jeśli oryginały nie zachowały się w całości, to można było zrekonstruować je na podstawie pozostawionych zapisów, jak np. O wędrownych, którzy kazali ojcu zabić nowonarodzone dziecko oraz O dwóch góralach (Kolberg 2005, s. 457, 479). Kilkakrotnie Kosiński miał kłopoty z odczytaniem pisma Kolberga i pozostawiał miejsca wykropkowane, oznaczające luki oryginału, jak np. w bajce O jednym czarnoksiężniku określonej przez Kosińskiego jako → gadka (Kolberg 2005, s. 446). Badacz uzupełniał rękopisy autora Ludu… o własne przypisy, dotyczące np. konstrukcji przekazu, sygnując je każdorazowo inicjałami swego imienia i nazwiska. Zamieszczał także odsyłacze do innych tekstów Kolberga, np. przy bajce Poga[d]ka o pryncyznach jednych [i] Apolijanie (Kolberg 2005, s. 472) do tomu 8 serii Kolberga (1963 (1875), s. 161–164), kierujący do opowieści O dziewce i kusym (T 440 „Królewicz-wąż”), w której jest podobny → motyw karła z łokciową brodą. Zestawiał także teksty z rękopisów z własnymi opublikowanymi zapisami. Prezentując gadkę bez tytułu (Kolberg 2005, s. 485), odesłał do prozatorskiego tekstu z własnych zbiorów o tym samym charakterze pt. Barłomiej Tady i Anulka, pochodzącego z Juszczyna (Kosiński 1883, s. 24).
Prace Kosińskiego wykorzystywane są współcześnie nie tylko w badaniach dialektologów i folklorystów, ale także w działaniach społeczno-kulturowych, podejmowanych np. w celu podkreślenia znaczenia tradycji dla współczesnego oblicza kulturowego góralszczyzny Beskidu Małego (zob. Netografia 2017). Przywoływane są także w celach komercyjnych. W niektórych materiałach reklamowych (zob. Netografia 2017) wspomina się wybrane opowieści zapisane przez Kosińskiego, np. o → zbójnikach z okolic Romanki, nazywanych tam wyrodnikami, którą badacz zamieścił w Materiałach do etnografii Górali Beskidowych (Kosiński 1883, s. 45-46).
Źródła: Kolberg O., DW, t. 71, cz. 2, 2005; DW, t. 8, cz. 4, 1963 (1875); Kosiński W., Materiały do etnografii Górali Beskidowych, ZWAK 1881, t. 5; 1883, t. 7; Kosiński W., Materiały etnograficzne zebrane w różnych okolicach Galicji Zachodniej, MAAE 1904, t. 7; Kosiński W., Niektóre zabobony i przesądy ludu polskiego z okolic Makowa i Andrychowa, ZWAK 1891, t. 15; Kosiński W., Parodie i żarty w rzeczach religijnych, MAAE 1910, t. 11; Kosiński W., Przyczynek do gwary zakopiańskiej, „Rozprawy i Sprawozdania z Posiedzeń Wydziału Filologicznego Akademii Umiejętności”, 1884, t. 10; Kosiński W., Słowniczek prowincjonalizmów z okolic Krakowa, Bochni i Wadowic, ZWAK 1877, t. 1; Kosiński W., Słownik okolicy Czchowa, „Materiały i Prace Komisji Językowej Akademii Umiejętności” w Krakowie, t. VII, cz. 1, 1915; Kosiński W., Widowiska świąteczne w Makowie, Kalwarii i Zebrzydowicach, „Lud” 1910, t. 16.
Opracowania: Appel K., Kryński A. A., Przegląd bibliograficzny prac naukowych o języku polskim, 1886; Dolińska M., Władysław Kosiński (1844–1914), filolog, pedagog, etnograf i folklorysta amator, [w:] Etnografowie i ludoznawcy polscy. Sylwetki, szkice biograficzne, red. Fryś-Pietraszkowa E., Spiss A., 2007; Jaworska E., Działalność folklorystyczna Komisji Antropologicznej Akademii Umiejętności w Krakowie, [w:] Dzieje folklorystyki polskiej 1864-1918, red. Kapełuś H., Krzyżanowski J., 1982; Krzyżanowki, J., Paralele. Studium porównawcze z pogranicza literatury i folkloru, 1977; Millerowa E., Pawlakowa D., Skrukwa A., „Krakowskie” Oskara Kolberga, [w:], Kolberg O., DW, t. 71, cz. 1, 2005; Wicher R., Demony Karpat, „Pod Diablakiem. Pismo mieszkańców i sympatyków Ziemi Babiogórskiej” 2016, nr 26.
Etnograficzny obraz mieszkańców, strona: nasza Lgota. Internetowa kronika wsi, https://naszalgota.wordpress.com/mieszkancy/etnograficzny-obraz-wsi/ [dostęp: 31.03.2017]; Śladami kultury ludowej w Rabce Zdroju, strona Stowarzyszenia Miłośników Kultury Ludowej, http://www.smkl-rabka.pl/dziedzictwo7.htm [dostęp: 31.03.2017]; Zbójnicki kulig pod zbójnickim masywem Romanki w Beskidzie Żywieckim, biuro podróży Zbójnicki Travel, http://www.janosik.info/oferta/kuligi_w_beskidach_zbojnickie_pod_romanka.pdf, [dostęp: 31.03.2017].
