Słownik
polskiej bajki ludowejred. Violetta Wróblewska

Bajka ludowa

Bajka ludowa (ang. folk-tale, fr. conte populaire, niem. Volksmärchen, ros. narodnaja skazka) – jest prozatorskim gatunkiem fabularnym o starym rodowodzie. Mówi się o niej, że żyje w przekazie ustnym od wieków, a nawet tysiącleci, jest przekazywana z pokolenia na pokolenie w takiej samej kliszowanej postaci, jedynie z modyfikacjami zależnymi od uwarunkowań kulturowych danego kraju i narodu (Krzyżanowski 1965, s. 28). Ze względu na stały schemat kompozycyjny, przekaz w podobnej formie, komunikowany świat wartości, uznaje się ją za prototyp tekstu fabularnego.

Gatunkowi przypisuje się wschodni (sumeryjski, babiloński, arabski) rodowód i kojarzy się go z Księgą tysiąca i jednej nocy (→ Bajka ludowa a Księga tysiąca i jednej nocy), a w pewnych zakresach z mitologią grecką. Ugruntowało się też przekonanie o wędrówce bajek z Indii do Europy (Moszyński 1934, s. 1492-1493).

Nazwa gatunku „bajka”, pochodząca od „bajać” – łączy intencję (wewnętrzny cel tekstu) z wymysłem, nieprawdą i fikcją. Nieprawdopodobieństwo i wymysł jako cechy bajki zostały utrwalone zarówno w objaśnieniach słownikowych („bajka” to opowiadanie o treści fantastycznej, zmyślonej lub osnutej na → podaniach, → legendach, → baśń), jak i w znanych definicjach gatunku (np. Zemljanova 1973; Pomeranceva 1977) oraz w derywatach i we frazeologizmach utartych w języku polskim: „wierutna bajka” – wymysł, kłamstwo; „bajki” – głupstwo, to, co nieważne, nieprawda; „między bajki włożyć” – uznać za rzecz niemożliwą; też: „rozpuszczać bajki”, „roznosić, zmyślać bajki”, „czysta bajka”,także w przysłowiu „Nie wszystko bajka, co ludzie bają”.Wysoce prawdopodobne jest to, że ze względu na znane dobie staropolskiej znaczenie „bajki”jako plotki, wymysłu, czczej gadaniny, romantyczny wydawca bajek Kazimierz Władysław Wójcicki, by odciąć się od „złych skojarzeń”, wprowadził słowo → „klechda”(Kapełuś 1988, s. 8).

Opowiadanie fabuły wymyślonej, a nie faktów, odróżnia bajkę np. od mitu i legendy. Fantazja pełni w bajce ważną rolę, gdyż jest związana z danym kręgiem wyobrażeń – historycznych, kosmogonicznych, religijnych lub innych (Čistov 1964, s. 6), z pomocą fantastycznych fabuł odkrywa się też pewne prawdy życiowe (por. Anikin 1959, s. 50), co potwierdza polskie przysłowie „W każdej bajce jest prawda na dnie”. Zmyślone opowiadania są równocześnie odbierane jako piękne (por. „bajkowy świat”, „bajecznie”, „jak bajka”, „jak w bajce”, „jak z bajki” – rzecz cudowna, fantastycznie piękna).

Badacze reprezentujący nurt psychoanalityczny dowodzą, że → bajki ludowe przekazują zarówno znaczenia jawne, jak i ukryte, przemawiając jednocześnie do wszystkich warstw osobowości dziecka i człowieka dorosłego – do świadomej, przedświadomej i nieświadomej sfery umysłu. Dotyczą problemów uniwersalnych – egzystencjalnych i etycznych (Bettelheim 1985, s. 43). Język symboliczny, w jakim komunikowane są znaczenia w tekście bajki, jest podobny do języka mitów i → snów (Fromm 1951).

Badania nad bajką mają bogatą literaturę. Klasyczne opracowania wyszły spod pióra takich autorów, jak: Johannes Bolte (1909), Kaarle Krohn (1931), Antti Aarne (1910), Jiří Polívka (1923-1931). Cennym opracowaniem jest niemiecka encyklopedia bajki Handwörterbuch des deutsche Märchens (red. L. Mackensen 1930). Systematyczny wykaz → wątków i → motywów bajkowych oraz ich wariantów przynosi opracowanie Antti Aarnego (1910), rozszerzone, zmodyfikowane i uzupełnione przez Stitha Thompsona (1928), a ostatnio przez Hansa-Jörga Uthera (2004) – ze strony polskiej konsultowała systematykę Dorota → Simonides. Dwie pierwsze pozycje oraz komentarz Boltego i Polívki do wydanych w 1812 roku Bajek Jakoba i Wilhelma Grimmów („Braci Grimm”) stały się w kolejności podstawą dla rozwoju bajkoznawstwa i folklorystyki porównawczej – dla licznych katalogów i indeksów bajek, m.in. słowackich (Polivká 1923-1931), rosyjskich (Andreev 1929; Smirnov 1911-1914), polskich (PBL), białoruskich (Barag 1971, 1978; Kabašnikaj 1978), wschodniosłowiańskich (Barag, Berezovskij, Kabašnikov, Novikov 1979), fińskich (Aarne 1912, 1913, 1920), estońskich (Aarne 1918), łużyckich (Nedo 1956), angielskich (Baughman 1966), nordyckich (Dahll 1972), finlandzkich (Hackman 1911), flamandzkich (de Meyer 1968), niderlandzkich (Sinninghe 1943), francuskich (Delarue 1957), litewskich (Kerbelite 1991, 2001), hiszpańskich (Booggs 1930), też: osetyńskich (Bajzyrov 1972), chińskich (Eberhard 1937), indyjskich (Flowers 1953), japońskich (Ikeda 1971), tureckich (Eberhard, Boratov, 1953), arabskich (Nowak 1969), afrykańskich (Arewa 1966; Baughman 1966; Lambrecht 1967), polinezyjskich (Kirtley 1971), meksykańskich (Robe 1973). Wykaz systematyk i indeksów zob. m.in. Barag 1978; o zasadach ich komputerowego opracowania i udostępniania piszą: T. A. Kitanina (2002) i A. V. Rafaeva (2002).

Folkloryści dzielą bajki na różne typy według fabuł, występujących w nich → bohaterów oraz kompozycji. Miller wyróżnił bajki o treści czarodziejskiej, bajki obyczajowe oraz bajki o zwierzętach, a Wilhelm Wundt (1911): bajki, baśnie mitologiczne; czyste → bajki magiczne; bajki i baśnie biologiczne; czyste baśnie o zwierzętach; bajki o „pochodzeniu”; żartobliwe bajki i baśnie; baśnie moralne (za: Propp 1976, s. 35, 37). W najbardziej dziś znanym i popularnym opracowaniu typów fabularnych bajek Aarnego-Thompsona (AT; polskie odpowiedniki oznaczone jako T) mamy ich podział na cztery zasadnicze grupy (wraz z wykazem podstawowych wątków i motywów od AT 1 do AT 2700): I. → Bajki zwierzęce (AT 1 - AT 299), II. Baśnie, legendy i → nowele (tu szczegółowiej: Baśnie magiczne – AT 300 - AT 749, Legendy, bajki religijne – AT 750 - AT 849, Nowele, bajki o niezwykłych przygodach – AT 850 - AT 1199); III. → Kawały i anegdoty – AT 1200 - AT 2440 oraz IV. → Bajki ajtiologiczne – AT 2441 - AT 2700). Julian Krzyżanowski, autor Polskiej bajki ludowej w układzie systematycznym (1962-1963), poza wspomnianymi czterema grupami bajek, jako dział dodatkowy w stosunku do indeksu Aarnego-Thompsona wprowadził wzorem R. Th. Christiansena (1958) opowieści wierzeniowe i podania (PBL) i nadał im za norweskim badaczem numery T 3000 - T 8025.

Teksty polskich bajek zostały udokumentowane w licznych zbiorach i rozproszonych publikacjach. Do najstarszych z nich należą: Kazimierza Władysława → Wójcickiego, Klechdy, starożytne podania i powieści ludu polskiego i Rusi (1837), Antoniego Józefa → Glińskiego Bajarz polski. Baśnie, powieści i gawędy ludowe (1853) oraz Lucjana → Malinowskiego Bajki śląskie (1884). Systematycznie bajki były zbierane i dokumentowane przez Romana → Zmorskiego (Podania i baśnie ludu na Mazowszu, 1852), Józefa → Lompę, Ryszarda → Berwińskiego i Oskara → Kolberga (DW), w kolejności też przez Seweryna → Udzielę i Jana → Świętka. Bajkowe motywy szeroko wykorzystuje literatura piękna. Pamięć o folklorystycznym rodowodzie i o kontekście kulturowym jest przywoływana w tekście literackim na poziomie sygnałów metatekstowych (tytułu, formuł początku i końca), stylizacji językowej prezentowanych realiów ludowych oraz w sferze wartości (Ługowska 1981; Sulima 1972).

Tytuły wątków bajek zwykle wskazują na relewantne dla bajki motywy lub słowa-kluczowe: „Pies szyje wilkowi buty” (T 102), „Wilk i jagnię” (T 109), „Zając i królik” (T 176), „Grzyby" (T 2636), → „Żelazny wilk” (T 315), „Poszukiwanie utraconego męża” (T 425), „Bracia zdradzieccy” (T 301), → „Kopciuszek” (T 510), „Mysi kożuszek” (T 510B), „O gruszce baby Nędzy i o Śmierci” (Niebrzegowska 2000, s. 75-78), „Stworzył Pan Bóg gruszkę”(T 2030D; Niebrzegowska 2000, s. 82-83), „Żaczek uczony” (T 812). Gdy integralnym składnikiem bajkowego tekstu bywa → pieśń, powtarzana kilkakrotnie w toku akcji i poza danym tekstem niewystępująca, taki typ bajki nazywany jest bajką-śpiewanką(Krzyżanowski 1965, s. 35). Przykładami bajek-śpiewanek są: „Królewicz-wąż” (T 440), → „Maliny” (T 780), bajka o głupiej → kobiecie kołyszącej drewniane → dziecko i sprzedającej krowę (T 902 „Leniwa żona”):

Schemat strukturalny bajki jest stały. Pełny tekst typowej bajki obejmuje: 1. formułę początkową zewnętrzną wobec tekstowych zdarzeń, 2. formułę początkową wprowadzającą w ciąg tekstowych zdarzeń, 3. ciąg zdarzeń w tekście, 4. formułę końcową zamykającą tekstowe zdarzenia, 5. formułę końcową zewnętrzną wobec tekstowych zdarzeń (→ Formuliczność). Standardowy schemat kompozycyjny bajki składa się z części narracyjnej oraz początku i końca o charakterze nienarracyjnym (Dobrzyńska 1974, s. 146). Często część nienarracyjna ulega redukcji, a początek i koniec tekstu równoznaczne są z rozpoczęciem i wyczerpaniem wątku fabularnego. Swoistą ramę, która jako element strukturalny oddziela świat tekstu od świata rzeczywistości, stanowią formuły początku i formuły końca.

Wiele uwagi poświęcono formułom początku oraz końca w tekście bajki i ich specjalnym funkcjom (Dobrzyńska 1969, 1974; Mayenowa 1974; Rošianu 1974; Bogocz 1996; Rzepnikowska 1997; Niebrzegowska-Bartmińska 2007; Wójcicka 2010). Jeśli formuły należą do poziomu komunikacyjnego, niosą informację o gatunku, pełnią funkcje prawdziwościowe oraz testymonialne. Formuła inicjalna równoznaczna z pierwszym datum bywa wyrażona zdaniem egzystencjalnym typu „Był sobie król…”, wprowadza w tekstowe zdarzenia, ma charakter temporalny lub lokatywny. Podstawową intencją formuł końcowych jest zamykanie tekstowych zdarzeń, np. „I tak to się skończyło”. Jako delimitatory końca tekstu przenoszą słuchacza ze świata bajki i bajkowego → czasu zdarzeń do świata i czasu współczesnego narratorowi i słuchającemu („Ale to wszystko nieprawda!”), ujawniają sąd przekonaniowy opowiadającego; dzięki formułom testymonialnym („To słyszałam od starszych ludzi”) dokonuje się uwiarygodniania opowieści. Formuły końcowe lub początkowe mogą przyjmować kształt sentencji lub morału i komunikować najgłębszy sens bajki: „Kto pod kim dołki kopie, sam w nie wpada”.

Powtarzającymi się  w niemal wszystkich klasyfikacjach są bajki zwierzęce, ajtiologiczne i magiczne (inaczej czarodziejskie, uznawane za właściwe jądro wszystkich bajek). Za względu na wyrazisty sposób powiązań członów jako specjalny typ bywają wyodrębniane także → bajki łańcuszkowe.

Bajki zwierzęce   nie są pochodzenia ludowego i stosunkowo późno zostały „zapożyczone” przez lud (Moszyński 1934, s. 1499); to krótkie opowiadania, których bohaterami są zwierzęta, zwierzęta i ludzie, niekiedy tylko ludzie; zawsze zawierają jakiś morał, wyrażony w końcowej części tekstu zwanej pobajcze (epimythion; Krzyżanowski 1965, s. 35). W polskim folklorze wyodrębniane są trzy typy bajek zwierzęcych: bajka ezopowa, która w porównaniu z pierwowzorem traci zabarwienie moralistyczne, epika zwierzęca, zwłaszcza opowiadania o kawałach sprytnego → lisa (znana z zapisów śląskich i pomorskich jako echa czytanek niemieckich), oraz bajka zwierzęca właściwa. Teksty przynależne do tych trzech typów są stosunkowo proste treściowo i kompozycyjnie:

Warstwa treściowa tego typu bajek ogranicza się do jednej lub dwóch sekwencji zdarzeniowych, w których partycypuje jeden bohater lub niewielka liczba bohaterów. Bajki zwierzęce to teksty, których wnioski są komentarzami „uogólnionymi i humanizującymi”. Wraz z przesunięciem punktu widzenia i zmianą perspektywy opisu świata narracja w bajce uzyskuje przekład z kategorii konkretno-przedmiotowej na kategorię ogólną: ten chytry lis – ktoś przebiegły – każdy przebiegły (por. Dobrzyńska 1974, s. 145).

Bajki ajtiologiczne to teksty o pochodzeniu ludzi, zwierząt, roślin i obiektów otaczającego świata, jej bohaterami są istoty żywe i przedmioty martwe, osoby boskie i → święte. Chodzi w nich o wyjaśnienie, dlaczego coś/ktoś jest taki(e), jaki(e) jest, przez opowiedzenie, w jaki sposób coś powstało, np. bocian żywi się → żabami, bo wbrew rozkazowi → Boga zajrzał do worka z różnymi gadami; kania pije brudną → wodę, bo nie chciała pomóc przy oczyszczaniu stawów i potoków; koza ma krótki ogon, bo urwał go → diabeł, nieudolnie naśladując stwarzanie przez Boga owcy; osika się trzęsie, gdyż przestraszyła się i nie dała schronienia → Matce Boskiej uciekającej przed Herodem. Bajki tego typu konstytuują przyczynowo-skutkowy wzorzec myślenia, w którym obowiązuje wyjaśnienie natury rzeczy przez wskazanie początku, pierwszej przyczyny. Bajkowy przekaz sięga do początku → czasu, w którym wszystko było możliwe i podlegało działaniu → sacrum, a siła perswazyjna narracji ulega wzmocnieniu przez eksponowanie podobieństwa do współczesnych (znanych) narratorowi i słuchaczowi okoliczności. „Powołanie do życia”, przybranie określonej formy jest wiązane w tego typu bajkach z wolą kreatora oraz nagrodą czy → karą, wymierzaną za (nie)respektowanie norm moralnych i zachowań, zakazów i nakazów:

Bajki magiczne są bardziej skomplikowane niż bajki zwierzęce czy ajtiologiczne. Model strukturalny bajki magicznej jest stały. Jego rekonstrukcji na materiale 150 bajek ze zbioru Afanasjewa dokonał Władimir Propp (1976, s. 56), który opisał „morfologię bajki” (według jej części składowych, stosunku części względem siebie i całości), wykorzystując model predykatowo-argumentowy, tzn. odróżniając funkcje i postacie działające. Główne funkcje w tekście bajki magicznej to: 1. odejście, 2. zakaz i 3. naruszenie zakazu, 4. wywiadywanie się przeciwnika i 5. udzielenie mu informacji o bohaterze, 6. podstęp i 7. wspomaganie, 8. szkodzenie (lub brak kogoś albo czegoś), 9. pośredniczenie (moment łączący), 10. rozpoczynające się przeciwdziałanie (początek przeciwdziałania), 11. wyprawa, 12. pierwsza funkcja → donatora i 13. reakcja bohatera, 14. przekazywanie, otrzymanie magicznego środka, 15. przemieszczenie przestrzenne (także przewodnictwo w → drodze), 16. walka, 17. naznaczenie bohatera znamieniem, 18. zwycięstwo, 19. likwidacja braku czegoś lub nieszczęścia, 20. powrót bohatera, 21. pościg i ocalenie, 23. nierozpoznane przybycie, 24. roszczenie fałszywego bohatera, 25. trudne zadanie i 26. wykonanie go, 27. rozpoznanie i 28. zdemaskowanie, 29. transfiguracja, 30. ukaranie, 31. → wesele (Propp 1976). Podstawowe postacie w tekście bajki to: → bohater, przeciwnik (→ antagonista), → donator („dostarczyciel” niezwykłego środka), pomocnik, fałszywy bohater, → królewna (→ ofiara) i → król.

Podstawową zasadą organizacji tekstu jest w nich następstwo zdarzeń uporządkowanych w sekwencje. Zdarzenia mogą dotyczyć jednego bohatera, ale wówczas dochodzi do wielokrotnej komplikacji przeszkód stojących na jego drodze np. do zdobycia ręki królewny, czarodziejskiego → przedmiotu czy magicznego środka o niezwykłej mocy. Częściej jednak w przestrzeni tekstu bajki magicznej występuje kilku równorzędnych bohaterów, którzy równocześnie lub kolejno pokonują te same przeszkody:

Bajka łańcuszkowa (inaczej „kumulatywna”) tospecjalny typ bajki, wyodrębniany przez badaczy ze względu na układ i sposób powiązań elementów składowych fabuły. To dłuższe opowiadanie komiczne, zazwyczaj wierszowane, złożone z kilku lub kilkunastu ogniw, które narastają kolejno od pierwszego, w którym występuje jakaś trudność, po końcowe, w dalszej części wymienia się je w porządku odwrotnym aż do pierwszego elementu, dopiero w finale otrzymując rozwiązanie (Krzyżanowski 1965, s. 33). Drugi typ bajki kumulatywnej to bajki prozatorskie, w których wyraźnie wyodrębniają się kolejne ogniwa tekstu, jednakże składniowo różnie ukształtowane (Propp 1976, s. 243). Bajki łańcuszkowe wykorzystują w swej strukturze kompozycyjnej i treściowej dwa modele – łańcuchowy (odzwierciedlony w nazwie bajki) i szeregowy – podobne do tych, jakie w odniesieniu do pieśni ludowych opisał Jerzy Bartmiński (1974), np.:

Jako bajki religijne Krzyżanowski potraktował legendy (ang. Religious Tales), które wyodrębnił w swojej systematyce pod numerami T 750 - T 849, z tematami szczegółowymi: „Nagrody i kary”, „Prawda wychodzi na jaw, różne”, „Bajki o diable”. Grupą tą bywają przez badaczy i zbieraczy prozy ludowej obejmowane także opowieści łączące szczegóły realne z fantastyką religijną: o żywotach świętych, o Matce Boskiej (legendy maryjne) i dzieciństwie Jezusa (oparte na Evangelii infantiae), o powstaniu roślin i zwierząt, opowieści astronomiczne i meteorologiczne oraz parodystyczne o naśladowaniu kreacyjnych gestów Stwórcy przez szatana (Krzyżanowski 1980, s. 7-8). W PBL zostały pomieszczone w grupie „Bajki ajtiologiczne” (T 2441 - T 2700).

Nowością w stosunku do indeksu AT jest włączenie do PBL opowieści wierzeniowych i podań (T 3000 - T 8256) i uznanie ich za „powiastki” mające „charakter wyraźnie bajkowy” (Krzyżanowski 1963, s. 21). Są to wątki o → czarnoksiężnikach, → czarownicach i czarach, karłach i → olbrzymach, → boginkach i → kraśniętach, duchach i strachach:

Mieszczą się tu także podania lokalne o charakterze fikcyjnym, ale zawierające elementy rzeczywiste, np. nazwiska, nazwy miejscowe, wskazania na temat czasu historycznego i miejsca zdarzenia, o jakim mowa w tekście. Podania (legendy ajtiologiczne) z informacjami na temat pochodzenia nazwy miejscowości, obiektów geograficznych (rzek, jezior, wzniesień) lub nazw ludzi (ich przezwisk i nazwisk) są określane także mianem „ludowych tekstów etymologicznych”. Te teksty mają stabilną superstrukturę (tzn. strukturę globalną), która obejmuje: 1) tytuł lub zapowiedź, 2) formułę początkową, 2) zdarzenie lub stan, które motywują nazwę, 4) formułę końcową (Brzozowska 1998, s. 144). Są to teksty odpowiadające na pytania: „Skąd pochodzi nazwa Istebna”, „Jak powstała Nędza koło Raciborza”:

Obraz świata (postaci, ich atrybutów i działań, czasu i miejsca) zawarty w bajkach zawsze jest uproszczony, schematyczny, stereotypowy. Ową stereotypowość można obserwować: 1) na poziomie prezentowanego przez gatunek modelu świata (rzeczywistości intencjonalnej); 2) na poziomie struktury fabularnej oraz 3) na poziomie języka. Nadrzędną zasadą semiotycznej organizacji tekstu bajki jest konstruowanie rzeczywistości intencjonalnej, w której działają prawa pozwalające tryumfować wartościom pozytywnym nad negatywnymi. Stereotypowemu modelowi świata (także świata wartości), przedstawionemu w tekstach, odpowiada schematyczny sposób organizacji fabuły. Z kolei ten ostatni jest wyrażany za pomocą stałych formuł, czyli środków językowych, stosowanych w podobny sposób (Ługowska 1981, s. 16; por. Bartmiński 1973; Ługowska 1976).Stereotypowe wartości, przebieg i układ zdarzeń, postacie, czas i miejsce, w jakim działają, oraz językowe ukształtowanie przekazu, wskazują na modelową konstrukcję świata bajki, którego istotą z jednej strony jest prawo uproszczonego istnienia (Trzynadlowski 1955, s. 22-27; zob. Ługowska 1981, s. 17), z drugiej zaś prawo surowo skrępowanej fantazji (Lüthi 1982, s. 64).

W zależności od typu bajki, opowiadający przywołuje zestaw bohaterów, którzy mogą w danym typie wystąpić. W bajkach zwierzęcych są to typy nieskomplikowane, kojarzone z jedną stereotypową cechą: chytry lis, głupi → wilk, bezbronna owieczka, wierny → pies czy głupia gęś, itp. W bajkach ajtiologicznych prezentuje się Bóg i Pan Jezus (rzadziej Matka Boska i święci) jako kreatorzy i sprawcy „rzeczy” oraz stworzeń dobrych i pomocnych człowiekowi. Ich oponentem jest diabeł, który stwarza obiekty niepełnowartościowe, stanowiące przeszkodę lub zawadę dla człowieka oraz stworzenia dzikie i wrogie człowiekowi, ułomne i dokuczliwe. Z jednej strony prezentuje się w tego typu bajkach Stwórca, z drugiej obiekt stwarzany czy transformowany – taki, jakim jest w obecnej postaci.W bajkach łańcuszkowych bohaterami są zwierzęta (koza, świnia), często łączone w pary na zasadzie opozycji (kogut i kurka, koza i wilk, lis i kurka), a także ludzie → biedni (→ dziad), ułomni fizycznie (ślepiec), → obcy (→ Żyd).W bajkach magicznych w kontekście działań i atrybutów na równi z typami ludzkimi prezentują się rośliny, zwierzęta i przedmioty martwe: okrutna → macocha, dobra → pasierbica, → ojciec, jego synowie lub córki, ale też → jabłoń, grusza, → koń, pies czy → piec. Postacie w bajkach zwykle przypisane są do konkretnych miejsc: krewni i dom; biedacy, ludzie ułomni, piec, jabłoń – na polu lub drodze; → demony i pomocne zwierzęta – w lesie; król, władca, jego słudzy, królewna – w innym królestwie lub państwie; główny przeciwnik, także zaklęty bohater – w odległym świecie (Novik 1975, s. 236-237). Pierwszoplanowe są jednak postacie ludzkie. Ich indywidualizacji i opisowi walorów fizycznych oraz psychicznych służą epitety, które ujawniają podstawowe opozycje obecne w świecie przedstawionym w tekście bajki: młody – stary, ładny – brzydki, biedny – bogaty, odważny – tchórzliwy, pracowity – leniwy, cudowny – zwyczajny, dobry – zły. Kontrastowanie jest podstawową zasadą konstruowania typów ludzkich w bajce. Nierzadko ubiór bohatera za sprawą magicznych przedmiotów, niezwykłych transformacji, daru lub nagrody staje się złoty, srebrny lub diamentowy. Ukazywanie bohaterów, ich atrybutów i otaczającego świata w konwencji „złotej” jest cechą stylistyczną i treściową bajki i może być traktowane jako przejaw „projekcji marzeń” tych, którzy bajkę tworzą, odbierają i reprodukują (por. Kapełuś 1988, s. 17; Prorok 2012).

Czas w bajce ściśle związany jest z trójczłonowością tekstu. W bajce zwierzęcej jest on nieokreślony, a wydarzenia możliwe do zrealizowania zarówno niegdyś, jak i współcześnie. W bajce ajtiologicznej kategoria czasu jest dominantą gatunkową, wyznacza cechy świata przedstawionego: w sposób wyrazisty zaznacza się ją już w formułach inicjalnych; zdarzenia rozgrywają się w czasie kreatywnych działań Boga, na początku świata. Kreacja czasu mitycznego (czasu początku, „zarania dziejów”) wyznacza tok wydarzeń, krąg postaci i podejmowanych przez nie działań. W bajkach magicznych czas zdarzeń to czas przeszły, zawarty między zawiązaniem i rozwiązaniem zdarzeń, czas wyraźnie segmentowany. Ramy ogólne czasu narracji wyznaczone są przez pierwsze zdarzenie, zwykle przez „szkodę” lub „brak”, a w związku z tym i odejście w świat głównego bohatera (pierwsza funkcja w modelu Proppowskim), oraz kluczowe zdarzenie, jakim jest zdobycie królewny, pokonanie ostatniej przeszkody, powrót do domu. Jest to czas zamknięty, o charakterze skokowym, którego upływ zaznaczany jest: godzinami, porą doby, dniami, tygodniami, latami. Upływ czasu bywa markowany formami wyrażającymi nieokreśloność. Czas w bajce magicznej jest jednokierunkowy, liniowy, nigdy się nie cofa, bajka bowiem w odróżnieniu od innych gatunków prozatorskich (takich jak np. opowieść wspomnieniowa, wierzeniowa) nie zna retrospekcji. Przy jednokierunkowym biegu czasu obecność nowych zdarzeń oddawana jest poprzez wprowadzanie wyrażeń oznaczających zmiany. Zatrzymanie bajkowego czasu następuje wraz z dokonaniem się wydarzeń i wyczerpaniem przygód bohatera. Z dobrobytem, weselem, biesiadą i → śmiercią wraca sygnalizowany już w formułach początkowych bezczas.

→ Przestrzeń w bajce, podobnie jak czas, jest bliżej nieokreślona, akcja rozgrywa się wszędzie i nigdzie, "w jednym państwie", "w jednej wsi", "w jednym mieście" (Grochowski 1999).

W bajce zwierzęcej ujawniają się dwa światy: wieś (zagroda gospodarza) i to, co poza wsią – pole, → las. W bajce łańcuszkowej, poza tym repertuarem miejsc, pojawia się też dwór, szkoła, morze. Jednak z punktu widzenia przekazywania obiegowych stereotypów i prawd zawartych w tego typu przekazach, elementy przestrzeni są mało istotne. W bajce ajtiologicznej czas początku świata narzuca określone widzenie przestrzeni: jest to przestrzeń, która dopiero się formuje: zwierzęta robią drogi i ścieżki, których na powierzchni ziemi jeszcze nie ma; wody dopiero są zarybiane, a pola karczowane. W przestrzeń tę człowiek jeszcze nie ingerował, nie nazywał jej, nie sparametryzował i nie oswoił. W bajkach magicznych, mimo że początkowe formuły („przestrzenne” lub „topograficzne”) wskazują na jej nieokreśloność, na „każde” możliwe miejsce zdarzeń („W pewnym...”)lub miejsce odległe od nas: „Za górami za lasami...”, przestrzeń jest istotna ze względu na kompozycję przekazu: ilustruje przemieszczanie się bohatera bądź to na osi dom-świat, bądź na osi dom-świat-dom. Punktem wyjścia i zarazem pierwszym elementem przestrzeni, ujawnianym w bajce, jest dom bohatera. Tu następuje zawiązanie akcji, stąd bohater odchodzi i tutaj powraca. Pozostałe elementy przestrzeni odkrywane są podczas wędrówki bohatera. Są to: droga, miejsca, w które bohater trafia rozmyślnie lub przypadkowo, oraz granica czy płaszczyzna pograniczna, oddzielająca dom od miejsca, w które protagonista zmierza lub trafia przypadkowo. Wymienione elementy jako oznaki pokonywania przestrzeni budują opozycję dom – nie-dom(Civ’jan 1975, s. 196). Opozycji dom – nie-dom odpowiada komunikowane w bajce eksplicite przeciwieństwo dom-świat: z domu bohater wychodzi, w świat lub do świata – idzie, wędruje, rusza. Na przeciwieństwo dom – nie-dom (świat) nakłada się uniwersalna semiotyczna opozycja swój – obcy jako odpowiednik przestrzeni znanej bohaterowi, oswojonej i bezpiecznej oraz przestrzeni nieznanej, nieoswojonej i niebezpiecznej.

Przemieszczanie się bohatera w świecie to pokonywanie rozległej przestrzeni. Wyrażaniu długiej drogi bohatera służą także powtórzenia leksykalne („idzie, idzie”; „szedł, szedł”), powtórzenia całych motywów, a nawet sekwencji motywów. Ujawnianiu odległości i bezkresu przestrzeni służy wprowadzanie elementów przestrzeni – wskazują one na jej bezmiar, a zestawione obok siebie obiekty (lasy, → góry, morza) „powiększają” przestrzeń poprzez konotowaną cechę wielkości i przypisane sobie wymiary: daleko, wysoko, głęboko. Przydana obiektom liczba trzy (→ Troistość) dodatkowo tę przestrzeń mitologizuje.

Pokonywanie przez bohatera przestrzeni to wędrówka po świecie dalekim, szerokim, nieznanym, w cudzej krainie, od jednego do drugiego kraju. Kolejno napotykane miejsca obce to las/bór, góra, morze, pustynie. Wszystkie są miejscami niebezpiecznymi, tajemniczymi i granicznymi, za nimi rozciąga się inny świat – świat, w którym wszystko zdarzyć się może. Najbardziej typowym obiektem przestrzeni obcej, który pojawia się w zasadzie we wszystkich bajkach magicznych, jest las/bór (zob. Wróblewska 2002, 2012). Obiektem równie ważnym jak las w ukształtowaniu bajkowej przestrzeni jest góra, jej wnętrze i to, co się poza nią znajduje. Funkcję granicy w wymiarze horyzontalnym i przestrzeni niebezpiecznej w bajce pełni też morze. Formą przejścia do świata „w głąb” w bajce pełni → studnia – usytuowana za wsią, wypełniona cudowną, → żywą wodą, która sprawia, że choremu wracają siły, a ślepemu wzrok. Wody tej pilnują zwykle potwory, → smoki i gady, w tym istoty „zaklęte” i odbywające pokutę.

We wszystkich typach bajek czas i przestrzeń są nieokreślone, bowiem z punktu widzenia intencji bajki nie są istotne. Na miejsce czasu i przestrzeni wkracza sama „esencja rzeczy”, czyli idea organizująca bajkowy świat we wszystkich jego wymiarach. Komunikowaniu idei służy myślenie w kategoriach stereotypu, a z kolei stereotypowość w bajce wiąże się z podstawowymi potrzebami człowieka, zwłaszcza z koniecznością strukturowania rzeczywistości i potrzebą rozpoznawania ludzkich spraw oraz wartości (Ługowska 1981, s. 17; Lüthi 1982, s. 68-69). Wędrówka i przygody, jakich bohater doświadcza, są w bajce metaforą ludzkiego losu, nieustannych poszukiwań, wyborów i zadań. Bajka daje ocenę zdarzeń i postaci, utwierdza wybory i wartości pozytywne, komunikuje wprost lub pośrednio świat wartości – to, że o prawdziwej wartości człowieka stanowi nie urodzenie i bogactwo, lecz przymioty duchowe, że bezinteresowna życzliwość bywa odwzajemniana, a prawda i sprawiedliwość zawsze tryumfują. Wszystkie typy bajek ludowych (zwierzęce, ajtiologiczne, magiczne i podania) przechowują i wyraziście uobecniają elementy ludowego światopoglądu, w tym zwłaszcza antropomorficzną wizję świata, ideę solidarności życia w przyrodzie, ideę sprawiedliwych zachowań i więzi społecznych.

Bajka jako gatunek ludowy budowana jest na bazie określonych wzorców tekstu – w przestrzeni globalnej są to: opozycja, wykorzystująca zasadę ekwiwalencji (bajki zwierzęce i magiczne) i stopniowania (bajki magiczne), następstwo przyczynowo-skutkowego (bajki ajtiologiczne, podania), następstwo chronologiczne zdarzeń (bajki zwierzęce i bajki magiczne z jednym głównym bohaterem), zasada „pętli” oraz szeregowego i łańcuchowego wiązania członów (zwłaszcza bajki łańcuszkowe); w przestrzeni lokalnej w tekście bajki wykorzystywane są zasady kolekcji, kompleksu, w tym zwłaszcza szkatułkowego (Niebrzegowska-Bartmińska 2007). Łatwość odkrywania paradygmatów sprawia, że bajka funkcjonuje z jednej strony jako korelat rzeczywistości, w której uporządkowanie zdarzeń staje u kresu, co jest możliwe jedynie przy daleko posuniętej idealizacji, z drugiej zaś jako wzorzec, paradygmat (w znaczeniu, jakie ma słowo paradeigma) tekstu spójnego, na który nosiciel orientuje się przy konstruowaniu kolejnych tekstów (Revzin 1975, s. 90-91). Jest to wzorzec zarówno w sensie konstrukcyjnym, językowym, jak i ideowym (etycznym).

Bibliografia

Źródła: Bartmiński J., Kielak O., Niebrzegowska-Bartmińska, Dlaczego wąż nie ma nóg? Zwierzęta w ludowych przekazach ustnych, 2015; Kolberg O., DW, t. 7, cz. 3, 1874; DW, t. 9, cz. 1, 1875; DW, t. 14, cz. 6, 1881; Krzyżanowski J., PBL, 1962-1963; Niebrzegowska S., Przestrach od przestrachu. Rośliny w ludowych przekazach ustnych, 2000.

Opracowania: Aarne A., Verzeichnis der Märchentypen, 1910; Aarne A., Verzeichnis der finischen Ursprungssagen und irher Varianten, 1912; Aarne A., Variantenverzeichnis der finnischen Deutungen von Tierstimmen und anderen Naturalauten, 1913; Aarne A., Estonische Märchen – und Sagenvarianten. Verzeichnis der zu den Hurt’schen Handschriftsammlungen gehörenden Aufzeichungen, 1918; Aarne A., Finnische Märchenvarianten. Ergäzungshelf I. Verzeichnis der in den Jahren 1908-1918 gesammelten Aufzeichnungen, 1920; Anderson W., Handwörterbuch des deutschen Märchens, 1940; Andreev N. P., Ukazatel’ sjužetov po sisteme Aarne, 1929; Anikin V. P., Russkaja narodnaja skazka, 1959; Anikin V. P., Russkij fol’klor, 1987; Arewa E. O., A classification of the folktales of the Northern East African cattle area by types, 1966; Bajzyrov A. Ch., Ukazatel’ ciklov i sjužetov osetinskich nartiskich skazanij i pesen, Izv. Jugo-Oset. Naučno-issled. Instituta Gruz. SSR, vyp. 17, 1972; Barag L. G., Sjužety i matyvy beloruskich narodnych kazak. Sistematyčny nakazal’nik, 1978; Bartmiński J., O języku folkloru, 1973; Betelheim B., Cudowne i pożyteczne. O znaczeniach i wartościach baśni, t. 1-2, 1985; Barag L.G., Sjužety i motivy belorusskich vol’šebnych skazok (Sistematičeskij ukazatel’), [w:] Slavjanskij i balkanskij fol’klor, 1971; Barag L.G., Sjužety i matyvy beloruskich narodnych kazak. Sistematyčny nakazal’nik, 1978; Barag L. G., Berezovskij I.P., Kabašnikov K. P., Novikov N.V., Sravnitel’nyj ukazatel’ sjužetov. Vostočnoslavjanskaja skazka, 1979; Bartmiński J., O spójności pieśni ludowej, [w:] Tekst i język. Problemy semantyczne, red. Mayenowa M. R., 1974; Baughman E., Type and motiv-index of the folktales of England and North America, 1966; Bogocz I., O finale bajki zwierzęcej, LL 1996, nr 1; Bolte J., Zeugnisse zur Geschichte unserer Kinderspiele, Zeitschrift für Volkskunde 19 (1909); Bolte J., Polívka G., Anmerkungen zu den Kinder- und Haus-märchen der Brüder Grimm, t. I-V, 1913-1932; Booggs Ralph S., Index of Spanish Folktales. Classified according to Anti Aarne’s Types of the Folktale, trans. by Thompson S., 1930; Brzozowska M., Ludowe teksty etymologiczne, [w:] Tekst. Analizy i interpretacje, red. Bartmiński J., Boniecka B., 1998; Christiansen R. T., The Migratory Legends, FCC nr 175, 1958; Civ’jan T. V., K semantike prostranstvennych elementov v volšebnoj skazke (na materiale albanskoj skazki), [w:] Tipologičeskie issledovanija po fol’kloru. Sbornik statej pamjati Vladimira Jakovleviča Proppa (1895-1970), 1975; Čistov K.V., K voprosu o principach klassifikacii žanrov ustnoj narodnoj prozy. [Ser.] 7-j Meždunarodnyj kongress antropologičeskih i ètnografičeskih nauk, avgust, 1964; Dahll V., Nordiske sagnregistre og sagnsystematik, 1972; Delarue P., Le conte populaire Francis, 1957; Dobrzyńska T., Jak się zaczyna i kończy wypowiedź, „Pamiętnik Literacki” 1969, z. 2; Dobrzyńska T., O początkach i końcach bajek zwierzęcych, [w:] Tekst i język. Problemy semantyczne, red. Mayenowa M. R., 1974; Eberhard W., Typen chinesischer Volksmärchen (FFC120), 1937; Eberhard W., Boratov P. N., Typen türkischer Volksmärchen, 1953,; Flowers H. L. A., A classification of the folktales of the West Indies y types and motifs, 1953,; Fromm E., Zapomniany język. Wstęp do rozumienia snów, baśni i mitów, przeł. Marzęcki J., 1951; Grochowski P., Przestrzeń i czas jako elementy baśniowej wizji świata, LL 1999, nr 1; Hackman O., 1911, Katalog der Märchen der finländischen Schweden mit Zugrundelegung von Aarnes „Verzeichnis der Märchentypen”, (FFC 6), 1911; Honti J, Świat bajki, przeł. Kasjan J.M., LL 1983 nr 1; Ikeda H., A type and motif-index of japanese folk-literature, 1971; Kabašnikaj K., Pokazal’nik sjužetaj belaruskich kazak, [w kn.:] Čaradzejnyja kazki. Častka II, 1978; Kapełuś H., Badania nad bajką i podaniem w Polsce, LL 1966, nr 4-6; Kapełuś H., Dzieje katalogu bajek polskich Juliana Krzyżanowskiego, LL 1977, nr 3; Kapełuś H., Księga bajek polskich, wyb., wstęp, oprac., Kapełuś H., t. 1-2, 1988; Kerbelite B., Lietuviu liaudies padavimu Katalogas, 1991; Kerbelite B., Istoričeskoe razvitie struktur i semantiki skazok (na materiale litovskich volšebnych skazok), 1991; Kerbelite B., Tipy narodnych skazanij. Strukturno-semantičeskaja klassifikacija litovskih ètiologičeskih, mifologičeskich skazanij i predanij, 2001; Kirtley B. F., A Motif-index of traditional polynesian narratives, 1971; Kitanina T.A., Obzor ukazatelej fol’klornych sjužetov i motivov, „Živaja Starina” 2002, nr 2; Krzyżanowski J., Bajka ludowa [hasło w:] SFP, 1965; Krzyżanowski J., Bajka łańcuszkowa, [hasło w:] SFP, 1965; Krzyżanowski J., Bajka magiczna [hasło w:] SFP, 1965; Krzyżanowski J., Bajka-śpiewanka, [hasło w:] SFP, 1965; Krzyżanowski J., Szkice folklorystyczne, t. II, W kręgu pieśni. W krainie bajki, 1980; Krohn K., Uhersicht liber einige Resultate der Märchenforschung, 1931; Lambrecht W., A tale type index for Central Africa, 1967; Lüthi M., Cechy narracji w bajce ludowej, przeł. Kasjan J.M., LL 1982, nr 2; Ługowska J., O formule bajki [rec.: Nikolae Rošijanu, Tradicjonnye formuly skazki, „Nauka”, Moskva 1974, ss. 215], LL 1976 nr 4/5; Ługowska J., Ludowa bajka magiczna jako tworzywo literatury, 1981; Mayenowa M. R., Poetyka teoretyczna, 1974; de Meyer M., Le conte populaire flamand. Catalogue analitique et repertoire des épisodes et élements des contes „Motif –index” (FFC 203), 1968; Moszyński K., Kultura ludowa Słowian, cz. 2, Kultura duchowa, 1934; Nedo P., Sorbische Volkmärchen. Systematische Quellenausgabe mit Einführung und Anmerkungen, 1956; Niebrzegowska-Bartmińska S., Wzorce tekstów ustnych w perspektywie etnolingwistycznej, 2007; Nowak U., Beiträge zur Typologie des arabischen Volksmärchens, 1969; Novik E. S., Sistema personažej russkoj volšebnoj skazki, [w:] Tipologičeskie issledovanija po fol’kloru. Sbornik statej pamjati Vladimira Jakovleviča Proppa (1895-1970), 1975; Polivka J., Súpis slovenských rozprávok, t. I-V, 1923-1931; Pomeranceva E. V., O russkom fol’klore, 1977; Propp V., Ukazatel’ sjužetov, [w:] Narodnye russkie skazki A. N. Afanaseva, t. 3, 1957; Propp W., Morfologia bajki, przeł. Wojtyga-Zagórska W., 1976; Propp V., Kumulativnaja skazka, [w:] Propp V., Fol’klor i dejstvitel’nost’. Izbrannyje stati, 1976; Prorok K., Złoto, [w:] SSiSL,t. 1, cz. 3, 2012; Rafaeva A. V., Elektronnye ukazateli, „Živaja starina” 2002, nr 2; Revzin I. I., K obščesemiotičeskomu istolkovaniju trjoh postulatov Proppa (analiz skazki i teorija svjaznosti teksta), [w:] Tipologičeskie issledovanija po fol’kloru. Sbornik statej pamjati Vladimira Jakovleviča Proppa (1895-1970), 1975; Robe S. L., Index of mexican folktales, 1973; Sinninghe J. R. W., Katalog der niederlandischen Marchen-, Uhrsprungssagen-, Sagen- und Legendenvarianten, 1943; Rošijanu N., Tradicionnye formuly skazki, 1974; Rzepnikowska I., Specyfika tekstów folklorystycznych. Na materiale polskich przekładów rosyjskiej bajki magicznej, 1997; Rzepnikowska I., Rosyjska i polska bajka magiczna (AT 480) w kontekście kultury ludowej, 2005; Simonides D., Bajka i podanie jako podstawowe gatunki tradycyjnej prozy ludowej, Zeszyty Naukowe WSP, Historia literatury, nr 5, (1968) 1969; Simonides D., Z historii najstarszych polskich bajek ludowych, [w:] W zwierciadle języka i kultury, red. Adamowski J., Niebrzegowska S., 1999; Smirnov A., M., Sistematičeskij ukazatel’ tem i variantov russkich narodnych skazok, „Izv. ORJAS” 1911, XVI, kn. 4; 1912, XVII, kn. 3; 1914, XIX, kn. 4; Sulima R., Literatura a folklore, „Tygodnik Kulturalny” 1972, nr 49; Thompson S., The Types of the Folktale. A Classification and Bibliography Antti Aarne’s Verzeichnis der Märchentypen, trans. by Thompson S., 1928; Trzynadlowski J., Racjonalizm baśni, [w:] tenże, Studia literackie, 1955; Wójcicka M., Dawno to temu, już bardzo dawno... Formuły ramowe w tekstach polskiej prozy ludowej, 2010; Wróblewska V., Mieszkańcy bajkowego lasu – Baba Jaga, [w:] Las w kulturze polskiej, t. 2, red. Łysiak W., 2002; Wróblewska V., Bajka nowelowa w perspektywie genologicznej, [w:] Genologia literatury ludowej. Studia folklorystyczne, red. Mianecki A., Wróblewska V., Toruń 2002; Wróblewska V. Ludowa bajka nowelistyczna (źródła – wątki – konwencje), 2007; Wróblewska V., Magia słowa i magia milczenia w polskiej bajce ludowej, „Poznańskie Studia Slawistyczne” 2012, nr 3; Wundt W., Völkerpsychologie. Eine Untersuchung der Entwicklungsge-setze von Sprache, Mythus und Sitte. Erster Band, Die Sprache, Erster Teil, 1911; Zemljanova L. M., Problemy specifiki žanrov v sovremennoj fol’kloristike SŠA, [w:] Specifika fol’klornych żanrov, 1973.

Stanisława Niebrzegowska-Bartmińska