Bajki ludowe stanowią istotną część niematerialnego dziedzictwa narodowego. Zawierają wiedzę i przekonania przodków, popularyzują uniwersalne przesłania dotyczące życia, co sprawia, że od wieków cieszą się zainteresowaniem badaczy i artystów szukających w nich źródeł inspiracji. Zakres tego oddziaływania, a przede wszystkim samą naturę bajki ma ukazać Słownik polskiej bajki ludowej, w wersji elektronicznej funkcjonujący pod nazwą Polska bajka ludowa. Słownik. Zasadniczym jego celem jest prezentacja najistotniejszych informacji dotyczących rodzimej bajki ludowej – jej tradycji, tematyki, form, najpopularniejszych wątków i motywów oraz najważniejszych badaczy. Do tej pory nie było tego typu pracy, poza szeroko ujmującymi twórczość ludu Słownikiem folkloru polskiego (1963), zredagowanym przez Juliana Krzyżanowskiego, jak też obecnie powstającym na UMCS w Lublinie pod kierunkiem Jerzego Bartmińskiego i Stanisławy Niebrzegowskiej-Bartmińskiej Słownikiem symboli i stereotypów ludowych (od 1996 r.). Niniejszy słownik nie wyczerpuje wszystkich zagadnień związanych z twórczością chłopską, ale zaprezentowane w nim przekrojowe i szczegółowe hasła mają stworzyć w miarę kompletny obraz tradycyjnej polskiej bajki ludowej, ukazać jej specyfikę i zróżnicowanie regionalne, a także unaocznić wpływ na kulturę i literaturę poszczególnych epok. Z tego też powodu każde hasło – oprócz omówienia materiału bajkowego pochodzącego głównie z XIX i XX w. oraz propozycji jego interpretacji – zawiera opis zróżnicowania regionalnego materiału, jeśli jest to niezbędne dla ukazania specyfiki źródeł. W części końcowej każdego hasła znajdują się informacje o wykorzystaniu konkretnego motywu czy wątku w rodzimym materiale pozaludowym (np. literaturze, filmie, teatrze). Taka koncepcja słownika ma pokazać charakter polskiej bajki ludowej i jej najistotniejsze komponenty oraz zakres kulturowego oddziaływania.
Słownik w swym założeniu – ze względu na zebranie w jednym miejscu najważniejszych, chociaż nie wszystkich informacji o ludowej bajce polskiej, która okazuje się nie tylko tekstem, ale kulturowym doświadczeniem ponadregionalnym – może w istotny sposób wzbogacić warsztat folklorystów i przedstawicieli pokrewnych dyscyplin naukowych. Z zasobów słownika mogą czerpać badacze polskiej tradycji ludowej (etnologowie, muzealnicy), jak również literaturoznawcy tropiący motywy i wątki bajkowe w twórczości poszczególnych epok czy pisarzy, pedagodzy zajmujący się materiałem bajkowym dla celów terapeutycznych, kulturoznawcy analizujący odwołujące się do folkloru zjawiska filmowe bądź teatralne. Słownik może być także użytecznym narzędziem w pracy dydaktycznej nauczycieli polonistów oraz regionalistów i animatorów kultury, zwłaszcza że bajka ludowa, która coraz rzadziej jest notowana w trakcie badań terenowych, stanowi ważną część narodowego dziedzictwa.
Słownik składa się z dwustu siedemdziesięciu sześciu haseł ułożonych alfabetycznie, wpisujących się w cztery działy: badacze i zbieracze polskiej bajki ludowej, teoria bajki ludowej, najpopularniejsze motywy i wątki bajkowe oraz związki rodzimej bajki z innymi zjawiskami kulturowymi. Dobór haseł był podyktowany kilkoma czynnikami, m.in. częstotliwością występowania motywu lub wątku oraz jego typowością dla kultury polskiej. Uwzględniono również hasła odwołujące się do najbardziej znanych baśni europejskich, takich jak Śpiąca Królewna czy Czerwony Kapturek, aby czytelnik miał możliwość zapoznania się ze specyfiką rodzimego materiału. W każdym haśle oprócz rozważań teoretycznych zamieszczono cytaty z oryginalnych bajek ludowych z różnych regionów, w tym z dawnych ziem kresowych. Pod każdym hasłem znajduje się bibliografia źródeł i opracowań, aby odbiorca mógł sprawdzić i pogłębić zdobyte informacje. W zapisie przekazów zachowano ich oryginalne brzmienie, a jedynie w tekstach utrwalonych przez etnografów w sposób fonetyczny dokonano zapisu uproszczonego, zgodnego z powszechnie przyjętymi standardami. Na stronie internetowej słownika zamieszczono wyszukiwarkę umożliwiającą wyszukiwanie odpowiednich słów w hasłach. Pomocniczym narzędziem może być dowolna wyszukiwarka internetowa, która ułatwi znalezienie danego motywu w konkretnym haśle.
Punktem odniesienia dla słownika jest Polska bajka ludowa w układzie systematycznym (PBL, t. 1–2, 1962–1963), opracowana przez Juliana Krzyżanowskiego. Wykorzystano zaproponowane tam i wzorowane na systematykach międzynarodowych oznaczenia wątków, czyli T wraz z numerem i nazwą własną na określenie typu danego schematu fabularnego (np. T 333 „Czerwony Kapturek”; w systematykach zachodnich AT 333, w najnowszej wersji ATU 333). Podstawą źródłową uczyniono przekazy ludowe wskazane w tym kompendium. Ich znaczna część jest zdigitalizowana i można do niej dotrzeć, korzystając z zasobów bibliotecznych dostępnych w Internecie, reszta zaś pozostaje rozproszona w czasopismach i innego typu pracach. Jako źródła dodatkowe uwzględniono bajki ludowe opublikowane po 1960 r., których Krzyżanowski ze względu na czas druku swej systematyki (1962–1963) nie mógł wykorzystać, a także materiały niepublikowane, pozyskane z muzeów etnograficznych w Polsce – w Kolbuszowej, Krakowie, Rzeszowie, Toruniu, Warszawie, jak też z archiwum Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego we Wrocławiu oraz Archiwum Zakładu Folklorystyki i Literatury Popularnej Katedry Kulturoznawstwa UMK, obecnie Katedry Kulturoznawstwa jako części Instytutu Nauk o Kulturze w Toruniu. Brano też pod uwagę źródła dostępne w Internecie oraz pozyskane w trakcie badań terenowych. Wraz z bazą źródłową zawartą w PBL przyjęto również koncepcję bajki ludowej, zaproponowaną przez Krzyżanowskiego w jego systematyce. Bajka ludowa w tym ujęciu rozumiana jest szeroko jako każda powtarzalna opowieść ludowa, ustrukturyzowana, schematyczna, wariantywna, anonimowa, reprezentująca jedną ze znanych odmian gatunkowych. Wśród nich można wymienić bajkę magiczną, zwierzęcą, nowelistyczną (nowelę), ajtiologiczną, humoreskę i anegdotę (tzw. bajkę komiczną), legendę (bajkę religijną) i podanie w trzech odmianach – wierzeniowe, lokalne, historyczne. Dzięki szerokiej formule bajki uniknięto sztucznego podziału gatunkowego, którego przestrzeganie uniemożliwiają same teksty, niekiedy łączące cechy kilku odmian gatunkowych, zwłaszcza że sami gawędziarze ludowi dzielili opowieści jedynie na prawdziwe i nieprawdziwe (nie-bajki i bajki). Do analiz i opisu konkretnych przykładów wykorzystano narzędzia filologiczne i antropologiczne, zgodnie z założeniami folklorystyki antropologicznej. Dzięki połączeniu obu metod można było dokonać prezentacji konstrukcji danej bajki (wątku, motywu, odmiany), a przy tym podkreślić znaczenie kulturowe opowieści dla społeczności tradycyjnych. W niektórych wypadkach przywołano również ustalenia badaczy reprezentujących inne metodologie, aby pokazać zarówno szerokie możliwości interpretacyjne dawnych przekazów ludowych, jak też ich aktualność. O tym, że bajkowe wątki i motywy są obecne w żywym obiegu, poświadczają ich liczne opracowania dokonywane przez artystów dawnych i współczesnych.
Violetta Wróblewska
