Baliński Karol (1812 – po 1850) – zbieracz folkloru galicyjskiego i wołyńskiego. Ze skąpych danych biograficznych na jego temat wynika jedynie, że urodził się w Szczekocinach niedaleko Krakowa (Chmielowski 1891; Korbut 1916). Zasłynął jako autor tomu Powieści ludu spisane z podań opublikowanego w 1842 roku w Drukarni J. Dietrich w Warszawie. Informacja, widniejąca na karcie tytułowej jego jedynego dzieła, wskazywała, iż wyboru tekstów dokonał Kazimierz Władysław → Wójcicki, autor i wydawca pierwszego tomu → bajek ludowych w Polsce, świadczy, iż zbieracz był znany wśród ówczesnych propagatorów folkloru. Jednak jego sława była o wiele mniejsza niż żyjącego w tym czasie poety o identycznym imieniu i nazwisku, któremu współcześni przypisywali niekiedy folklorystyczną działalność Balińskiego i jego zbiór opowieści ludowych (np. Boberska 1882, s. 27; Korbut 1916, s. 180).
Pierwsze teksty bajek zebranych i opracowanych przez Balińskiego zostały opublikowane w roku 1841 w „Bibliotece Warszawskiej”, której redaktorem był m.in. Wójcicki (Baliński 1841, t. I, s. 148; t. IV, s. 572, 578). W wydanym rok później tomie Powieści ludu spisane z podań zamieszczono 28 przekazów zgromadzonych przez Balińskiego, z czego 24 odnotowano w PBL. Wśród nich m.in. bajkę Diabeł i mądry chłop (T 1060 „Chłop i diabeł”), Tumek (T 1653 „Głupiec i zbóje”), Pogrzeb śkomy (T 2402 „Dzieci udają zmarłego”), Kochanie (T 3115 „Kochanek sprowadzony czarami”), Twarz królewska (T 929 „Chłop i król (Kowal Focus))”. Jedynie cztery teksty (Tomiła, Wianek Helisi, Zefir, Sierota) okazały się niereprezentatywne dla polskiego folkloru i nie zostały ujęte w systematyce wątków opracowanych przez Juliana Krzyżanowskiego (PBL).
Na Powieściach ludu spisanych z podań wyraźne piętno odcisnęła antologia Wójcickiego Klechdy, starożytne podania i powieści ludu polskiego i Rusi (1974; I wyd. 1837), o czym świadczy deklaracja samego autora we wstępie do tomu. Wpływy zauważalne są w doborze tekstów, sposobie ich komentowania, jak i na poziomie fabularnym. Na przykład bajki Bieda Balińskiego oraz Bieda chłopska Kazimierza Wójcickiego, realizujące ten sam wątek T 331 A „Bieda”, wykazują znaczne podobieństwa strukturalne. Zbliżone są w obu przekazach nie tylko wątki główne, ale i opisy, m.in. uwięzienia → biedy w kości, natomiast różnią się detalami, np. imionami głównych bohaterów – ubogiego i → bogatego → brata (Jonek i Antek w Klechdach…, Szymon i Hilary w Powieściach ludu…). Zbieżności dotyczące bajki o biedzie zauważył Kazimierz Wójcicki, który w kolejnym wydaniu swoich Klechd… zaznaczył, że Baliński powiastkę o analogicznej treści zanotował wśród ludu. Sam autor Powieści ludu… we wstępie do swojej antologii deklarował, że podobne historie niejednokrotnie słyszał od różnych → gawędziarzy i zmuszony był dokonywać ich wyboru, kierując się m.in. kryterium swojskości, ale w rzeczywistości wzorem Wójcickiego publikował różne wersje tej samej bajki, niekiedy zbliżone do propozycji poprzednika, jak np. Bieda i Blada panna (T 331A „Bieda”).
Sposób prezentacji bajek w zbiorze Balińskiego nie odbiega od ówczesnych standardów edytorstwa ludoznawczego, dla którego charakterystyczne było wzbogacanie ludowych przekazów o elementy odzwierciedlające wiedzę zbieracza. Stąd w zbiorze, jak w pracy Wójcickiego, występują liczne komentarze, przypisy zawierające warianty tekstów i nawiązania do literatury romantycznej (Wróblewska 2003, s. 51-54). Na wzór Klechd… Wójcickiego w przypisach Baliński objaśniał także dialektyzmy (np. śkomy, szczypa, ciarach), zwroty przysłowiowe (m.in. „za psie pieniądze”, „jakby z matki zdjął skórę”, „nie był w ciemię bity”) oraz wierzenia ludowe (np. dotyczące żon: „pierwsza tylko na tamtym świecie stanie przy boku męża, druga zaś, trzecia i reszta innych, zostaną w tyle”). Dodatkowo komentowane słowa i wyrażenia wyodrębnił w tekście kursywą. W bajce Zwierciadło (T 709 „Dziewczyna w szklanej trumnie (Snow-white - Sneetwittchen)”) zbieracz zaznaczył fragment zawierający opinię opowiadającego o → zbójcach, którzy jakoby znają → Boga, szanują cnotę, a nawet chodzą do spowiedzi (Baliński 1842, s. 93). Z kolei w komentarzu do Biedy znalazło się wytłumaczenie niemożności uzyskania od opowiadających wyjaśnienia znaczenia motywu drzwi zasnutych pajęczyną (Baliński 1842, s. 11). Niepełna wersja → pieśni występującej w bajce Wąż (T 425 „Poszukiwanie utraconego męża (Amor i Psyche”) została opatrzona informacją, że zbieraczowi nie przekazano całości, a nie chciał własnymi uzupełnieniami naruszać ludowej kompozycji (Baliński 1842, s. 138).
Zachowanie dialektyzmów, przysłów czy opinii respondenta nie uchroniło Balińskiego przed typowym dla ówczesnej praktyki edytorskiej prezentowaniem przekazów oralnych w stylu literackim. Baliński dostrzegał i zaznaczył we wstępie niekonsekwencję ludowego nazewnictwa, jednak nie zastosował żadnego ujednolicenia w tym zakresie ani nie zaproponował podziału prezentowanego materiału. Zamiennie stosował terminy: opowiadanie, powiastka, gadka, → podanie, bajka, powieść.
Każdy tekst w zbiorze stanowi zgrabną, odrębną całość fabularną przekazaną w językowo dopracowanej formie, poddaną cenzurze obyczajowej, o czym świadczy brak fragmentów frywolnych i nieprzyzwoitych (Baliński 1842, s. 62). W celu wzmocnienia środków artystycznego wyrazu autor Powieści ludu spisanych z podań… wprowadził w niektórych bajkach (Kaganiec, Tomiła) rymy, uzasadniając we wstępie ich użycie chęcią wyodrębnienia replik istot nadprzyrodzonych. Zabiegi te, w opinii badaczy XX-wiecznych, przyniosły mizerne rezultaty, gdyż powstały w ich wyniku utwory pretensjonalne i sztuczne (Dzieje folklorystyki polskiej 1970, s. 126). Budowaniu artystycznej wartości przekazów miało służyć także wprowadzanie do nich oryginalnych lub stylizowanych ludowych utworów wierszowanych. W zbiorze Balińskiego występuje m.in. stylizacja na balladę ludową, za sprawą której autor próbował nadawać tekstom wydźwięk moralizatorki. W bajkę Potępiona (T 363 „Upiór narzeczony”) Baliński wplótł urywek ballady Lilie, znanej z tradycji oralnej i literackiej, m.in. za sprawą utworu Adama Mickiewicza. W wersji ludowej biały kwiat jest narzędziem ujawnienia i ukarania zbrodni mężobójstwa, natomiast w bajce Balińskiego lilia, wyrosła na grobie dziewczyny, uosabia jej zaprzedaną → diabłu → duszę. Z kolei w początkowej części bajki Wąż (T 425 „Poszukiwanie utraconego męża (Amor i Psyche”) odnaleźć można nawiązanie do Balladyny Juliusza Słowackiego opartej na wątku T 780 → „Maliny”.
Zbiór Powieści ludu spisanych z podań autorstwa Balińskiego został dostrzeżony przez współczesną mu krytykę i doceniony przez ludoznawców. Wiktoryn Zieliński, poeta romantyczny, nauczyciel i tłumacz, stwierdził w recenzji tomu (Zieliński 1842), że autor dokonał obróbki przekazów oralnych zręczniej niż jego autorytet – Wójciki. Stosowane przez Balińskiego dialektyzmy, jak i komentarze do nich recenzent uznał za niewskazane, ponieważ, zgodnie z tendencjami epoki, uważał, że zapis powinien być wierny nie językowi ludu, ale przekazywanym za jego pomocą treściom. Tym niemniej zachęcał autora do kontynuacji prac zbierackich i edytorskich. Jako przykład szczególnie wartościowy, stanowiący uciechę umysłową dla czytelników ze względu na poetykę i odzwierciedlenie pozytywnych cech chłopstwa, Zieliński wskazał bajkę Jałmużna (T 750 A „Życzenia spełnione”), którą również w całości zacytował. Z kolei Wacław Aleksander Maciejowski, słowianoznawca i historyk kultury, analizując historyczny rozwój literatury ludowej (Maciejowski 1851, s. 108-276), uwzględnił w swych rozważaniach większość bajek z antologii Balińskiego. Wskazywał m.in., że tekst Pan Kożuszek (T 301 „Bracia zdradzieccy”) utworzony został przez kompilację wątków sowizdrzalskich z przekazami z Klechd… Kazimierza Wójcickiego (Pieczary w czarnej górze – T 676 → „Sezamie otwórz się”, Madej – T 756B → „Madejowe łoże” i Twardowski – T 8251 → „Mistrz Twardowski”). Za wynik zestawienia różnych opowieści ludowych o chłopie, co został → królem, o trzech podróżnych, którzy znaleźli → skarb, i o mądrym chłopie uznał bajki Maciej Pyta (T 835 „Pijak wyleczony z nałogu”) i → Pieniądze (T 763 „Skarb gubi tych, co go znaleźli”). W tekście Zwierciadła dostrzegł z kolei elementy żywota św. Genowefy (T 714 „Genowefa”) i podań o Twardowskim. W bajce Zefir, niesklasyfikowanej w PBL, Maciejowski odnajdywał echa powiastek o diabłach i zbóju → Madeju. Do publikacji Balińskiego odwoływał się również Oskar Kolberg, wykorzystujący w pracy nad swoim Ludem całą dotychczasową literaturę etnograficzną i folklorystyczną. W tomie o folklorze Kujaw odwołał się do kilku bajek Balińskiego, m.in. do Zwierciadła, Pieniędzy, Tumka oraz Diabła i mądrego chłopa (Kolberg 1978 (1867), s. 129, 150, 158, 179).
Teksty wydane przez Balińskiego, jako uznane za reprezentatywne dla folkloru polskiego, ukazywały się również w przedrukach i przekładach. Bajka Bieda została wykorzystana w Kalendarzu katolickim dla ludu górnośląskiego księdza Stabika (Dzieje folklorystyki 1970, s. 455). W zbiorach bajek polskich z II połowy XIX wieku opublikowano w tłumaczeniu na język rosyjski, m.in. teksty Wąż, Jałmużna oraz Zefir (Grimm 1880, s. 75-82, 47-50, 51-53, 69-74; Polskije skazki 1897, s. 250-261, 210-214, 294-302).Szczególnie popularne okazały się bajki Balińskiego Sierota i Bieda. Oprócz publikacji w rosyjskojęzycznych antologiach bajki polskiej (Grimm 1880, s. 54-60; Polskije skazki 1897, s. 227-240) Bieda w przekładzie na rosyjski znalazła się także w dziele Władimira Zotowa Historia literatury światowej (Zotow 1881, s. 591-593). Z kolei zamieszczoną w antologii Sierotę (Grimm 1880, s. 51-53) przedrukowywano także w prasie literackiej, m.in. w dwujęzycznej „Jutrzence-Diennicy” (Baliński, Sirotka, 1842, s. 166-168), „Moskwitianinie” (Baliński, Sirotka 1842, s. 80-82) oraz „Moskowskich wiedomostiach” (Baliński, Sirotka 1858, s. 629-630).
Źródła: Baliński K., Powieści ludu spisane z podań, 1842; Baliński K., Potępiona (powieść ludu); Zwierciadło, „Biblioteka Warszawska” 1841, t. IV; Baliński K., Sirotka, „Jutrzenka, pismo literackie, poświęcone przedmiotom słowiańskim – Dennica, literaturnaja gazieta: poswiaszczionnaja sławianskim priedmietam” 1842, nr 13; Baliński K., Sirotka, „Moskowskije wiedomosti” 1858, 20.12, nr 152; Baliński K., Sirotka, „Moskwitianin” 1842, cz. 5, nr 10; Baliński K., Tomiła, powieść z podań gminu, „Biblioteka Warszawska” 1841, t. I; Grimm O. A., Polskija skazki, izłożennyja po Wojcickomu i Balinskomu, 1880; Polskije skazki K. Balinskogo, K. Wojcickogo, A. Glinskogo i drugich awtorow, izdanije W. I. Gubinskogo, 1897;Wójcicki K.W., Klechdy, starożytne podania i powieści ludu polskiego i Rusi, 1837; Zotow W., Istorija wsiemirnoj litieratury w obszczich oczerkach, biografiach, charakteristikach i obrazcach, 1881, t. 3.
Opracowania: Boberska F., Karol Baliński: odczyt, 1882; Chmielowski P., Baliński Karol, [w:] Wielka encyklopedia powszechna ilustrowana, ser. 1, red. Alexandrowicz J. i in., t. 5-6, 1891; Dzieje folklorystyki polskiej 1800-1863: epoka przedkolbergowska, red. Kapełuś H., Krzyżanowski J., 1970; Kolberg O., DW, t. 3, cz. I, 1978 (1867); Korbut G., Baliński Karol, [w:] Wiek XIX. Sto lat myśli polskiej: życiorysy, streszczenia, wyjątki, t. 9, red. Chlebowski B. i in., 1916; Maciejowski W. A., Piśmiennictwo polskie, od czasów najdawniejszych aż do roku 1830: z rȩkopisów i druków, 1851; Wróblewska V., Przemiany gatunkowe polskiej baśni literackiej XIX i XX wieku, 2003; Zieliński W., Powieści ludu spisane z podań przez Karola Balińskiego. Wyboru i wydania K. Wł. Wójcickiego. – Warszawa 1842, str. 160 (recenzja), „Roczniki Krytyki Literackiej” 1842, t. 1.
