Łabędzie

Dzikie → ptaki wodne, zamiennie z innymi ptakami pojawiające się w → bajkach magicznych, m.in. w realizacjach wątków T 400 „Mąż szuka utraconej żony”, T 400A „Uvrasi”, T 400B „Ptaki w ogrodzie”, T 313A „Ucieczka (Dziewczyna ułatwia bohaterowi ucieczkę)”, T 417 „Królewna-ptak” i T 450 → „Brat baranek”. Opowiadają one o bohaterce, odznaczającej się pozytywnymi cechami, najczęściej występującej w roli → królewny (Propp 1976, s. 16), która została zaklęta w ptaka i okresowo przybiera → ciało człowieka, co charakteryzuje → hybrydy ludzko-zwierzęce. Zostaje porwana i poślubiona przez → bohatera, ale ucieka od niego na odzyskanych skrzydłach. To stanowi punkt wyjścia do obfitującej w nadludzkie zadania wyprawy bohatera w celu odnalezienia ukochanej. W bajkach i anegdotach T 1681 „Nieszczęścia chłopa” w szereg perypetii chłopa włączone jest nieudolne atakowanie pływającego po jeziorze łabędzia (Klich 1910, s. 46-47).

W ludowych bajkach magicznych łabędzie rzadko zostają wymienione literalnie. W literacko opracowanym wątku T 400A czytamy jedynie, że dziewczyna, która była białym ptakiem, jest teraz prześliczną królewną:

[…] z jasnemi oczami, z sobolowemi brwiami, miodowemi ustami i piersią łabędzią (T 400A; Gliński 1853, s. 90).

Częściej mowa o tym, iż panna-królewna zaklęta jest w ptaka swojskiego, znanego ludowemu → bajarzowi, dawniej dzikiego, dziś udomowionego (Rak 2007, s. 131-141), jak gęś (T 400A; Lompa 1844, s. 248; T 450; Kolberg 1962 (1884), s. 187-188), gołąb (T 400B; Toeppen 1893, s. 23-24), kaczka (T 313A; Lompa 1846, s. 55). W wariantach kaszubskich i śląskich spotykamy gapę,czyli wronę (T417;Lorentz 1924, s. 654-655, 697-698). Niekiedy jest to po prostu ptak, bez określenia gatunku czy jakichkolwiek cech wyróżniających (T 400A; Kolberg 1962 (1875), s. 13), innym razem – „złoty ptak” (T 417; Lorentz 1914, s. 399-400), bajkowy symbol bogactwa i szczęścia (Prorok 2012b, s. 246), lub → złota kaczka (T 450; Sarnowska 1894, s. 800; Prorok 2012b, 245). Bywa to też pół ptak, pół człowiek – dziewczyna „ze skrzydłami” (T 400A; Gliński 1853, s. 88; Kolberg 1962 (1875), s. 13).

W bajkach magicznych najczęściej nie wskazuje się przyczyn i sprawców zaczarowania (np. Toeppen 1893, s. 24; Saloni 1898, s. 721; Sarnowska 1894, s. 800; Kolberg 1962 (1884), s. 187-188). W niektórych wariantach mowa o tym, że bohaterka została przemieniona w ptaka przez złego → ducha, czyli → diabła (T 400A, Kolberg 1962 (1875), s. 13), bądź → klątwę rzuciła → matka, przeciwna zamążpójściu córki:

„Niech się cała rodzina nasza w dzikie gęsi zamieni, nimbyś ty gacha twego za męża mieć miała!” Ledwo to macierz wymówiła, a już się tak stało. Ojciec, matka, siostry i bracia odlecieli między stada dzikich gęsi (T 400A; Lompa 1844, s. 248).

W śląskiej wersji T 313A bohaterka jest córką nórka – wodnika, czyli pochodzi z ciemnego → sacrum, i wówczas posiada magiczną moc przemiany siebie i ukochanego w kolejne ptaki i zwierzęta: parę srok, → lisa goniącego → zająca, kaczki na stawie (T 313A; Lompa 1846, s. 55). Umożliwia im to → ucieczkę z podwodnego królestwa do świata ludzi i szczęśliwe życie razem.

Panny przemienione w ptaki zazwyczaj pojawiają się w inicjalnej fazie bajkowej fabuły. Prezentowane są z perspektywy młodego → mężczyzny, kawalera (→ królewicza bądź → biednego myśliwego), zauroczonego ich widokiem. Dostrzega je i z ukrycia obserwuje najczęściej nad brzegiem jeziora, wieczorem, czyli w miejscu i porze liminalnej. Brzeg akwenu łączy świat ludzki ze światem podwodnym, rozumianym w myśleniu magicznym jako „tamten świat” (Kowalski 2002, s. 55-61; Masłowska 2012, s. 122-123). Zmierzch stanowi → czas przejścia między bezpieczną, zarządzaną przez człowieka i → Boga porą dnia i nocą – domeną groźnego sacrum (Wróblewska 2012, s. 286). Pojawienie się przemienionych w ptaki panien w miejscu i czasie liminalnym świadczy o ich pochodzeniu z innego, pozaziemskiego świata i charakterze medium między światami (Propp 2003, s. 389; Stryczyńska-Hodyl 2001, s. 78). W takiej scenerii młodzieniec zakochuje się w jednej z nich i podstępem porywa:

Na wieży Babilońskiej były trzy panny zaklęte przez złego ducha [diabła – K.S.]. Nie mogły one z wieży schodzić, lecz tylko miały przyprawiane skrzydła, na których w pewnéj godzinie zlatywały kąpać się w pobliskim jeziorze. Kąpiąc się odpinały skrzydła i kryły je w sitowiu. Trzeba było zdarzenia, że królewicz pewien, polując w bliskiéj knieji, wypatrzył one, i przyczajony w sitowiu, w jednéj z nich się zakochał. Uważał sobie to miejsce, i podpłynąwszy łodzią, gdy przyleciały panny i kąpią się, przypadł, porwał skrzydła najmłodszéj, to jest téj którą sobie upodobał, tak, że nie mogąc uciekać, oddać mu się musiała na własność. A towarzyszki jéj spłoszone, w ten moment frunęły w powietrze i pełne przestrachu już się tam więcéj nie pokazały (T 400A; Kolberg 1962 (1875), s. 13-14; por. T 400A; Gliński 1853, s. 88).

Bohater podgląda zaklęte panny-ptaki, co wynika z ich zaświatowego pochodzenia. W kulturze typu tradycyjnego utrwaliło się przekonanie, że na zjawiska ze świata sacrum nie powinno się patrzeć w ogóle, gdyż grozi to negatywnymi konsekwencjami dla człowieka – profana, np. kalectwem i → śmiercią (stąd np. zakaz patrzenia kobiety ciężarnej na nieboszczyka, → księżyc, rybę, kalekę, by → dziecko nie urodziło się martwe i chore; Smyk 2009, s. 79-81). Bohater dokonuje też kradzieży skrzydeł przemienionej pannie. Działanie to również jest motywowane magicznie wedle zasady, że przedmiot skradziony zachowuje własności „tamtej strony” (Wasilewski 1979, s. 80):

Skrzydła zabrane ukrył mąż przed nią starannie, lękając się, aby mu nie uciekła (T 400A; Kolberg 1962 (1875), s. 14; T 400B; Toeppen 1893, s. 24),

schował je np. do szafy w komorze (T 400A; Lompa 1844, s. 248; Gliński 1853, s. 89). Dzięki tym ukradkowym czynnościom, skrzydła – mimo kontaktu z człowiekiem, więc postacią ze sfery profanum – zachowują swoje czarodziejskie właściwości, z których bohaterka skorzysta, uciekając od męża.

Bohater podstępem zatrzymuje pannę, bądź ukrywając jej skrzydła, bądź łapiąc ją i nie pozwalając znad jeziora odlecieć, i doprowadza do ślubu. Dziewczyna okazuje się posłuszną żoną, dobrą, czułą → matką, świetną gospodynią (T 400A; Gliński 1863, s. 101-102; Lompa 1844, s. 248; Kolberg 1962 (1875), s. 14). Przekonuje się o tym myśliwy, mąż pochwyconej i uwięzionej w → domu dziewczyny-ptaka, ponownie podglądając ją z ukrycia:

Wyszedłszy następującego dnia wczas, rano, zadziwił się niemało, ktoby podczas jego niebytności, zwłaszcza, że był dom zamknął, izbę uprzątnął; bo zastał łóżko usłane, izbę zamiecioną, ściany z kurzu i pajęczyn omiecione, naczynia pomyte i jadło stało na stole uwarzone. Drugiego dnia wlazł na poddasze i zrobiwszy wprzód dziurę w posowie, chciał się przekonać, co się w izbie dziać będzie. Patrzy, a oto gęś z pod kominka wychodzi, otrząsa się z piérza i zrobiła się z niéj panna, prześlicznéj urody, która się krząta, zamiata i warzy (T 400A; Lompa 1884, s. 248).

Bohaterka, żyjąc jak człowiek, czuje się nieszczęśliwa, dlatego jej priorytetem jest odzyskanie skrzydeł, dołączenie do „ptasiej” rodziny i powrót do rodzimego królestwa. Królewicz oddaje jej skrzydła po ślubie, albo zgodnie z obietnicą (Gliński 1863, s. 90), albo z wiary, że żona kocha go i wspólne potomstwo tak mocno, że już ich nie opuści (Kolberg 1962 (1875), s. 14). W innych wariantach wątku T 400A dziewczyna dokonuje kradzieży (Lompa 1844, s. 248) i tym sposobem odzyskuje skrzydła i wolność. Z jej odlotem rozpoczyna się druga, bardziej rozbudowana, zasadnicza część bajki magicznej: bohater rusza na poszukiwania ukochanej żony, przechodząc szereg prób o charakterze → inicjacji (np. Gliński 1863, s. 90-99). Dociera do pozaziemskich krain, zdobywa wysoką → górę, dostaje się do nadziemskiego królestwa, w finale opowieści odnajduje ukochaną i wraca z nią do swego pałacu. Niekiedy w → drodze powrotnej część zadań wykonują wspólnie, pokonując np. zastępy diabelskie (T 400A; Kolberg 1962 (1875), s. 15-16; T 400B; Toeppen 1893, s. 25).

Bajki magiczne o królewnach zaczarowanych w ptaki są opowieściami o miłości między mężczyzną i kobietą: wróciwszy do swego królestwa, dziewczyna cierpi z tęsknoty za swoim ludzkim mężem i wraca z nim do jego pałacu, gdzie żyją długo i szczęśliwie (Gliński 1863, s. 101-102). Również na głos kochanka dziewczyna znajduje w sobie siły, by wykraść skrzydła, przemienić się na powrót w dziką gęś i dołączyć do ukochanego (Lompa 1844, s. 248). Teksty te są również apoteozą miłości matczynej: jedynie argument o płaczących „drobnych dzieciach” przekonał kobietę-ptaka, by wrócić z królewiczem do ludzkiego świata (Kolberg 1962 (1875), s. 15).

Dalsze losy bohaterki układają się różnie. Niekiedy pozostaje w ludzkiej skórze i wraz z królewiczem żyje długo i szczęśliwie jako kobieta:

Małżonkowie tymczasem z płaszczem i butami uciekli do zamku, i zupełne nad złym otrzymawszy zwycięstwo, żyli długo, panując szczęśliwie nad całém królestwem, jakie dostali po ojcu (T 400A; Kolberg 1962 (1875), s. 15-16).

W innych tekstach oboje zostają ptakami. Bohater dostaje od swojej ukochanej odzienie takie samo, jakie nosi ona, a przywdziawszy je, zyskuje właściwości ptaka i jako ptak wiedzie życie w królestwie na → szklanej górze (T 400A; Saloni 1898, s. 722).

Ludową bajkę o łabędziach nazwać można przenośnie hymnem o miłości, co zbiega się z symboliką przypisywaną współcześnie łabędziom. Ptaki te, obecne dziś na ślubnych zaproszeniach, tortach i innych weselnych akcesoriach, są znakiem kochanków, łączącego ich dozgonnego uczucia i wierności (Kobielus 2002, s. 196-197), niemniej sensy te mają rodowód nieludowy, skoro łabędzie sporadycznie występują w przekazach wiejskich bajarzy. Tradycyjne teksty pokazują raczej, że inne dzikie ptaki, wariantywnie występujące z łabędziami, jak gołąb, gęś, kaczka, są symbolami kobiecego piękna i głębokiego uczucia oddania rodzinie i ukochanemu.

Najbardziej znaną baśnią literacką o łabędziach jest Hansa Christina Andersena opowieść Dzikie łabędzie, będąca luźną adaptacją europejskiego wątku T 451 → „Siedem kruków”, która nie ma wiele wspólnego z polskimi bajkami ludowymi o łabędziach. Rodzime adaptacje wątku zaproponował m.in. Stanisław Dzikowski w tomie Klechdy polskie. Podania, legendy, baśnie, bajki, opowieści i facecje na podstawie materiałów ludowych... (1948, s. 58).

Bibliografia

Źródła: Andersen J.Ch., Baśnie, przeł. Beylin S., Sawicki S., Iwaszkiewicz J., 1979; Dzikowski S., Klechdy polskie. Podania, legendy, baśnie, bajki, opowieści i facecje na podstawie materiałów ludowych..., 1948; Gliński A.J., Bajarz polski, t. 4, 1853; Klich E., Materyały etnograficzne z południowo-zachodniej części powiatu limanowskiego. Teksty gwarowe, MAAE 1910, t. 11; Kolberg O., DW, t. 17, 1962 (1884); DW, t. 8, cz. 4, 1962 (1875); Lompa J.P., Klechdy ludu polskiego na Szląsku, „Przyjaciel Ludu” 1844, r. 10, nr 31; 1846, r. 13, nr 7; Lorentz F., Teksty pomorskie, czyli słowińsko-kaszubskie, z. 2, 1914; Lorentz F., Teksty pomorskie (kaszubskie), 1924; Malinowski L., Powieści ludu polskiego na Śląsku, MAAE 1901, t. 5; Matyas K., Z za krakowskich rogatek, „Wisła” 1894, t. 8; Saloni A., Lud wiejski w okolicy Przeworska (z melodiami), „Wisła” 1898, t. 12; Sarnowska H., Dwie bajki z Łowicza, „Wisła” 1894, t. 8; Toeppen M., Wierzenia mazurskie, „Wisła” 1893, t. 7.

Opracowania: Kobielus S., Bestiarium chrześcijańskie. Zwierzęta w symbolice i interpretacji. Starożytność i średniowiecze, 2002;Kowalski P., Woda żywa. Opowieść o wodzie, zdrowiu, higienie i dietetyce, 2002;Ługowska J., Ludowa bajka magiczna jako tworzywo literatury, 1981; Masłowska E., Wędrówka dusz w zaświaty – szerokim gościńcem i po bezdrożach (schematy wyobrażeń w kulturze ludowej), [w:] Droga w języku i kulturze. Analizy antropologiczne, red. Adamowski J., Smyk K., 2011; Propp W., Historyczne korzenie bajki magicznej, przeł. Ulicka D., 2003;Propp W., Morfologia bajki, przeł. Wojtyga-Zagórska W., 1976;Prorok K., Złota kaczka, [w:] SSiSL, t. 1, cz. 4, 2012a;Prorok K., Złoty ptak, [w:] SSiSL, t. 1, cz. 4, 2012b;Rak M., Językowo-kulturowy obraz zwierząt utrwalony w animalistycznej frazeologii gwar Gór Świętokrzyskich i Podtatrza (na tle porównawczym), 2007;Smyk K., O mediacyjnym charakterze kobiety ciężarnej (na materiale z południowego Podlasia), [w:] Tam na Podlasiu, II, Tradycje podlaskiej obrzędowości, red. Adamowski J., Wójcicka M., 2009; Stryczyńska-Hodyl E., Archaiczna koncepcja budowy świata i mit kosmogoniczny w litewskich tekstach folklorystycznych, „Folkloristikos Siekiai Tautosakos darbai”, t. XIV (XXI), 2001; Wasilewski J. S., Po śmierci wędrować. Szkic z zakresu etnologii świata znaczeń (II), „Teksty” 1979, nr 4;Wróblewska V., Bajkowe podróże w inne światy i zaświaty w opowieściach ludowych, [w:] Za miedzę, za morze, w zaświaty... Kulturowe wymiary podróżowania, red. Olszewski W., Wróblewska V., 2012.

Katarzyna Smyk