Popularny w Polsce i na świecie → wątek bajkowy T 875 (pokrewne – T 875* „Spór o gotowane jaja”, T 875** „Rzecz najcenniejsza”; Wesselski 1929). Najstarsze części składowe fabuły pochodzą z XII wieku i dotyczą małżeństwa → króla z prostą dziewczyną oraz prób, dzięki którym monarcha sprawdza mądrość kandydatki na żonę. Pozostałe partie bajki, m.in. traktujące o zatargu chłopów i wyroku sądowym, wykazują związki z orientalnymi historiami o mądrych sędziach, natomiast zadawane przez pana → zagadki – z opowieściami o Marchołcie i Salomonie (Kapełuś 1965b, s. 225-226). Część z nich ma charakter zadań alegorycznych i funkcjonuje samodzielnie w folklorze europejskim (Krikmann 1996, s. 55-79; Kasjan 1983, s. 96-99; Kaivola-Bregenhøj 2016).
Najpopularniejsze realizacje polskiej → bajki nowelowej T 875 dotyczą losów córki → biednego chłopa, która dzięki swej inteligencji zostaje żoną → pana, wariantywnie sędziego lub króla (Wróblewska 2007, s. 261-266). Mądrość dziewczyny wynika z jej życiowego doświadczenia i z bystrości umysłu, nie ma natomiast związku z wiedzą pozyskaną w procesie szkolnej edukacji. W bajkach, których panna jest bohaterką, swego nieprzeciętnego umysłu dowodzi, rozwiązując nietypowe zadania i zagadki, co pozwala wyjść z opresji jej nieporadnemu → ojcu, a samej poprzez ożenek społecznie awansować.
W większości przypadków realizacje T 875 mają formę trzyczęściową. Pierwsza zawiera zagadki zadawane biednej dziewczynie przez → bogatego pana, aby sprawdzić jej mądrość. Druga – dotyczy pozornie niewykonalnych zadań, których zrealizowanie jest w większości wypadków niemożliwe, ale bohaterka radzi sobie z wszelkimi trudnościami, dowodząc nieprzeciętności swego umysłu. Trzecia część traktuje o ślubie i udanym pożyciu małżeńskim, które jednak kończy się, gdy → kobieta zaczyna podważać decyzje męża i wykazywać się większą niż on roztropnością. Za → karę zostaje odesłana do rodziców, mogąc wziąć jedynie to, co dla niej najcenniejsze (najdroższe, najbliższe sercu), więc zabiera ze sobą uśpionego męża. Gdy ten się budzi i pojmuje całą sytuację, zmienia swą decyzję i następuje wspólny powrót małżonków do domu.
W bajce początkowym zarzewiem konfliktu jest spór między dwoma → mężczyznami. Dotyczy on tego, kto jest właścicielem nowo narodzonego źrebaka, który znalazł się pod wozem (na taczce) chłopa nie będącego właścicielem klaczy, bądź ile powinna wynosić zapłata za gotowane → jajka, skoro mogłyby się wykluć z nich mające większą wartość pisklęta. Pan (sędzia, król), rozstrzygający sporną sprawę, decyduje się przyznać rację temu, kto odpowie roztropniej na stawiane przez niego zaskakujące pytania o charakterze aksjologicznym, dotyczące oceny przedmiotu lub zjawiska (Kasjan 1983, s. 96-98). Wśród najczęściej zadawanych pytań, będących popularnymi odrębnymi zagadkami ludowymi, pojawia się pięć (Kasjan 1983, s. 96-98) wraz z typowymi odpowiedziami:
Wszystkie pytania są podchwytliwe, bowiem opierają się na zasadzie paradoksu. Każde z nich kryje w sobie co najmniej dwie odpowiedzi – jedną dosłowną, odnoszącą się do ludzi, zjawisk bądź rzeczy spełniających wskazane w zdaniu kryterium, np. słodkości, szybkości, zaś drugą metaforyczną, dotyczącą sfery wartości.
Pierwsze z odpowiedzi, udzielane z reguły przez negatywnego → bohatera, traktowane są jako nieprawdziwe, chociaż nie można odmówić im sensowności, zaś drugie uchodzą za jedynie słuszne, więc zgodnie z konwencją → bajki ludowej wygłasza je dobry człowiek – dziewczyna, częściej pouczony przez nią ojciec (Wróblewska 2007, s. 261-264). Kiedy na jaw wychodzi prawda, że mężczyznę instruuje jego córka, sędzia, aby sprawdzić jej mądrość, przydziela jej kryjące w sobie wewnętrzną sprzeczność zadania, które w poszczególnych wariantach przybierają odmienną postać. Najczęściej pada propozycja wysiedzenia kurcząt z gotowanych jaj (np. Kolberg 1962 (1881), s. 309; Gonet 1900, s. 230; Kosiński 1881, s. 207), utkania płótna z garstki lnu lub z kilku → włosów (np. Ciszewski 1894, s. 43) bądź zdjęcia skóry z → kamienia (Ciszewski 1887, s. 66; Barącz 1886, s. 31). W odpowiedzi dziewczyna wyraża gotowość wywiązania się z powierzonych jej zadań, pod warunkiem, że pan z przesłanej niewielkiej ilości prosa (pszenicy, kaszy) przygotuje karmę dla kurcząt (np. Kolberg 1962 (1881), s. 309; Gonet 1900, s. 230), z kilku patyków zbuduje warsztat tkacki, kołowrotek (np. Ciszewski 1894, s. 43; Saloni 1908, s. 240) bądź niezbędne do prac polowych rolnicze narzędzia, takie jak pług, radło, brona (Kolberg 1962 (1881), s. 309). W wypadku polecenia dotyczącego kamienia – panna proponuje panu rozpocząć ściąganie skóry scyzorykiem, aby ona mogła czynność kontynuować (Ciszewski 1887, s. 66; Barącz 1886, s. 31). Z utarczek słownych zwycięsko wychodzi wieśniaczka, udowadniając tym samym przewagę intelektualną nad swym adwersarzem.
W niektórych przekazach dochodzi do łączenia T 875 z innymi wątkami, aby spiętrzyć trudności przed dziewczyną, pokazać jej skuteczność i tym samym mocniej zaznaczyć jej przewagę nad mężczyzną o wyższym statusie społecznym. Do popularnych rozwiązań należy zestawianie zagadek charakterystycznych dla T 875 oraz T 921 „Król i sprytny chłopiec (Salomon i Marchołt)”, przy czym we wstępnej części bajki występują pytania typowe dla drugiego z wątków:
Zagadki z wariantów T 921 służą sprawdzeniu mądrości dziewczyny, mającej zostać żoną pana, zaś w czasie trwającego już małżeństwa stają się przyczyną kryzysu, jednak zażegnanego przez mądrą kobietę. W pojedynczych sytuacjach punktem spornym bywa złoty moździerz, wyorany na polu przez chłopa. Mężczyzna zanosi kosztowny przedmiot królowi, sądząc, iż do niego należy. Zamiast dowodu wdzięczności na uczciwego biedaka pada podejrzenie o kradzież tłuczka, a jego prawdomówność mogą potwierdzić jedynie prawidłowe odpowiedzi na zadane przez monarchę podchwytliwe pytania (np. Kowerska 1895, s. 399; Weryho 1887, s. 67; Lorentz 1905, s. 130). Centralną postacią staje się w tych historiach ponownie postać córki pomagającej swemu ojcu wyjść cało z opresji (Wróblewska 2007, s. 262).
Zanim jednak pan zdecyduje się na ślub z panną, powierza jej wykonanie dodatkowego, paradoksalnego zadania, dotyczącego sposobu przybycia dziewczyny do jego domu (Kasjan 1983, s. 104):
Córka biedaka, pragnąc sprostać pańskim oczekiwaniom, przybywa o świcie, na styku nocy i dnia, na ośle, nogi przesuwając po ziemi, odziana jedynie w rybacką sieć, a sędziemu wręcza w prezencie → ptaka, który w trakcie przyjmowania przez niego daru odlatuje. W efekcie pan decyduje się na ślub z mądrą dziewczyną.
We wszystkich realizacjach T 875 i jemu pokrewnych równie wielkim sprytem kobieta wykazuje się już po ślubie, podejmując się rozstrzygania sporów niesprawiedliwie osądzonych przez jej męża (np. T 875; Ulanowska 1884, s. 317-320). Gdy pan w roli rozjemcy przyznaje rację mężczyźnie twierdzącemu, iż jego wóz (taczka) urodził źrebię, jego żona radzi poszkodowanemu, by na piaszczystej drodze łowił ryby, a na wygłoszoną przez sędziego uwagę o absurdalności tego typu pomysłu odpowiedział, że jest to w takim samym stopniu możliwe jak urodzenie zwierzęcia przez przedmiot. Powyższe zdanie wpływa na zmianę opinii pana na temat słuszności wydanego przez siebie wyroku, ale jednocześnie staje się zarzewiem rodzinnego konfliktu, gdyż mąż jest oburzony faktem ingerencji połowicy w jego kompetencje. Postanawia pozbyć się przemądrzałej małżonki, odsyłając ją do rodziców. Sporadycznie powodem konfliktu okazuje się niskie pochodzenie kobiety, które po pewnym czasie zaczyna panu doskwierać lub bywa wyszydzane przez jego otoczenie (np. T 875 – Ciszewski 1894, s. 243; Saloni 1908, s. 240; T 875** – Saloni 1903, s. 315-316), bądź marzenie żony o posiadaniu większej ilości dóbr (np. T 875 – Ciszewski 1887, s. 67). W takich wypadkach sytuacja zabrania do rodzinnego domu śpiącego małżonka jako czegoś najcenniejszego staje się kolejnym dowodem potwierdzającym mądrość, a tym samym wartość kobiety, co wpływa na ostateczną zmianę nastawienia mężczyzny i powrót do wspólnego życia.
Zagadki i zadania z bajek nowelowych T 875 należą do popularnych pomysłów fabularnych, poświadczonych przekazami z doby staropolskiej (m.in. z Gesta Romanorum pochodzi zadanie tkackie), jak również zachowanymi do czasów współczesnych → legendami francuskimi, żydowskimi, węgierskimi i fińskimi (Kasjan 1983, s. 102-103; Kaivola-Bregenhøj 2016). Absurdalne z pozoru zadania odnajdujemy również w bajkach Ezopa, jak np. budowanie wieży sięgającej nieba (Krzyżanowski 1980, s. 21), zaś popularne w kulturze słowiańskiej zadanie dotyczące sposobu przybycia dziewczyny do domu pana – w Talmudzie (Kaivola-Bregenhøj 2016, s. 27). Inne trudne polecenia i zagadki występują w folklorze na całym świecie i mają długą tradycję, co poświadczają warianty hinduskie, tybetańskie, arabskie, w Europie znane co najmniej od X wieku (Kasjan 1983, s. 105). W poetykę opowieści o niewykonalnych zadaniach wpisują się znane z facecjonistki staropolskiej wątki nowelowe T 928 „Chłop i dworzanie”, T 922A „Dysputa gestami”, T 922 „Król i opat”, funkcjonujące w kulturze europejskiej co najmniej od XIII wieku (Kapełuś 1965a, s. 190).
Wątek T 875 o mądrej dziewczynie, znany także w wersji braci Grimm, stał się inspiracją dla twórców polskiej literatury regionalnej i dziecięcej. Franciszek Sędzicki do opowieści O mądrej córce rybaka (Sędzicki 1956, s. 82-57), która została żoną starosty, wprowadził elementy typowe dla → podań lokalnych T 7070 → „Zapadłe karczmy”. Gustaw Morcinek w swej → adaptacji wątku O tym, jak jeden chłop miał trzech synów (T 1921+T 1525A + T 875; 1989, s. 430-439) zamiast panny, zaskakującej władcę swą wiedzą i roztropnością, wprowadza jednego z trzech synów chłopa. Młodzieniec, dzięki umiejętnemu udzielaniu odpowiedzi na podchwytliwe pytania (Morcinek 1989, s. 432) oraz sprytnemu wywiązaniu się z wszelkich zadań, zostaje mianowany ministrem, podobnie jak jego → bracia, z których każdy wykazał się niezwykłą umiejętnością – niewiarygodnym łganiem bądź złodziejstwem. Śląski baśniopisarz dzięki udanemu połączeniu różnych fabuł, uzyskał efekt komiczny (→ Komizm), tworząc zupełnie nową, atrakcyjną z czytelniczego punktu widzenia całość.
Źródła: Barącz S., Bajki, fraszki, podania, przysłowia, pieśni na Rusi,1886; Cercha S., Baśnie ludowe zeb. we wsi Przebieczanach (w powiecie wielickim) przez..., MAAE 1896, t. 1; Ciszewski S., Krakowiacy. Monografia etnograficzna, t. 1, 1894; Ciszewski S., Lud rolniczo-górniczy z okolic Sławkowa w powiecie olkuskim opisał..., cz. II, ZWAK 1887, t. 11; Gonet Sz., Opowiadania ludowe z okolic Andrychowa, MAAE 1900, t. 4; Klich E., Teksty białoruskie z powiatu nowogródzkiego, MPKJ 1904, t. 2; Kolberg O., DW, t. 14, cz. 6, 1962 (1881); Kosiński W., Materiały do etnografii Górali Beskidowych zeb...., cz. I, ZWAK 1881, t. 5; Kowerska Z.A., O mundrej dziewczynie, „Wisła” 1895, t. 9; Lorentz F., Slovinzische Texte, 1905; Lorentz F., Teksty pomorskie, czyli słowińsko-kaszubskie, z. 2, 1914; Lorentz F., Malinowski L., Bajki śląskie, wyb., oprac. Jaworska E., red. Kapełuś H., 1973; Moszyńska J., Bajki i zagadki ludu ukraińskiego, ZWAK 1885, t. 9; Morcinek G., O tym, jak jeden chłop miał trzech synów, [w:] Księga bajek polskich, t. 2, wyb., oprac. Grabowska M., 1989; Ondrusz J., Opowieści ludowe ze Śląska czeskiego, LL 1957, nr 1; Saloni A., Lud łańcucki. Materiały etnograficzne, MAAE 1903, t. 6; Saloni A., Lud rzeszowski. Materiały etnograficzne, MAAE 1908, t. 10; Sędzicki F., O mądrej córce rybaka, [w:] tenże, Jestem Kaszubą, 1956; Ulanowska S., Niektóre materyjały etnograficzne we wsi Łukówcu (mazowieckim), ZWAK 1884, t. 8; Świętek J., Lud nadrabski (od Gdowa po Bochnię), 1893; Weryho W., Podania białoruskie, 1887.
Opracowania: DeVries J., Die Märchen von klugen Rätsellösern, „Folklore Fellows Communications” nr 73, 1928; Kapełuś H., Król i opat, [hasło w:] SFP, 1965a; Kaivola-Bregenhøj A., Riddles Perspectives on the Use, Function and Change in a Folklore Genre, 2016; Kapełuś H., Mądra dziewczyna, [hasło w:] SFP, 1965b; Kasjan J.M., Polska zagadka ludowa, 1983; Krikmann A., The Main Riddles, Questions, Allegories and Tasks in AT 875, 890, 922 and 927, [w:] Studies in Folklore and Popular Religion, t. 1, ed. by Valk Ü., 1996; Krzyżanowski J., Zagadka i jej problematyka, [w:] tenże, Szkice folklorystyczne, t. 3, 1980; Wesselski A., Der Knabenkönig und das kluge Mädchen,1929; Wróblewska V., Ludowa bajka nowelistyczna (źródła – wątki – konwencje), 2007.
