Niezwykła istota wyobrażana w postaci kobiecej, od pasa w dół wyposażona w smoczowężowe atrybuty. W średniowieczu, jak i w wiekach późniejszych należała do bardzo popularnych bohaterek → legend oraz romansów dworskich, zarówno prozatorskich, np. Jeana d’Arras z 1387 roku (Mélusine ou la noble histoire de Lusignan), jak i wierszowanych, m.in. Coudrette (Couldrette) z Poitiers (Le roman de Melusine, ou de Partenay, ou de Lusignan, 1401r.). Znana we Francji co najmniej od wieku XII; w innych krajach, w tym w Polsce, występująca sporadycznie, głównie w romansach jarmarcznych, np. Historia wdzięczna o szlachetnej i pięknej Meluzynie z 1569 roku (Ługowska 1997, s. 258-259). Nieznane są źródła wyobrażenia Meluzyny, jak i opowieści na jej temat, ale liczni badacze doszukują się genezy w mitologii greckiej, inni zaś w celtyckiej lub orientalnej. Dokładne wskazanie pochodzenia fantastycznej postaci nie wydaje się możliwe, ponieważ schemat fabularny (związek → mężczyzny z istotą wodną, okresowo przyjmującą postać → węża, → smoka, ryby, syreny) wyzyskany w opowieściach na jej temat stanowił dobro wspólne wielu kultur (Krzyżanowski 1965, s. 227).
Treść opowieści o Meluzynie sprowadza się zazwyczaj do przypadkowego spotkania tytułowej → bohaterki z → młodzieńcem, któremu obiecuje pomoc w dręczącej go sprawie w zamian za to, że ją poślubi i nie będzie widywał w soboty. Dotrzymanie umowy zapewni bohaterowi szczęście i bogactwo, zaś złamanie jej będzie równoznaczne z utratą wszystkiego. Meluzyna spełnia swoją obietnicę, rodzi mężowi dziesięciu → synów. Każdy z nich – z wyjątkiem dwu najmłodszych – posiada jakiś nieczłowieczy znak na ciele. Kiedy chłopcy dorastają, → matka wyprawia ich w świat w poszukiwaniu przygód i zaszczytów. Znaczna część utworu poświęcona jest opowieściom o czynach najstraszliwszego z synów Meluzyny Geoffroya au grand dent. Tymczasem za namową → brata małżonek niezwykłej istoty podpatruje ją w czasie kąpieli, w wyniku czego zmienia się ona w potwora o wężowych kształtach i opuszcza go na zawsze. Zapowiada jednak, że będzie się pojawiać w → zamku„ jak tylko w nim pan nowy nastanie” (Krzywy 2015, s. 138). Za sprawą dziewiątego → dziecka wyjaśnia się także, że Meluzyna jest najmłodszą córką czarodziejki Presiny i → króla Helmesa z Albanii. Matka rzuciła na nią i jej → siostry, Meliorę i Palatinę, → klątwę, ponieważ zamknęły one w jaskini swego → ojca, gdyż ten nie dotrzymał danego żonie przyrzeczenia nieodwiedzania jej w połogu. Meluzyna jako inicjatorka zemsty na rodzicu miała w każdą sobotę przybierać postać kobiety-węża, a gdyby ktokolwiek o tej jej ułomności się dowiedział, wtedy pozostałaby takim monstrum „aż do dnia sądnego” (Krzywy 2015, s. 135).
Na plan pierwszy w kulturowej charakterystyce Meluzyny wysuwa się żywioł → wody. Zawarte w niej moce witalne w połączeniu z pierwiastkiem kobiecym tłumaczą fakt tak licznego potomstwa, a także zdobyte dzięki niej przez małżonka zaszczyty i bogactwo. Tymczasem jako → postać hybrydyczna, łącząca w sobie cechy istot należących do różnych porządków, Meluzyna może być kojarzona ze wszystkimi żywiołami. Jej wężowe atrybuty czynią zeń przede wszystkim istotę chtoniczną, powiązaną ze światem podziemnym, ale także wodą i wegetacją. Natomiast cechy smocze sytuują ją bliżej żywiołu powietrza i → ognia (→ słońca).
W polskim folklorze bajkowym trudno doszukać się bezpośrednich dowodów recepcji Historii o Meluzynie. Można natomiast mówić o pośrednich świadectwach jej funkcjonowania w obiegu ustnym, przy czym na ograniczonym terytorialnie obszarze (Wróblewska 2007, s. 158-159). Wskazuje na to m.in. zbiór legend i baśni śląskich (→ Bajka ludowa na Śląsku) z 1947 roku opracowanych literacko przez Stanisława Wasylewskiego, zawierający m.in. opowieść Meluzyna, czyli panna z śląskiego wiatru. Dokładnych informacji o pochodzeniu zebranych w antologii historii nie znajdziemy, jedynie z przedmowy wydawcy wynika, że → baśń o Meluzynie, podobnie jak pozostałe zamieszczone w tomie fabuły, powstała na kanwie materiałów ludowych zaczerpniętych z dzieł polskich badaczy folkloru śląskiego, Lucjana → Malinowskiego i Władysława Nehringa, a także z opracowań niemieckich Schlesischer Sagenspiegel. Wasylewski wskazuje na czeski kierunek zapożyczenia przez śląskich wykonawców legendy o tej niezwykłej postaci, ponieważ na język naszych południowych → sąsiadów romans o Meluzynie został przełożony o 14 lat wcześniej niż na język polski (Małek 1978, s. 15). Podstawą obydwu przekładów była niemiecka wersja romansu w postaci wierszowanej (Krzywy 2015, s. 12).
Przytoczony przez Wasylewskiego śląski wariant romansu składa się z trzech części, z tym że tylko w drugiej z nich wydarzenia przebiegają podobnie jak w literackim pierwowzorze (spotkanie pary bohaterów w → lesie, ożenek i towarzyszący mu zakaz nieoglądania małżonki w soboty, urodzenie synów, złamanie zakazu i zniknięcie Meluzyny). W stosunku do wersji literackiej inna jest konkretyzacja miejsca akcji, która zostaje przeniesiona do Łysocic w powiecie głubczyckim. Tu właśnie w „ustroni leśnej” dochodzi do spotkania przyszłych małżonków, przy czym wybawcą Meluzyny nie jest dzielny rycerz, lecz „pewien zamożny siedlak tamtejszy”. Ponadto Meluzyna rodzi mu tylko dwóch synów, choć każdy z nich wyróżnia się czymś szczególnym: pierwsze dziecko jest „ułomne jakieś i kruche”, natomiast „drugie miało tylko jedno oko na samym środku czoła” (Wasylewski 1947, s. 16). O ile pierwszego z synów „panny z śląskiego wiatru” trudno utożsamić z którymkolwiek z potomków bohaterki romansu, o tyle drugi przypomina piątego w kolejności Reinharda („porodziła zaś Meluzyna syna dziwniejszego, abowiem ten między nosem a czołem prawie we śrzodku tylko jedno oko miał, we wszytkim innym udatny był”; Krzywy 2015, s. 80).
Istotnej transformacji podlega tytułowa bohaterka opowieści, której dolna część tułowia bardziej przypomina ogon ryby niż znany z literackiej wersji historii ogon smoka (Krzywy 2015, s. 123). Kiedy Meluzyna opuszcza niesłownego małżonka, zamienia się „w łagodny wietrzyk” (Wasylewski 1947, s. 16). Zatem poza żywiołem wody w wersji Wasylewskiego Meluzyna zostaje powiązana z żywiołem powietrza (Simonides 1998, s. 259-260; Andrzejczak 1999, s. 125). Informacja o wietrznym żywocie małżonki „siedlaka” znajduje szersze rozwinięcie w trzeciej części śląskiego przekazu, której akcja koncentruje się wokół wyzwolenia bohaterki z zaklęcia. Można to odczytać jako wyraz przeciwdziałania narratora niepożądanemu z punktu widzenia konwencji gatunkowej bajki smutnemu zakończeniu literackiej wersji opowieści. Narracja nie zmierza jednak w kierunku realizacji wzorca fabularnego historii o perypetiach męża poszukującego utraconej małżonki (np. T 400 „Mąż szuka utraconej żony”), lecz zawiera → motywy, które ze względu na konkretyzację trudno przypisać do określonego wątku.
Wyłoniwszy się z gwałtownego burzliwego → wiatru, Meluzyna uzyskuje pomoc od trzech kosiarzy, którzy pomyślnie przeszli próbę żywiołów natury: „Nadejdzie zamróz bardzo wielki i gorąc po tym bardzo wielki i burza na ostatek bardzo straszliwa” (Wasylewski 1947, s. 17). Dzięki ich odwadze bohaterka zostaje wyzwolona z zaklęcia. Dochodzi przy tym do znamiennej → metamorfozy „panny z śląskiego wiatru”, która ostatecznie zostaje powiązana z żywiołem słońca: „Na jasnym promieniu słonka spłynęła ku gruchlikom Meluzyna, dziękując im za wyzwolenie” (Wasylewski 1947, s. 18).
Meluzyna, czyli panna z śląskiego wiatru nie jest ludową adaptacją francuskiego romansu, lecz śląskim wariantem tylko pierwszej jego części. Poza polem obserwacji → gawędziarza pozostał znaczny fragment utworu, traktujący o losach niezwykłych synów omawianej bohaterki. Ich potyczki z przeciwnikami oraz wspaniałe ożenki z osieroconymi → królewnami, oparte na podobnym schemacie kompozycyjnym, są istotne z punktu widzenia identyfikacji danej opowieści jako wariantu Historii o Meluzynie, ale paradoksalnie mogły uniemożliwić całościowe wykorzystanie utworu przez ludowych wykonawców ze względu na znaczny stopień skomplikowania. Przyczyn nikłego zainteresowania romansem w polskim folklorze bajkowym należałoby upatrywać zarówno w warstwie fabularnej utworu, jak i w jego kompozycji.
Na Śląsku istnieją jeszcze inne, nowsze baśniowo-literackie wersje opowieści o Meluzynie, których autorzy, podobnie jak Wasylewski, koncentrują się na nieszczęśliwych losach bohaterki francuskiego romansu, dość wyraźnie sugerując przy tym (wyrażenia w rodzaju „mawiały dawniej śląskie babcie” (Baśnie śląskie 1997, s. 48), „starzy ludzie godajom” (Strzałka 1976, s. 56), że Meluzyna była istotnym elementem śląskiej demonologii.
Źródła: Baśnie śląskie. Schlesische Marchen, oprac. Zalewska-Zemła M., 1997; Historia o szlachetnej a pięknej Meluzynie, oprac. Krzywy R., 2015; Morcinek G., Legendy i baśnie, 1984; Piękne historie o niezłomnym rycerzu Zygfrydzie, pannie wodnej Meluzynie, królewnie Magielonie i świętej Genowefie. Antologia jarmarcznego romansu rycerskiego, red. Żabski T., Ługowska J., 1992; Strzałka B., Godki i bojki śląskie, 1976; Wasylewski S., Legendy i baśnie śląskie, 1947.
Opracowania: Andrzejczak H., Motyw Meluzyny-wietrznicy w śląskich podaniach. „Śląskie Miscellanea” 1999, t. 12; Krzywy R., Wstęp, [w:] Historia o szlachetnej a pięknej Meluzynie, oprac. Krzywy R., 2015; Ługowska J., Meluzyna, [hasło w:] Słownik literatury popularnej, red. Żabski T., 1997; Małek E., Historia o Meluzynie. Z dziejów romansu rycerskiego na Rusi, 1978; Simonides D., Folklor Górnego Śląska, red. Simonides D., 1998; Krzyżanowski J., Mezluzyna, [hasło w:]SFP, 1965; Wróblewska V., Ludowa bajka nowelistyczna (źródła – wątki – konwencje), 2007.
