Mysz

Bohaterka → legend, → bajek ajtiologicznych, wierzeniowych, zwierzęcych, rzadziej magicznych i komicznych. Ze względu na nocną aktywność, upodobanie do nor, podziemi i niezwykłą rozrodczość we wszystkich typach → wątków uznawana jest za → zwierzę nieczyste i łączona z → zaświatami oraz mocami chtonicznymi.

W → bajkach magicznych mysz pojawia się zazwyczaj jako znak naruszenia zasad moralnych (złamanie zakazów postnych, → kazirodztwo), narzędzie wymierzenia → kary (za wyrzeczenie się rodziców, zbrodnię) lub jako → donator i przewodnik po zaświatach. Na przykład w realizacjach wątku T 455 „Panny-myszki” w gryzonie zamieniają się córki przeklęte (→ Klątwa) przez → matkę w dzień postu:

Gdy dziewczątka spostrzegły woreczek z jabłkami, rzuciły się na nie i zjadły wszystkie. Wraca matka z kościoła i widzi, co dzieci nabroiły. Ogarnia ją wielki gniew i zaczyna kląć niezważając na wielki piątek:
- „Jak myszy rzuciliście się na jabłka. Dam ja wam!... bogdaj stałyście się myszami!”
Na raz zamieniają się dziewczątka w myszy pstre i poczynają biegać po izbie. Wchodzi parobek a one wybiegają przez drzwi otworzone w pole, potem w las. Matka goni za nimi ile jej sił starczy, woła, krzyczy, załamuje ręce z rozpaczy, ale wszystko na darmo: myszek z czerwonemi główkami dopędzić nic może (Smólski 1902, s. 278).

Zamiana dziewcząt w gryzonie odbiera im cechy ludzkie i wpisuje w porządek „innego świata”. Podobną funkcję spełnia kożuszek/suknia z mysich skórek, którego dostarczenia żąda w realizacjach wątku T 510B „Mysi kożuszek” → królewna nakłaniana przez → ojca do incestu. Akt kazirodztwa byłby naruszeniem porządku organizującego ład ziemski, stąd odzież z futerka drobnych gryzoni utożsamianych z zaświatami staje się symbolem potencjalnego grzechu. Jednocześnie przywdzianie mysiej sukni wyłącza bohaterkę ze świata ludzi, wpisuje w porządek pozaziemski i pomaga jej uniknąć grzesznego czynu (Cetwiński, Derwich 1987, s. 97):

Pewien król miał bardzo ładną żonę, którą nadzwyczajnie kochał. Kiedy po kilkunastoletniem pożyciu żona ta umarła, król postanowił ożenić się z pozostałą po niej córką, bardzo podobną do matki. Królewna, dowiedziawszy się o tern, zaczęła się najokropniej martwić i smucić. Wzruszyło to Matkę Boską, która objawiła się królewnie w postaci starej babki i doradziła jej, ażeby postawiła ojcu tak trudne do wykonania warunki, przed któremi będzie musiał się cofnąć. […] król dołożył wszelkich starań i królewna otrzymała suknię od miesiąca. „Dobrze”, powiada królewna, „ale to jeszcze nie wszystko; muszę mieć jeszcze suknię z myszych skórek.” Gniewał już króla taki opór ze strony córki, ale postanowił jeszcze i to jej żądanie wypełnić. Rozpisał więc po całym kraju, aby wszędzie łapano myszy, z których skórki miały posłużyć na suknię dla królewny. Suknia ta zaś, w ten sposób miała być zrobiona, aby pokrywała całe ciało, i tylko miały w niej być otwory na oczy i usta (T 510B; Ciszewski 1887, s. 81).

W wątkach bajek magicznych T 747 „Mysi król” i T 747A „Klęska myszy” gryzonie wymierzają karę głównie za występki przeciw przedstawicielom własnego rodu. Zagryzają na → śmierć młodzieńca, którego okrzyknięto → królem, po czym wyrzekł się ubogich rodziców, czym ściągnął na siebie ich przekleństwo. Taka kara spotkała także legendarnego króla Popiela za wyrzeczenie się rodziców lub zabicie stryjów:

Popiel niepobożny i niepoczciwy zaparł się swojej kochanéj matki, za co go tez Pan Bóg ciężko skarał. A kiedy Popiel zobaczył kochaną matkę, to choć ją poznał, jednak się jéj wyparł i mówił, że to nie jest jego matka, i powiedział: „A niech mnie myszy zjedzą, jeźli ta kobieta jest moją matką” — A ona powiedziała: „Mój synu kochany, ja jestem twoją matką, a tyś mnie się wyparł, żeby ci się tak aby nie stało, jakeś powiedział” – i odeszła. A w tém mysz się pokazała (Kolberg 1962b (1881), s. 373).

Imiona Popielarza i Mysiego króla zbliżają realizacje wątku bajki magicznej T 530 „Szklana góra” do → podania o Popielu. W bajce tej Popielarz, najgłupszy spośród → braci, zabił Mysiego króla, by zamiast niego zdobyć rękę królewny:

[…] wzion i poszed do tego boru, onego Mysiego króla gónić. I przyszło iem do tego, że aż jemu (mysiemu) życie odebrał. Wtencasz ubiera się w jego szmaty i w jego uzbrojenia chtórne ón miał officerskie; siada na tego kónia czem-prędzy i jedzie do ty (tej) szklanny góry – i podjechał pod nią (Kolberg 1962a (1877), s. 127).

Nie można wykluczyć, że istniał kiedyś wariant tekstu uzasadniający zjedzenie legendarnego władcy Polan przez myszy zemstą gryzoni za zabicie ich władcy (Cetwiński, Derwich 1987, s. 96).

Mysz jako istota przynależna zaświatom w → bajkach magicznych spełnia niekiedy rolę → donatora. W wariancie T 613 „Prawda i krzywda” daruje ona bohaterowi → żywą wodę, która leczy jego → ciało i przywraca wzrok (Kolberg 1973, s. 246). W realizacjach T 311 → „Zakazany pokój” służy radą, dzięki czemu żona seryjnego mordercy może uciec z jego niebezpiecznej siedziby. Gryzoń pomaga także bohaterom legend traktujących o odzyskaniu cyrografu. W bajce zapisanej we Włocławku (T 756B* „Odzyskany cyrograf”) młodzieniec, zaprzedany → diabłu (→ Zaprzedanie) przez ojca, trafia do Lucyfera prowadzony przez mysz-przewodniczkę, która jest podarunkiem od cudownego donatora:

Szedł dalej, patrzy, a tu siedzi dziadek z siwą brodą aż po pas, który pyta się chłopca, dokąd idzie. A Maciuś odpowiedział, że szuka piekła. Na to dziadek spytał:
– A nie boisz się?
– Nie, dziadku.
Wtedy dziadek powiedział:
– Dam ci zaczarowaną myszkę – przewodniczkę, która cię doprowadzi do piekła.
Chłopiec podziękował, a dziadek rzekł:
– Jak ci myszka zniknie, to wiedz, że jesteś w pobliżu piekła (Bajki dla odważnych 2013, s. 54).

Funkcję przewodnika do piekieł mysz pełni niekiedy również w realizacjach wątków podaniowych. W jednym z wariantów wątku T 8251 „Mistrz Twardowski” (→ Pan Twardowski) syn krakowskiego szlachcica dorósłszy zostaje klerykiem i udaje się do piekła, by odebrać ojcowski cyrograf, a prowadzi go tam gryzoń:

Po nábozeństwie wyseł z kośćioła i pokázała mu śie myska taká, co ji jesce nigdy w zićiu nie widźiał i idzie przed nim prosto do jakijśik pusce; nareśćie do jakiegośik lasu, a ta myska przed nim juz wlazła do jakiegośik niewidnego gąsca, co nic opróc tej myski, wtorá sła przed nim, nie widźiał. Nareśćie przised do jakikśik piecárów i było tam uokno ze zelaznemi krátami. Dopiero nas kloryk wzion krydy, uopisáł śie do koła, wzion wody, pokropił ze trzi razi. Wtem przilećiáł djebáł z krzikiem: co ty robis? kces zahić całe piekło? a co kces to ći dam? ale nie krop. Kcem, abyś mi dáł cerográf, wtory wzion Mefistofil (Kosiński 1881, s. 191).

Szczególnie wyraźnie eksponują związki myszy z → demonami i zaświatami wątki legendowe i ajtiologiczne. Gryzonie te uznaje się w przekazach ludowych za dzieło szatana, który zleca im różne naganne czyny. W realizacjach T 2492 „Stworzenie myszy (nietoperzy)” diabeł kazał myszom np. zniszczyć świece przy grobie → Chrystusa:

[…] kazał im poprzegryzać i popsuć świece na ołtarzu. Gładko im to poszło ze zwykłemi świecami, ale skoro się wzięły do poświęconego paschału, to się przewrócił i narobił wielkiego łoskotu. Przybiegli księża, którzy dzień i noc u grobu Chrystusa czuwają, i byliby niezawodnie ubili szkodników, ale szatan dał im do ucieczki swe skrzydła. Pan Bóg za karę zostawił tym myszom skrzydła szatańskie i nazwał je gackami. Ludzie ich też nie lubią (Majewski 1899, s. 5).

Z kolei w realizacjach wątku legendowego T 825 „Diabeł w arce Noego” mysz przedstawiana jest jako zoomorficzna postać czarta, który dostawszy się podstępem na arkę, sieje spustoszenie:

[…] zaczął psikusować Noemu: stał się myszą, latał po kątach arki i wygryzał dziurki. Noe widząc to, zaczął strugać kozikiem kołeczki i nimi te szpary zatykać, a nie mogąc dać rady, bo co jednę dziurkę w arce zabił, to natychmiast djabeł inną zębami wygryzł, zfrasowany ukląkł na środku arki przed obrazem Matki Boskiej częstochowskiej; którą z domu, wchodząc do onej arki, zabrał z sobą, a wyciągnąwszy ręce, płaczliwym głosem zawołał: „O moja Matko Boska częstochowska, dospomóż mi bo co ja biédny człek, z tymi juchami dziurami pocznę?” Matka Boska ulitowała się nad nieszczęściem Noego; rzuciła mu z obrazu rękawicę, z téj rękawicy stał się kot, który podotąd gonił mysz czyli djabła, aż ją wreszcie zagryzł (Siarkowski 1883, s. 110).

Wygląd myszy przybierają w przekazach ludowych również demony, np. → zmory. W jednej z realizacji wątku podaniowego T 4010 „Zmora żoną” pewien chłop udawał, że śpi, a kiedy zjawa go nawiedza, doprowadza do jej unieszkodliwienia:

[…] przyszła i miała go przylec, uchwycił ją silnie oburącz, a ścisnąwszy z całej siły, ubezwładnił, potym pod lewą pachą przytrzymał, a prawą ręką dobył ukrytego kija grubego i zbił bardzo zmorę, aż się mu w ręku w mysz zamieniła. Tę uchwycił za ogon i wyrzucił z izby do sieni. Na drugi dzień znaleziono tam dziewkę nieżywą (Udziela 1900, s. 407).

Demoniczne konotacje myszy powielają również wątki wierzeniowe o → czarownicach, w których gryzoń utożsamiany jest z siłą nieczystą, np. w opowieściach T 3035 „Córka (syn) czarownicy:

Kobieta jedna, kiedyż drugą, niby-to ciotą, kopały perki (kartofle), pyta jej się: „czy to prawda, moja Koraleska, że są takie cioty mądre na świecie“? – A tamta odpowie: „A jakże? są, bo i mnie też jedna dziewczyna chciała uczyć”. – „A jakże to ona chciała was uczyć?” – „A oto kupiła garnek nowy i wstawiła w czarny, skopcony komin, a w garnek mysz wsadziła, i kazała całować tę mysz i przysięgać onej (a ta mysz, to był sam diabeł, ten Jasio); to się znaczyło, że już nie będę kochać i wierzyć w miłego Pana Boga, ino w tę mysz; ale ja ta(m) tego paskustwa nie chciała” (Kolberg 1962c (1882), s. 103).

Niekiedy mysz występuje jako asysta sił demonicznych. Jedna z realizacji wątku podania lokalnego T 8086 „Strachy nocne (różne)”, o moście na Wełnie pod Kowanówkiem, głosi, że

[…] widywano tam o północy: dużego psa czarnego z ognistemi oczyma; wóz z sianem, ciągniony przez myszy, czarną i białą (Knoop 1895, s. 341).

W przeciwieństwie do wątków magicznych czy legendowych, wątki → bajek zwierzęcych traktują o naturalnych cechach myszy – współżyciu z ludźmi w ich gospodarstwach (T 112 „Mysz wiejska i miejska”) oraz antagonizmie gryzoni i → kotów (T 113 „Dwie myszy”). Wrogość kota i myszy przedstawiana jest jako konsekwencja konfliktu między kotem a → psem (T 200 „Antagonizm psa i kota”):

Pies otrzymał na piśmie prawo, które go upoważniało do brania wszystkiego, cokolwiekby na ziemi znalazł. Idąc zaś przez wodę, zamoczył papier, na którym było wypisane to prawo; oddał więc takowy kotu, aby go wysuszył w piecu. Gdy kot zasnął twardo, przyszły myszy i pogryzły go. Ztąd powstała tą zawzięta nienawiść psa ku kotom, kota zaś ku myszom (Kosiński 1881, s. 216).

Bajki komiczne i anegdoty odwołują się przede wszystkim do naturalnej niechęci myszy i kota, wykorzystywanej przez człowieka. W wariantach wątku T 1650 „Trzej spadkobiercy” bracia otrzymują w spadku małowartościowego kota i sprzedają go drogo w kraju → głupców potrzebujących zwierzęcia, które uwolniłoby ich od plagi myszy:

Szli, szli daleko, aż przyszli do innego kraju. Tam się im ludzie skarżyli, że mają bardzo dużo myszy i szczurów i nic mogą sobie z niemi dać rady. Wszystko im psują i niszczą, nikogo sic nie boją, przychodzą do ludzi i razem z niemi jedzą z jednej miski. Bracia powiedzieli im, że mają takie zwierzę, które wszystkie myszy i szczury pomorduje. Ucieszyli się tym ludzie i prosili, żeby im sprzedali to zwierzątko, a dadzą za nie dużo pieniędzy. Stanęła zgoda, bracia zabrali pieniędzy (Udziela 1894, s. 535).

W niektórych wątkach anegdotycznych znalazły odzwierciedlenie także symboliczne konotacje myszy z siłą nieczystą. W jednym z nich para, wypominająca grzech pierwszym ludziom, poddana została przez → Boga próbie, polegającej na tym, że nie wolno im zaglądać do pudełka (T 1416 „Skargi na Adama”). Podobnie jak → Adam, złamali oni zakaz, a ich niepohamowaną ciekawość wzbudziła mysz, która może być traktowana jako wcielenie diabła-kusiciela:

Bedziecie tu siedzieć bez trzy dni i nic bedziecie zaziérać do tego gárka, bo jak zajźrycie do tego gárka, to wás wypędze. I było im tam bardzo dobrze. I ta myszka biegała po gárku i nié mogli wytrzymać, co tam jest w tom gárku. I ta zona mu mówiła:
- Pseciez mozná tam opatrzyć.
I dáł się namówić. Wziena, podniesła pokrywki, a mysz uciekła. Wtenczas sie zasmucili i siedzieli bardzo zasmuceni. Jaz ten pán przysed i zaziérá do gárka, a tu myszki juz nié ma. I wzion i wypędziuł ich (Saloni 1908, s. 242).

Obrazy myszy często występują w folklorze dziecięcym (w piosenkach i zabawach, np. „Uciekaj myszko do dziury…” lub „Rolnik sam w dolinie…”) oraz w literaturze dla dzieci. W tego typu przekazach wizerunki gryzoni nawiązują zarówno do ich zaświatowych konotacji, jak i do ich naturalnej niechęci do kotów. W baśni poetyckiej Marii Konopnickiej Na jagody leśne myszy służą Jasiowi i → krasnoludkom za wierzchowce (Konopnicka 1924 (1903), s. 22). Antagonizm kota i myszy zyskał przewrotną interpretację w powieści dla dzieci autorstwa Wojciecha Żukrowskiego Porwanie w Tiutiurlistanie (Żukrowski 1977 (1946)). Atrybutem bohaterów powieści jest bezdomność, stąd pojawiają się w niej relacje symbolizujące zastępcze rodzinne więzy, m.in. kot Mysibrat wbrew swojej naturze poczuwa się do więzów rodzinnych z myszami (Papuzińska 2008, s. 132). W powieści historyczno-przygodowej dla młodzieży Myszy króla Popiela, będącej autorską interpretacją przekazów o legendarnym władcy Polan pisarza i historyka Walerego Przyborowskiego, gryzonie zamieniono ludźmi – korsarzami Normandcami, zwanymi Myszyngami, Myszami, którzy przypłynęli do Popiela łodziami. Zjedzeniem Popiela przez myszy autor nazwał jego zabicie przez Myszy i wetknięcie jego głowy na włócznię zatkniętą na szczycie wieży w Kruszwicy (Przyborowski 1888, s. 209).

Bibliografia

Źródła: Bajki dla odważnych, wyb., oprac. Łopatyńska H., 2013; Ciszewski S., Lud rolniczo-górniczy z okolic Sławkowa w powiecie olkuskim, ZWAK 1887, t. 11; Kolberg O., DW, t. 3, cz. 1, 1962a (1877); DW, t. 14, cz. 6, 1962b (1881); DW, t. 15, cz. 7, 1962c (1882); DW, t. 51, cz. 3, 1973; Knoop O., Podania i opowiadania z W. Ks. Poznańskiego, „Wisła” 1895, t. 9; Konopnicka M., Na jagody!: książeczka leśna, 1924 (1903); Kosiński W., Materiały do etnografii Górali Beskidowych, cz. I, ZWAK 1881, t. 5; Majewski E., Nietoperz w pojęciach i praktykach ludu naszego, „Wisła” 1899, t. 13; Przyborowski W., Myszy króla Popiela: opowiadanie przedhistoryczne, 1888; Saloni A., Lud rzeszowski. Materiały etnograficzne, MAAE 1908, t. 10; Siarkowski W., Podania, legendy o zwierzętach, drzewach i roślinach, ZWAK 1883, t. 7; Smólski G., Ze zbioru podań, opowieści i baśni kaszubskich, „Lud” 1902, t. 8; Udziela S., Opowiadania ludowe ze Starego Sącza, „Wisła” 1894, t. 8; Udziela S., Świat nadzmysłowy ludu krakowskiego, Wisła” 1900, t. 14; Żukrowski W., Porwanie w Tiutiurlistanie, 1977 (1946).

Opracowania: Cetwiński M., Derwich M., Herby, legendy, dawne mity, 1987; Papuzińska J., Zatopione królestwo. O polskiej literaturze fantastycznej XX wieku dla dzieci i młodzieży, 2008.

Agnieszka Gołębiowska-Suchorska