Popularny w Europie, w mniejszym stopniu w Polsce, → wątek bajkowy (T 939A), opowiadający o synu powracającym do → domu z długiej służby wojskowej lub pobytu na emigracji i zamordowanym przez własnych rodziców, którzy go nie rozpoznają i chcą zdobyć jego majątek. W międzynarodowych klasyfikacjach opowieść ta zaliczana jest zwykle do → bajek nowelistycznych, aczkolwiek jej wymowa moralistyczna oraz spotykane w niektórych wariantach rozwiązania fabularne zbliżają ją do ludowych → legend oraz wskazują na pewne strukturalne (schemat: wina – kara) i ideowe podobieństwa do ballad (Wróblewska 2007, s. 83-85). Z sytuacją taką mamy do czynienia np. w zapisie z Wielkopolski, gdzie morderców spotyka natychmiastowa → kara w postaci → śmierci w wyniku uderzenia pioruna, co w kontekście światopoglądu ludowego należy odczytywać jako znak bezpośredniej boskiej interwencji:
Z innym rozwiązaniem, pozbawionym wymowy religijnej, spotykamy się w wariancie zapisanym wśród polskich emigrantów mieszkających nad jeziorem Michigan w Stanach Zjednoczonych. W tym przypadku rodzice próbują ukryć popełnioną zbrodnię, jednak wychodzi ona na jaw w trakcie policyjnego śledztwa. Świadkiem → morderstwa jest bowiem pastuch, który podczas przesłuchania wyjawia prawdę (Dorson 1949, s. 136).
Niespodzianka należy do wątków funkcjonujących równolegle w obiegu ustnym i pisanym. Jej najstarsza wersja ma charakter balladowy i pochodzi z Anglii z 1618 r. (Kapełuś 1968, s. 291). Już od początków XVII w. w wielu krajach europejskich jest jednak spotykana również w popularnych broszurach oraz literaturze przykładnej, gdzie przyjmuje zwykle postać typowego exemplum kaznodziejskiego (Krzyżanowski 1977a, s. 840-841) W późniejszych czasach zostaje ona również opracowana w formie dramatycznej w znanych utworach Alberta Camusa (Nieporozumienie, 1944) oraz Karola Huberta Roztworowskiego (Niespodzianka, 1929). Charakterystyczne jest, że w wielu wariantach wydarzenia opisywane w tym wątku są lokalizowane w konkretnych miejscach, np. w Kornwalii, Langwedocji, Pułtusku, Gdańsku, Sanoku czy Kryłowie na Lubelszczyźnie, co skłania do stawiania pytań o ich autentyczność bądź fikcyjność. Obok przekonania, iż mamy tu do czynienia z klasycznym → motywem obiegowym, który podlega uaktualnieniom i modyfikacjom zgodnie z obowiązującą w tekstach folkloru zasadą → wariantywności, istnieje koncepcja głosząca, iż źródeł „niespodzianki” należy szukać w tzw. „typowych sytuacjach życiowych”. Zgodnie z tą tezą impulsem do powstawania kolejnych wersji opowieści miałyby być rzeczywiste → dzieciobójstwa powtarzające się co jakiś czas w różnych miejscach i znajdujące potwierdzenie w aktach sądowych (Krzyżanowski 1977b, s. 844-848).
W Polsce wątek T 939A ma stosunkowo niewiele realizacji w tekstach bajkowych funkcjonujących w obiegu ustnym. Dużo częściej pojawiał się on w formie → pieśni nowiniarskiej publikowanej wielokrotnie w ulotnych drukach kramarskich. Pieśń ta występowała najczęściej pod tytułem Straszna zbrodnia rodzonej matki, która zabiła swego syna za dolary i była sprzedawana, a także śpiewana przez wędrownych handlarzy jarmarczno-odpustowych (Wasylewski 1930). Charakterystyczne dla tych pieśniowych realizacji wątku jest to, iż pojawiają się warianty nieznane tekstom prozatorskim. W jednym z nich → matka, wiedząc o powrocie syna z emigracji, z premedytacją morduje go, by przejąć jego majątek, a następnie popełnia → samobójstwo (Nyrkowski 1977, s. 191-194). Z kolei w tekście zatytułowanym Pieśń najnowsza – ciemnota i pijaństwo przyczyną zbrodni. Zamordowanie księdza przez własnych rodziców → bohater po wielu latach nauki w seminarium powraca do rodzinnej miejscowości, by odprawić tam mszę prymicyjną, a głównym motywem zbrodni popełnionej pod wpływem → alkoholu jest chęć zdobycia → pieniędzy na zakup wódki (Nyrkowski 1977, s. 198-200). Realizacje te są przykładem dostosowywania wątku do poetyki pieśni nowiniarskiej, w której istotne znaczenie miała utrzymana w duchu chrześcijańskim moralistyka, a także schemat osobowy wyznaczający rolę okrutnego i cynicznego mordercy przeze wszystkim → kobietom, zwłaszcza matkom (Grochowski 2010, s. 146-152, 272-278).
Źródła: Dorson R. M., Polish Tales from Joe Woods, “Wstern Folklore” 1949, t. 8, nr 2; Knoop O., Podania i opowiadania z Wielkiego Księstwa Poznańskiego, „Wisła” 1894, t. 8; Karnawał dziadowski. Pieśni wędrownych śpiewaków (XIX-XX w.), oprac. Nyrkowski S., 1977.
Opracowania: Grochowski P., Straszna zbrodnia rodzonej matki. Polskie pieśni nowiniarskie na przełomie XIX i XX w., 2010; Kapełuś H., Komentarze, [w:] Bajka ludowa w dawnej Polsce, wyb., oprac. Kapełuś H., 1968; Krzyżanowski J., „Niespodzianka”, czyli niezwykła kariera podania mazowieckiego, [w:] tenże, Paralele. Studia porównawcze z pogranicza literatury i folkloru, 1977a; Krzyżanowski J., Typowe sytuacje życiowe w literaturze i folklorze, [w:] tenże, Paralele. Studia porównawcze z pogranicza literatury i folkloru, 1977b; Wasylewski S., Niespodzianka na odpuście, „Kurier Poznański” 1930, nr 410; Wróblewska V., Ludowa bajka nowelistyczna (źródła – wątki – konwencje), 2007.
