Popularna postać w → bajce ludowej (Ashliman 2008, s. 334-336). Najczęściej występuje w roli reprezentanta starszego pokolenia, głowy rodziny i osoby kierującej losem dorastającego potomstwa.
W → bajce magicznej jest osobą inaugurującą proces → inicjacji głównego → bohatera. Zwykle wiąże się to z wyprawieniem w świat wchodzącego w dorosłość → dziecka, które, opuściwszy rodzinny → dom, pomyślnie przechodzi rozmaite próby, by w finale opowieści wziąć ślub, objąć tron itp. (Sitniewska 2013, s. 61-73). W zależności od typu fabuły lub jej poszczególnych → wariantów, nestor rodu w zawiązaniu akcji oddaje potomka na służbę bądź naukę, wypędza go, porzuca w → lesie, zaprzedaje istocie demonicznej lub zwierzęciu, wysyła na poszukiwania małżonki albo → przedmiotu magicznego (lekarstwa), a niekiedy zmusza do → ucieczki złym traktowaniem (m.in. nadużywaniem przemocy fizycznej, skrytobójczymi zamiarami, w wypadku córki – groźbą → incestu). Motywacją ojca dla odprawienia dziecka bywa m.in. zła sytuacja materialna, ponowne małżeństwo, spodziewany zysk, rzekome lub faktyczne nieposłuszeństwo latorośli, chęć zapewnienia potomstwu lepszej przyszłości poza domem, zła przepowiednia, której ziszczeniu rodzic próbuje zapobiec. Niekiedy bardziej istotną rolę w aktywizacji protagonisty odgrywa nie rodzony ojciec, lecz przyszły teść (np. → król, → pan), który, pragnąc wydać swą córkę za mąż, stawia przed dzielnym młodzieńcem trudne do wykonania zadania, by na koniec przekazać mu rękę panny i część własnego majątku/królestwa.
W ludowych opowieściach ojciec może pełnić funkcję → antagonisty, na przykład szkodzącego wypędzonej protagonistce, której udało się założyć rodzinę z dala od rodzica-okrutnika (T 706 „Salvatica”). W schematach fabularnych tego typu postać ojca zwykle występuje wymiennie z postacią złej → macochy lub → matki. Jednocześnie, kiedy to → kobieta działa przeciwko młodej bohaterce, ojciec tej ostatniej jest w bajce nieobecny lub pozostaje całkowicie bierny i nieczuły na krzywdę córki (np. T 480C „Dwie siostry i diabeł”, T 709 „Dziewczyna w szklanej trumnie (Snow-White, Sneewittchen)”). Rzadziej w bajkach ludowych pojawia się ojciec-donator, obdarzający wyruszającego w świat syna magicznymi przedmiotami lub w inny sposób dopomagający swemu potomstwu (np. T 530 → „Szklana góra”). W kilku → wątkach występuje także → motyw niezwykłego pochodzenia protagonisty, który rodzi się ze związku kobiety i → niedźwiedzia/lwa (np. T 301 „Bracia zdradzieccy”, T 650 → „Herkules (Młody siłacz)”. W takim wypadku młodzieniec, po nietypowym rodzicu „dziedzicząc” niezwykłą krzepę, pokonuje dzikie zwierzę i wraz z → matką uchodzi z jego leśnej kryjówki (→ Hybrydy ludzko-zwierzęce). Natomiast motyw poczęcia dziecka wskutek spożycia magicznego środka przez → mężczyznę stanowi kanwę wątku T 705 „Chłop mię urodził”.
Sporadycznie protagonista w toku akcji sam zostaje ojcem i decyduje się poświęcić życie swych małych dzieci, by uratować przyjaciela (np. T 516 „Skamieniały sługa”, T 671 „Vaticinium” – w obu wypadkach malcy ożywają). Częściej w bajkach mowa o niemowlętach odebranych młodej matce pod nieobecność męża, który ostatecznie wymierza sprawiedliwość osobie odpowiedzialnej za skazanie na tułaczkę, utopienie bądź podmienienie na zwierzęta jego małoletniego potomstwa (np. T 706, T 706A „Królewna i źrebię”).
Inne gatunki prozy ludowej częściej niż bajki magiczne podejmują zagadnienie relacji między rodzicem a dzieckiem w kontekście obyczajowym oraz etycznym. Nowele, → legendy i → bajki komiczne nawiązują do kwestii wychowania, rodzicielskich praw i obowiązków, jak również powinności dorosłego potomka względem starzejącego się ojca. Popularnym motywem pojawiającym się w wielu ludowych → bajkach nowelistycznych, a także w mniejszym stopniu w → kawałach i anegdotach, są dobre → rady udzielane przez sędziwego, a zatem bardziej doświadczonego nestora rodu. Jedynie w wątku T 875 → „Mądra dziewczyna” to córka daje cenne wskazówki ojcu, który popadł w niełaskę u króla. W kilku innych typach fabuł młody bohater (bohaterka) swym roztropnym zachowaniem lub celną odpowiedzią zawstydza rodzica lub daje mu nauczkę, przeważają jednak opowieści o wydźwięku moralizatorskim, w których to przedstawiciel starszej generacji ukazany jest jako ostoja tradycji, nadrzędnych wartości i mądrości życiowej.
Wychowanie dzieci, zwłaszcza córek, w dawnej społeczności wiejskiej leżało głównie w gestii matki (Kabzińscy 2010, s. 256-257), jednakże to na barkach ojca spoczywał obowiązek wydania dorastającej dziewczyny za mąż, często również zapewnienia jej odpowiedniego posagu. Reguły te przeniknęły do ludowych bajek magicznych, traktujących m.in. o rodzicu poszukującym kandydata do ręki swojej córki, który musi się uprzednio wykazać określonymi umiejętnościami bądź cechami charakteru (np. T 306 „Królewna i zdarte w tańcu buciki”, T 570 „Głupiec pasie zające”, T 610 „Cudowne lekarstwo”). Oznaczone przez ojca panny próby mają charakter pretekstowy i znacząco różnią się od siebie w poszczególnych wątkach bajki magicznej. Przeważnie przed protagonistą wyzwanie podejmują także inni śmiałkowie (np. dwaj starsi → bracia), którzy ponoszą klęskę. Niekiedy niezadowolony z przyszłego zięcia ‒ zbyt ubogiego, pochodzącego z ludu, pozornie → głupiego czy szpetnego ‒ ojciec mnoży przed nim trudności (np. T461 „Trzy włosy z brody diabła”, T 571 „Królewna wyleczona z melancholii śmiechem”). Rzadziej to synowie z polecenia własnego ojca jadą na poszukiwania małżonki:
Przeważnie powody, dla których rodzic wyprawia młodzieńców z domu, koncentrują się wokół zdobywania magicznych przedmiotów (np. T463 „Wyprawa po podarki”, T 414 „Królewna-baba”) oraz wiedzy, umożliwiającej potomstwu wzbogacenie się (np. T 325 „Uczeń czarnoksiężnika”) bądź uratowanie porwanej przez → smoka panny (np. T 653 „Czterej bracia wyzwalają królewnę”). Bodźcem do usamodzielnienia się protagonisty może być również przepędzenie go z rodzinnej chaty, tak jak w wątku T 382 „Licho”, w którym ojciec wysyła synów-próżniaków „do licha” (demona leśnego – R. S.), licząc zapewne, że wędrując po świecie, wezmą odpowiedzialność za swój los. Na srogą decyzję rodzica może ponadto wpłynąć urażona duma bądź obawa o utratę dotychczasowego autorytetu:
W przypadku kobiecej bohaterki powodem gniewu ojca (lub teścia) jest najczęściej rzekomo jej złe prowadzenie się, które godzi w dobre imię całej rodziny. Ze względu na wywołaną magicznym sposobem ciążę (np. T 675 „Głupiec poślubia królewnę”, T 708 „Syn potwór”) lub złośliwe pomówienia, panna zostaje skazana na poniewierkę, a niekiedy cudem unika wyroku → śmierci:
Popularnym członem inicjalnym bajki magicznej jest wywiezienie do lasu znienawidzonej przez macochę córki lub małoletniego rodzeństwa, dla którego zabrakło → pożywienia w chacie, jak w wątkach T 327A „Czarownica i dzieci (→ Jaś i Małgosia)”, T 315 → „Żelazny wilk” czy T 450 → „Brat baranek”. Pozostawieniu dziecka w oddalonym od siedzib ludzkich, niebezpiecznym miejscu rzadko towarzyszą większe emocje. Decyzja ojca, nawet jeśli wymogła ją na nim zła żona, jest nieodwołalna, o czym świadczy fakt uciekania się do rozmaitych podstępów, takich jak rzekomo chwilowe oddalenie się w celu porąbania drewna lub zbierania malin, oraz powtarzanie do skutku próby pozbycia się dzieci, którym udaje się niekiedy odnaleźć drogę powrotną do domu (Rzepnikowska 2005, s. 54-55).
Niekiedy ojciec inicjuje akcję pośrednio: jest sprawcą nieszczęścia dziecka w sytuacji wyjściowej, swym niewłaściwym (brutalnym, nieobyczajnym) zachowaniem zmuszając je do ucieczki:
Znaczna grupa przekazów ludowych koncentruje się także na motywie → zaprzedania dziecka → demonowi lub → diabłu (np. T 313A „Ucieczka (Dziewczyna ułatwia bohaterowi ucieczkę)”, T 323 „Owieczki pomocnice”). W tego typu fabułach ojciec zazwyczaj nieświadomie działa na szkodę potomka, nie do końca zdając sobie sprawę z konsekwencji zawartej umowy, jednak nie brakuje również realizacji, w których kierują nim pobudki finansowe, jak w realizacjach wątku T 706 „Salvatica”. Chciwość, obok żądzy zemsty w obliczu niezgody panny na kazirodczy związek, jest jedną z podstawowych pobudek ojca-antagonisty (Mańko 1982, s. 17).
Płeć protagonisty w dużej mierze determinuje schemat fabularny bajki. Młodzieniec częściej opuszcza dom z własnej woli, aby się usamodzielnić, przeżyć przygodę, znaleźć żonę lub podjąć rzucone mu wyzwanie. Kobieca bohaterka natomiast jest zwykle do tego zmuszana ‒ ucieka, zostaje wypędzona, udaje się do bestii, której obiecał ją ojciec, lub do męża-czarnoksiężnika (Machota 2006, s. 55). W wielu opowieściach panna czeka w → zamku, podczas gdy król, obmyślając trudne do wykonania zadania, sam podejmuje decyzję o tym, za kogo wyda ją za mąż. Rozporządzenie ojca dotyczące losu córki posiada niekiedy cechy rytualnej wymiany, w której młoda dziewczyna jest pozbawiona podmiotowości, występując w charakterze towaru (Lasoń-Kochańska 2011, s. 17) – młody mężczyzna otrzymuje zgodę na małżeństwo z → królewną, uprzednio dopomagając jej ojcu w wojnie (np. T 314 „Zaczarowany koń”; T 725A „Sen o tronie”), lub panna zostaje odesłana do siedziby potwora/zwierzęcia w zamian za podarunek (np. T 425C „Zaprzedana przez ojca”) czy pomoc (np. T 436 „Królewicz-lis”, T 552 „Szwagrowe zwierzęta”).
Kilka wątków ludowej bajki nowelistycznej opiera się na motywie przepowiedni dotyczącej przyszłych losów dziecka (→ Wróżka) i mniej lub bardziej daremnych próbach oszukania przeznaczenia podejmowanych przez zatroskanego ojca (np. T 932 „Syn ukryty przed piorunem w piwnicy”, T 932A „Śmierć w studni”). Natomiast w fabule typu T 930 „Markowe szczęście” to król stara się zapobiec wypełnieniu się proroctwa, według którego prosty chłopak ma zostać jego zięciem. Ojciec młodzieńca – nieświadom zagrożenia – oddaje syna monarsze, kierując się względami praktycznymi:
Zła wróżba, według której bohater zabije ojca i poślubi matkę, jest także kanwą ludowych wersji mitu o → Edypie (T 931 „Edyp”). Mimo iż rodzice usiłują przeciwdziałać strasznej → klątwie, ta i tak się ona ziszcza. Pokrewny wątek T 933 „Grzegorz papież” opiera się zaś na motywie podwójnego incestu: rodzeństwo płodzi syna i – aby uniknąć skandalu lub innych konsekwencji – pozbywa się owocu kazirodczego związku (np. rzuca w koszyku lub skrzynce do → wody). W fabułach tego typu nie pojawia się przepowiednia, bowiem występne stosunki brata i → siostry same w sobie stanowią zapowiedź przyszłych nieszczęść. Tym samym syn wraca w rodzinne strony i nieświadomie poślubia własną rodzicielkę. Dopiero gdy młodzieniec idzie w ślady ojca i zostaje → pustelnikiem, udaje mu się zmyć z siebie winę żarliwą modlitwą. Wynagrodzony za swą szczerą skruchę, zostaje papieżem i odwraca zły los prześladujący jego rodzinę. W wątku T 933 (w odróżnieniu do grupy tekstów zaklasyfikowanej do T 931) nie występuje motyw ojcobójstwa. Zamordowanie (→ Morderstwo) rodzica byłoby przewiną nieprzystającą do optymistycznego finału bajki, zakładającej pełne odpuszczenie grzechów bohaterowi (Wachcińska 2011, s. 159-176).
Większość → bajek nowelistycznych stanowi ilustrację powszechnie aprobowanych norm obyczajowych, takich jak bezwzględne posłuszeństwo wobec rodziców i szacunek dla starszych członków społeczności (Wróblewska 2007, s. 85). W związku z tym znaczną grupę ludowych nowel stanowią opowieści, w których istotną rolę odgrywają ojcowskie → rady, przestrogi bądź nauczki, dzięki którym bohater ma szansę uniknąć nieszczęścia lub znacząco poprawić swój byt. Mimo początkowego sceptycyzmu syna wobec zagadkowo brzmiących wytycznych, w toku akcji okazuje się, że mądry rodzic miał rację:
Poza bajkami nowelistycznymi, w których nietypowe wskazówki ojca okazują się cennym darem, przesądzającym o dostatnim i szczęśliwym życiu przedstawiciela młodszego pokolenia (np. T 918* „Skarb przypadkiem wyorany”, T 981 „Wymordowanie starców”), istnieje także wątek traktujący o synu niepotrafiącym zastosować się do rad umierającego rodzica i tracącym z tego powodu cały majątek (T 911 „Rady niezrozumiane”). Nowele oparte na motywie wiedzy przekazywanej z ojca na syna, która w kryzysowej sytuacji okazuje się być na wagę złota, ukazują wysoką pozycję seniorów jako nauczycieli i duchowych przewodników w społecznościach tradycyjnych (Kalniuk 2013, s. 132-134), a jednocześnie zawierają postulat szacunku do starszych krewnych. Najwyższe miejsce w rodzinnej hierarchii zajmuje ojciec, który nawet od dorosłych latorośli domaga się bezwzględnego posłuszeństwa lub ciężkiej pokuty za zgrzeszenie przeciwko czwartemu przykazaniu Dekalogu (np. T 935 „Syn marnotrawny”).
Kwestią równie często podnoszoną w ludowych nowelach jest moralny obowiązek opieki nad niezdolnym do pracy czy samodzielnego gospodarowania, niedołężniejącym rodzicem. Szereg ludowych opowieści wyraźnie piętnuje niechęć i pogardę, z jaką dorosłe dzieci odnoszą się do → starców, co pośrednio wskazuje na fakt, iż takie sytuacje mogły zdarzać się również w rzeczywistości i stanowić istotny problem społeczny. W realizacjach wątku T 946 „Kamienie w skrzyni” ojciec rozdaje wszystkie swoje dobra trzem córkom w zamian za dożywotnie utrzymanie. Kobiety, dla których starzec jest ciężarem, po kolei wyganiają mężczyznę z domu. Dopiero tajemnicza skrzynia, ponoć wypełniona → pieniędzmi, zachęca wyrodne córki do pielęgnowania rodzica. Ich interesowność zostaje ukarana, okazuje się, że zamiast oczekiwanych bogactw, dostają stertę → kamieni lub → śmieci (np. Malinowski 1901, s. 181-182). Podobny schemat fabularny realizuje wątek T 946A → „Król Lear”, znany w Polsce głównie z wersji pieśniowych. Jednakże w przeciwieństwie do realizacji T 946 najmłodsza siostra gości ojca u siebie, podczas gdy starsze panny proponują mu → samobójstwo.
Niekiedy to roztropny potomek udziela lekcji popędliwemu gospodarzowi, który ‒przemyślawszy mądre słowa młodszego członka rodziny ‒ decyduje się naprawić swój błąd i zadbać o schorowanego ojca lub pojednać się z oddaną mu i niesłusznie wypędzoną córką:
W przeciwieństwie do ludowych nowel legendy, które podejmują temat relacji między rodzicem a dzieckiem, akcentują rolę starannego wychowania potomstwa. W realizacjach wątku T 838 „Syn skazaniec odgryza matce nos” mężczyzna traktujący pobłażliwie występek swojego syna sam zostaje niejako ukarany – młodzieniec zostaje → złodziejem, a w drodze na szubienicę rani ojca (matkę). Zdarza się także, iż to właśnie sprowadzone na złą drogę dziecko wypomina rodzicom zbyt lekką rękę i tym samym czyni ich współodpowiedzialnymi swej niedoli (np. T 838A „Syn ojcobójca”). Natomiast zbrodniarz w realizacjach wątku T 756B → „Madejowe łoże” swoją przestępczą działalność rozpoczyna od zamordowania ojca i matki (np. Ulanowska 1895, s. 344). Również jego wieloletnia pokuta, co podkreślają niektóre realizacje, kończy się wraz z wyznaniem tego pierwszego, godzącego w życie rodziców, grzechu.
Znaczna część bajek komicznych, w których pojawia się postać ojca, porusza te same zagadnienia, co inne gatunki prozy ludowej, tj. asystowanie dorastającemu synowi w poszukiwaniach odpowiedniej kandydatki na żonę (np. T 1455 „Panna z charakterem”, T 1455A „Wybór narzeczonej”), problem ze zrozumieniem bądź wprowadzeniem w życie ojcowskich rad i poleceń (np. T 1559 „Papiery w studni”, T 1685B „Głupi w zalotach”) oraz złe metody wychowawcze, do których należy również nadużywanie przemocy fizycznej (np. T 1674A „Kara przed winą, T 1564 „Zemsta chłopaka”). Kilka wątków opiera się na żarcie słownym, obejmującym m.in. przekomarzanie się dziecka z rodzicem obraźliwymi lub niezrozumiałymi dla tego drugiego → słowami (np. T 449B „Poprawione wyrażenie”, T 2098 „Wawrzek w szkole”, T 2099 „Łacina żakowska”, T 1628A „Sprytny prorok”) lub rozgniewanie adwersarza nieprzystojną uwagą na temat jego ojca (np. T 1921 „Kłamstwo nad kłamstwami (Pan i chłop)”, T 1346 „Żarty z Mazurów”).
Źródła: Gustowicz B., O ludzie podduklanskim w ogólności, a Iwoniczanach w szczególności. Część wtóra, „Lud” 1901, t. 7; Kolberg O., DW, t. 8, 1962 (1875); DW, t. 14, 1962 (1881); DW, t. 21, 1964 (1888); Kosiński W., Materyjały do etnografii Górali Beskidowych, ZWAK 1881, t. 5; Malinowski L., Powieści ludu polskiego na Śląsku, MAAE 1901, t. 5; Ulanowska S., Łotysze Inflant polskich a w szczególności gminy wielońskiej, powiatu Rzeżyckiego. Obraz etnograficzny. Cz. III, ZWAK 1895, t. 18.
Opracowania: AshlimanD.L., Father, [hasło w:] The Greenwood Encyclopedia of Folktales and Fairy Tales, by Haase D., 2008; Kabzińska Ł., Kabziński K., Rola ojca w rodzinie wiejskiej na przełomie XIX i XX w. (w świetle pamiętników i wspomnień), [w:] Mężczyzna w rodzinie i społeczeństwie – ewolucja ról w kulturze polskiej i europejskiej, t. 1, red. Kabacińska K., Ratajczak K., 2010; Kalniuk T., Mocarstwo słabych ‒ o wartości starów w kulturze ludowej, „Poznańskie Studia Slawistyczne”, 2013, nr 5; Lasoń-Kochańska G., Dziewczynka, macocha, czarownica. Obraz kobiety w baśni, LL 2011, nr 4/5; Machota M., Wizerunek kobiety i mężczyzny w polskich bajkach ludowych a funkcjonowanie stereotypów płciowych, LL 2006, nr 4/5; Mańko M., Topos niewinności uciśnionej w bajce ludowej, LL 1982, nr 1; Rzepnikowska I., Rosyjska i polska bajka magiczna (AT 480) w kontekście kultury ludowej, 2005; Sitniewska R., Rola ojca w procesie inicjacji dziecka na przykładzie wybranych wątków ludowej bajki magicznej, LL 2013, nr 4/5; Wachcińska O., Folklorystyczne i literackie wędrówki wątku o królu Edypie, „Tekstura” 2011, t. 2; Wróblewska V., Ludowa bajka nowelistyczna (źródła – wątki – konwencje), 2007.
