Postać albo grupa postaci występująca w polskich → bajkach ludowych w dwóch zasadniczo odmiennych → wariantach. Pierwszy związany jest silnie z kontekstem wierzeniowym i odnosi się do istot ludzkich lub demonicznych żyjących oraz dokonujących różnego rodzaju wyjątkowych czynów w zamierzchłej przeszłości. W drugim wariancie olbrzym pojawia się jako pokonany lub oszukany przeciwnik, pełniąc funkcję bajkowego → antagonisty lub odgrywając epizodyczną rolę w próbach, jakim poddawany jest główny → bohater.
Wierzenia dotyczące olbrzymów związane są z obecnymi w wielu kulturach mitami kosmo- i antropogonicznymi ukazującymi świat zamieszkiwany początkowo przez istoty ogromnych rozmiarów – bogów, ich potomków lub wrogów, albo też innego rodzaju pierwotnych mieszkańców ziemi, którzy później na skutek rozmaitych wydarzeń giną albo zostają pokonani w heroicznych walkach (Neumann 2004, s. 670-672; Słupecki 2006, s. 285-296). W polskiej kulturze ludowej mit ten przybrał postać wyobrażenia o trzech wiekach ludzkości, interpretowanych dodatkowo jako epoki panowania → Boga Ojca, → Jezusa i Ducha Świętego (Tomicki 1981, s. 42). Zgodnie z tą koncepcją w kolejnych erach, oddzielanych cyklicznymi apokalipsami, świat ulega przemianom, polegającym m.in. na stopniowej degeneracji ludzi, która przejawia się przede wszystkim w zmniejszeniu ich wielkości, skróceniu długości życia oraz ogólnym osłabieniu sił witalnych. Procesowi temu towarzyszyć może zarazem zdobywanie ambiwalentnie postrzeganej mądrości, objawiającej się w tworzeniu rozmaitych wynalazków i usprawnień (Zowczak 2000, s. 88-93). Wyobrażenia takie przybierają często postać opowieści o spotkaniach ludzi współczesnych z dawnymi olbrzymami, jak w realizacjach T 5020 „Olbrzymy i karzełki”:
W ludowych narracjach olbrzymy dość rzadko występują jako istoty pomagające ludziom. Ci ostatni stanowią najczęściej swego rodzaju ciekawostkę dla wielkoludów, którzy wkładają sobie do kieszeni, fartucha lub rękawicy pracujących w polu chłopów, a niekiedy nawet cały oddział wojska, i zanoszą do → domu, by pokazać swojej rodzinie. Opowieści tego typu (T 701 „Zabawka olbrzyma”) zwykle kończą się sceną ukazującą pewnego rodzaju szlachetność olbrzymów, uwalniających schwytanych ludzi albo też krytykujących ich za niestosowne zachowania, co pośrednio wskazuje nie tylko na fizyczną, ale też moralną degenerację rodzaju ludzkiego:
Zawarta w opowieściach ludowych charakterystyka olbrzymów sprowadza się zwykle do podkreślania ich niezwykłej siły i wielkości, choć czasem przypisuje się im również inne cechy lub umiejętności, np. znajomość łaciny (Tryszczyła 1908, s. 248). Rozmiar olbrzymów określany bywa najczęściej na 9 łokci (ok. 5,5 metra) lub 60 stóp (ok. 18 metrów) wzrostu, czasem narratorzy precyzują także rozmiary niektórych części ich → ciała, zwłaszcza kobiecych piersi:
Często wielkość olbrzymów obrazuje się za pomocą opisywania ich siły. Są oni np. w stanie przesunąć kościół, wyrwać z korzeniami cały → las lub zabić człowieka jednym chuchnięciem (T 5020; Hilferding 1862, s. 99). Niekiedy mówi się także o rozmiarach i niezwykłym sposobnie wykonania narzędzi, jakie były przez nich używane do prac gospodarskich:
Najbardziej popularnym → motywem jest jednak często przytaczany fakt, iż stojąc na wierzchołkach dwóch → gór podawali sobie ręce lub przekazywali potrzebne do pracy topory. W opowieściach z Podhala zamiast drwali podających sobie siekiery pojawia się „starożytne” plemię → rozbójników, którzy są tak wielcy:
Przekazy o olbrzymach mają często postać → podań lokalnych, w których nadludzkim bohaterom przypisuje się udział w budowie miejscowych kościołów lub wyrąbywaniu dawnych lasów; zawierają one także niekiedy elementy ajtiologiczne, wyjaśniające powstanie pewnych elementów miejscowego pejzażu:
Inną formą aktywności przypisywaną olbrzymom w tego typu narracjach jest przenoszenie lub porzucanie w różnych miejscach wielkich → kamieni albo usypywanie grobli bądź wysp na jeziorach. Alternatywna wersja tego motywu pojawia się w rzadszych narracjach ukazujących swoistą degenerację plemienia olbrzymów, które prowadząc coraz bardziej rozpustne życie i dopuszczając się rozmaitych nieprawości i okrucieństw, ostatecznie zostaje za → karę zamienione w kamienie. Tego rodzaju podania lokalne, odnoszące się do istniejących obecnie elementów miejscowego krajobrazu, związane są zwłaszcza z Pomorzem i charakterystycznymi dla Kaszub postaciami Stolemów, a zarazem zbliżają się bardzo mocno do popularnych w całej Polsce opowieści o diabelskich kamieniach, okrutnych → panach i → czarnoksiężnikach (T 5011 „Diabeł upuszcza niesiony kamień”, T 8251 „Mistrz Twardowski”):
W podaniowych narracjach o olbrzymach pojawiają się również niekiedy wzmianki o innego rodzaju świadectwach materialnych mających potwierdzać ich istnienie w dawnych czasach. Przykładowo w miejscowości Brok na Kurpiach, w kruchcie kościoła zawieszona była dużych rozmiarów kość, którą miejscowa ludność uważała za „[…] kosteczkę, pochodzącą z palca wielkoluda” (H. Ł. 1903, s. 243). Podobnie interpretowano niektóre nietypowe detale architektoniczne pojawiające się na miejskich kamienicach:
W → bajkach magicznych oraz kawałach i anegdotach spotykamy się z odmienną kreacją postaci olbrzymów, którzy zwykle występują tu w roli przeciwników głównego bohatera, pojawiając się wymiennie z innymi postaciami pełniącymi tę funkcję: → smokami, rozbójnikami, czarownikami i → czarownicami, diabłami, → dziadami czy różnego rodzaju mocarzami, jak Wyrwidąb czy Waligóra (→ Herkules). W bajkach magicznych olbrzymy to groźne istoty o charakterze liminalnym zamieszkujące zwykle na granicy dwóch światów, najczęściej w lesie, przyjmujący bohatera na służbę lub trzymający go w niewoli. Ich pokonanie, oszukanie lub → ucieczka stanowią istotny element w rozwoju baśniowej fabuły, będąc formą inicjacyjnej próby (→ Inicjacja) lub trudnego zadania, które musi wykonać protagonista, aby jego dalsze poczynania mogły doprowadzić do szczęśliwego zakończenia całej opowieści (Propp 2003). Przykładowo, w realizacjach wątku T 304 „Strzelec i królewna” wielkoludy, które uwięziły bohatera, zmuszają go, aby pomógł im dostać się do → zamku zamieszkanego przez piękną → królewnę, co w konsekwencji umożliwia mu zabicie swych prześladowców:
Pokonanie olbrzymów oraz zabranie jako dowodu zwycięstwa ich języków w dalszych etapach fabuły umożliwia bohaterowi zdobycie ręki królewny. Z podobną sytuacją mamy do czynienia w wątku T 328 „Oszukany olbrzym”. Tutaj wędrujący w poszukiwaniu żon → bracia trafiają do znajdującego się w środku wielkiego lasu domu tajemniczej postaci:
Olbrzym przyjmuje braci na nocleg i zgadza się oddać im za żony swoje córki, a następnie w nocy próbuje ich zabić, jednak dzięki czujności i sprytowi najstarszego z nich przez pomyłkę uśmierca swoje własne dzieci. W kolejnych epizodach bracia uciekają z pałacu wielkoluda i zostają przyjęci na służbę u → króla, który – za namową młodszych – próbuje pozbyć się najstarszego z nich, wysyłając go ponownie do zamku olbrzyma z różnymi zadaniami. Bohater pomocy różnych forteli uchodzi jednak z życiem i ostatecznie pokonuje swego przeciwnika, w → nagrodę za co król mianuje go generałem.
Postać olbrzyma pojawia się również w ludowych opowieściach komicznych reprezentujących dwa bliźniacze wątki T 1052 „Olbrzym oszukany” i T 1640 „Krawczyk i olbrzym”. Narracje te składają się z cyklu anegdotycznych epizodów o francie (→ Sowizdrzał), który oszukuje znacznie większego od siebie towarzysza, w różny sposób sugerując, że jest silniejszy od niego: wysłany po drewno do lasu, bierze sznur i mówi, że zwiąże i przyniesie do domu cały las; wysłany po → wodę, zaczyna kopać przy → studni i mówi, że przyniesie całą studnię; wygrywa zawody w rzucaniu kamieniami, rzucając zamiast kamienia wróbla, który odlatuje i znika; kiedy jego towarzysz zabija → smoka, bohater krytykuje go i mówi, że sam zaprowadziłby żywego potwora do króla. Specyfikę tego typu opowieści dobrze oddaje zapisana w Małopolsce humoreska o „mocarnym Wojtku”, który „[…] choć był w latach dorosły, był tak mały, jak dziecko w kolebce”, ale zarazem „[…] mądry i śpekulatny, ze choć był słaby, ludzie o nim mówili, ze jest bardzo mocny” (T 1640, Świętek 1893, s. 388). Bohater ten zostaje wysłany w świat przez → ojca, który na → drogę daje mu kawałek twarogu i pismo potwierdzające, że jest bardzo silny:
W opowieściach tego rodzaju, wywodzących się ze staropolskiej facecjonistyki i literatury sowizdrzalskiej, olbrzym jest postacią, która funkcjonuje wymiennie z innymi bohaterami, np. → niedźwiedziem, zbójnikiem, panem, lub człowiekiem o niezwykłej sile. Zwycięstwo osoby sprytnej, lecz słabszej nad dominującymi siłą, wielkością lub pozycją społeczną przeciwnikami można w tym przypadku traktować jako realizację powszechnego schematu narracyjnego zawartego w biblijnej opowieści o walce Jakuba z Goliatem. Jednocześnie historie o oszukanym olbrzymie wykazują znaczące analogie strukturalne (np. typ i cechy postaci, schematy fabularne, rodzaj → komizmu) do bajek o → głupim potworze, który w polskim folklorze często reprezentowany jest przez postać → diabła.
Źródła: Ceynowa J., Dobro zwycięża. Legendy z Kaszub i Pomorza, 1985; Ciszewski S., Lud rolniczo-górniczy z okolic Sławkowa w powiecie Olkuskim, ZWAK 1887, t. 11; Dąbrowska S., Jak sobie lud wyobraża istoty świata nadprzyrodzonego, „Wisła” 1903, t. 17; Dąbrowska S., Wieś Żabno i jej mieszkańcy, „Wisła” 1904, t. 18; H. Ł., [brak tytułu], „Wisła” 1903, t. 17; Hilferding, A., Ostatki Slavian na južnom bieriegu Baltijskogo Moria, 1862;Kantor J., Czarny Dunajec. Monografia etnograficzna, MAAE 1907, t. 9; Kolberg O., Szląsk Górny. Materiały etnograficzne zebrane przez Oskara Kolberga z papierów pośmiertnych wydał Seweryn Udziela, MAAE 1906, t. 8; Maciąg M., Podania i legendy, „Wisła” 1902, t. 16; Świętek J., Lud nadrabski (od Gdowa po Bochnię). Obraz etnograficzny, 1893; Świętek J., Borowa. Drobiazgi etnograficzne, MAAE 1904, t. 7; Tryszczyła F., Muszyna W powiecie nowosądeckim, „Lud” 1908, t. 14; Udziela S., Świat nadzmysłowy ludu krakowskiego, mieszkającego po prawym brzegu Wisły, 1901; Udziela S., Topograficzno-etnograficzny opis wsi polskich w Galicji, MAAE 1903, t. 6; Z. A. K., Poszukiwania, „Wisła” 1893, t. 7.
Opracowania: Neumann S., Riese/Riesin, [w:] Enzyklopädie des Märchens. Handwörterbuch zur historischen und vergleichenden Erzählforschung, red. Brednich R.W. [i in.], t. 11, z. 2, 2004; Propp W., Historyczne korzenie bajki magicznej, przeł. Chmielewski J., 2003; Tomicki R., Religijność ludowa, [w:] Etnografia polski. Przemiany kultury ludowej, red. Biernacka M., Frankowska M., Paprocka W., t. 2, 1981; Słupecki L. P., Mitologia skandynawska w epoce Wikingów, 2006; Zowczak M., Biblia ludowa. Interpretacje wątków biblijnych w kulturze ludowej, 2000.
