Jeden z najważniejszych elementów w → przestrzeni wiejskiej chałupy. Przypisywano mu funkcje praktyczne oraz magiczno-symboliczne. Był urządzeniem służącym m.in. do gotowania potraw, pieczenia chleba, ogrzewania i oświetlania izby. Wokół niego koncentrowało się całe życie rodzinne. W konstruowaniu kulturowych znaczeń pieca zasadniczą rolę odgrywają procesy dokonujące się w nim pod wpływem → ognia, w czasie których aktualizują się oczyszczające i przekształcające właściwości żywiołu. Ponadto nieodłącznym elementem pieca są zjawiska towarzyszące spalaniu: płomień, popiół, iskra, żar, węgle, dym. Szczególną symboliką obdarzano najbliższe otoczenie pieca, a także narzędzia służące do jego obsługi (pogrzebacz, łopata do chleba), naczynia i przybory kuchenne potrzebne do przyrządzania potraw (garnek, patelnia). Piec odgrywał ogromną rolę w wierzeniach, medycynie ludowej, dorocznej i rodzinnej obrzędowości (Ciszewski 1903, s. 18; Toporkow 2009, s. 39-44).
Piec jest popularnym → motywem występującym w różnych odmianach gatunkowych → bajek ludowych. Obserwujemy w nich zastosowanie urządzenia, służącego do odpoczynku, gotowania i przechowywania → pożywienia:
Piec i związane z nim codzienne czynności bywają pretekstem do zaprezentowania moralnej postawy człowieka, zasługującej na pochwałę bądź dezaprobatę w zależności od kontekstu, stopnia i rodzaju podejmowanej aktywności. Przykładów dostarczają m.in. → legendy o → Jezusie, który wędruje po ziemi pod postacią pielgrzyma, → starca lub → dziada-żebraka, najczęściej w towarzystwie → św. Piotra, i poprzez system → kar oraz → nagród przypomina ludziom o konieczności przestrzegania Boskich przykazań wobec bliźniego:
W → bajkach magicznych przedwczesne spalenie w piecu skóry zaczarowanego małżonka skutkuje koniecznością odbycia przez pannę długiej i wyczerpującej wędrówki:
Wylegiwanie się na piecu to jedno z najbardziej obrazowych przedstawień lenistwa bajkowego → bohatera, czemu zazwyczaj towarzyszy brak dbałości o własny wygląd:
Pogardliwie traktowana „Kudła” okazuje się dziewczyną nadzwyczaj zaradną, podstępem uwodzącą kawalera i wychodzącą za niego za mąż. Dysponuje więc jedną z cech często przypisywanych → kobietom w → bajce komicznej – sprytem (Dargiewicz 2002, s. 18). W niektórych realizacjach → wątku bohaterka nawet po ślubie nie rezygnuje z leżenia na piecu jako formy spędzania → czasu. Pożądaną zmianę w jej zachowaniu przynosi dopiero zastosowanie przez męża środka prewencyjnego w postaci obicia (Kolberg 1964 (1888), s. 202).
Piec pośredniczy w przekazywaniu informacji przez pannę związaną tajemnicą przysięgi (T 533 „Królewna i służąca”) lub umożliwia wykonanie wyroku → śmierci na bajkowym złoczyńcy. Spalenie w piecu → Baby Jagi to jeden z forteli stosowanych zwykle przez dziecięcych bohaterów realizacji wątku T 327A „Czarownica i dzieci (Jaś i Małgosia)”).
W wielu bajkach magicznych i → podaniach obecne są odwołania do ludowych przekonań o mediacyjnych właściwościach urządzenia, będącego łącznikiem między ziemską a pozaziemską sferą rzeczywistości. Z tego powodu bywa ulubionym miejscem reprezentantów szeroko pojmowanej obcości. Na piecu, pod piecem, za piecem przebywają różne istoty demoniczne, np. → diabły, → strzygonie i → kraśnięta. Niekiedy przenikają one do → domu przez komin, stanowiący naturalne przedłużenie pieca:
Niekiedy na piecu rezyduje bieda, będąca upostaciowaniem sytuacji majątkowej chłopa:
Mediacyjność pieca sprawia, że bywa atrybutem postaci o niejednoznacznym statusie ontologicznym, które stają się pełnoprawnymi członkami społeczności dopiero po przejściu próby inicjacyjnej (→ Inicjacja), odbywającej się w pobliżu urządzenia lub w jego wnętrzu. Licznych przykładów realizacji tej fabularno-kompozycyjnej funkcji pieca dostarczają m.in. bajki magiczne typu T 327A, T 480A „Dwie siostry: dobra i zła”, T 510A → „Kopciuszek”, T 510B „Mysi kożuszek”, T 675 „Głupiec poślubia królewnę”. Niekiedy, jak np. w przekazach o Kopciuszku i Piecuchu, temporalno-lokatywna charakterystyka protagonisty zostaje wpisana w jego przydomek, stanowiący jednocześnie rodzaj deprecjonującej etykiety:
Nikła aktywność bohatera, nie wykonującego żadnej pracy, z trudem angażującego się w podstawowe zajęcia gospodarcze, ulega daleko idącej redukcji po tym, jak od zwierzęcego → donatora uzyskuje dar spełniania wszelkich swoich życzeń. Dzięki temu może np. wprawić w ruch dowolny obiekt, w tym piec, który odtąd służy mu jako środek transportu:
Gest odesłania pieca to symbolicznie wyrażona zapowiedź odmiany losu bohatera, do której dochodzi w wyniku serii zdarzeń zainicjowanych podczas balu. Głównym celem uroczystości jest ustalenie ojcostwa → dziecka → królewny, w czym niebagatelną rolę odgrywa sam malec i → jabłko rzucone przez niego w kierunku rodzica:
W przeciwieństwie do leniwego Piecucha Kopciuszek nie stroni od żadnych prac, zwłaszcza wymagających dużego wysiłku fizycznego, w charakterystyce których często pojawia się popiół:
Rodzaj wykonywanych czynności, wiążący się z niemożnością utrzymania właściwej higieny osobistej, skutkuje marginalizowaniem społeczno-rodzinnej roli panny lub wręcz wykluczeniem jej z tej sfery życia. W planie symbolicznym izolacja Kopciuszka, a także będący efektem procesu spalania popiół należą do ciągu metonimicznych odwzorowań → śmierci, która jest koniecznym warunkiem inicjacyjnego doświadczenia bajkowego neofity.
Czynności związane z obsługą pieca i/lub przygotowaniem na nim posiłków wchodzą niekiedy w skład próby inicjacyjnej, jakiej poddawane są bajkowe protagonistki:
Stając przed szansą na podjęcie nowej, jakościowo odmiennej egzystencji, bohaterki muszą ujawnić określone przymioty charakteru już w ramach próby wstępnej. Jednak zasadnicze znaczenie mają prace wykonywane w siedzibie donatora, w tym magiczne gotowanie, wymagające zdyscyplinowania i odpowiedzialności. Tylko taka postawa skutkuje otrzymaniem nagrody, będącej namacalnym dowodem poświadczającym gotowość panny do wstąpienia w związek małżeński i pełnienia określonej roli społeczno-kulturowej. Na płaszczyźnie symbolicznej odpowiada temu również obróbka termiczna kaszy, zwiększającej objętość pod wpływem ciepła i wilgoci, co stanowi odwzorowanie idei płodności i rozwoju (Rzepnikowska 2005, s. 134):
W rozpalonym do czerwoności piecu zostaje poddany próbie wytrzymałościowej kandydat do ręki cesarzówny:
W wielu bajkach magicznych piec pełni funkcję apotropaiczną, zabezpieczając protagonistę przed bezpośrednią stycznością z przedstawicielami świata → sacrum lub opóźniając ten kontakt:
Ukrycie się bohaterki w piecu uniemożliwia jej patrzenie i symetryczne wobec niego bycie widzianym, zapobiegając konfrontacji panny z postaciami o takim samym jak ona nieustabilizowanym statusie egzystencjalnym, choć wynikającym z odmiennych przesłanek. O przynależności → rozbójników do sfery granicznej w głównej mierze decyduje ich niecny, nierzadko krwawy proceder, a także przebywanie poza określoną grupą społeczną, co sprawia, że wpisują się w krąg tzw. → obcych (Wróblewska 2007, s. 208).
Piec jest również popularnym motywem ludowych legend, traktujących o odmłodzeniu, np. T 753 „Kowal i Chrystus (Odmłodzenie)”:
Dokonujący się w piecu proces transmutacji zostaje skorelowany z moralno-etycznymi walorami człowieka, stanowiąc manifestację ludowego przekonania o tym, że na odmianę losu i poprawę jakości życia zasługują osoby odznaczające się pięknem duchowym, natomiast niegodziwców czeka adekwatna do zachowania kara.
Piec, będący niegdyś centralnym punktem wiejskiego domostwa, z czasem został wyparty przez inne urządzenia grzewcze, stanowiące synonim postępu i działań na rzecz ochrony środowiska. Od wielu lat daje się jednak zaobserwować powrót do tradycyjnego wypieku chleba, zwłaszcza w gospodarstwach agroturystycznych, gdzie stanowi jeden z czynników zwiększenia atrakcyjności rekreacyjnej. Różnego rodzaju piece, niejednokrotnie bogato zdobione, można podziwiać w każdym skansenie (zob. Netografia). Jako temat przekazów folklorystycznych piec występuje bardzo rzadko.
Źródła: Ciszewski S., Krakowiacy. Monografia etnograficzna, t. 1, 1894; Gadka za gadką. 300 podań, bajek i anegdot z Górnego Śląska, zeb., oprac. Simonides D., Ligęza J., 1975; Gonet S., Opowiadania ludowe z okolic Andrychowa, MAAE 1900, t. 4; Kolberg O., DW, t. 8, cz. 4, 1962a (1875); DW, t. 14, cz. 1, 1962b (1881); DW, t. 21, cz. 2, 1964 (1888); Kowerska Z., Tabaka i tytuń u ludu wiejskiego, „Wisła” 1900, t. 14; Kumotry diobła. Opowieści ludowe Śląska Opolskiego, wyb., oprac. Simonides D., 1977; Łęga W., Z opowiadań ludu polskiego w Grucznie pow. świecki, „Gryf” 1922, r. 6; Malinowski L., Powieści ludu polskiego na Śląsku, MAAE 1900, t. 4; Pauli Ż., Przyczynki do etnografii tatrzańskich górali, „Lud” 1899, t. 5; Petrów A., Lud ziemi dobrzyńskiej, jego charakter, mowa, zwyczaje, obrzędy, pieśni, przysłowia, zagadki, cz. III, ZWAK 1878, t. 2; Saloni A., Lud łańcucki. Materiały etnograficzne, MAAE 1903, t. 6; Sto baśni ludowych, oprac. Kapełuś H., Krzyżanowski J., 1957; Świętek J., Lud nadrabski od Gdowa po Bochnię. Obraz etnograficzny, 1893.
Opracowania: Ciszewski S., Ognisko. Studium etnologiczne, 1903; Dargiewicz L., Kobieta w ludowych opowiadaniach komicznych, LL 2002, z. 6; Rzepnikowska I., Rosyjska i polska bajka magiczna (AT 480) w kontekście kultury ludowej, 2005; Toporkov V., Pieč, [hasło w:] Slavianskije drevnosti. Etnolingvističeskij slovar’, red. Tołstoj N., t. 4, 2009; Wróblewska V., Ludowa bajka nowelistyczna (źródła – wątki – konwencje), 2007.
