Postać sporadycznie występująca w → bajce ludowej, zazwyczaj w zestawieniu z przedstawicielami innych nacji. Ze względu na nikłą świadomość narodową chłopów w roli bohaterów tekstów folkloru umieszczani są najczęściej przedstawiciele grupy własnej przeciwstawieni przybyszom z zewnątrz albo katolicy w opozycji do wyznawców innych konfesji (judaizmu, prawosławia i wyznań protestanckich), nie zaś reprezentanci abstrakcyjnej kategorii narodu. Postać Polaka występuje przede wszystkim w fabułach opowiadanych na pograniczu kulturowym, językowym i/lub religijnym w wariantach bajek komicznych o → głupich → sąsiadach, o → obcych oraz w niektórych realizacjach → wątków anegdotycznych. Bardzo rzadko pojawia się w innych gatunkach folkloru, np. w → bajce zwierzęcej.
W polskim folklorze niewiele jest przekazów, w których Polak występuje jako postać kluczowa z punktu widzenia fabuły. Zazwyczaj pojawia się on jako → bohater bajek, które w tej samej roli przedstawiają często reprezentanta innej grupy etnicznej lub regionalnej albo zwykłego chłopa, nie dookreślając jego przynależności narodowej ani grupowej. Jedynie w narracjach typu T 1638 „Trzy nacje na Golgocie” oraz T 1864 „Polak, Węgier etc.” narodowość bohaterów odgrywa znaczącą rolę. Pierwsza z wymienionych fabuł wyjaśnia, dlaczego Polacy są skorzy do bijatyki, umieszczając wydarzenia w mitycznym → czasie Męki Pańskiej. Widząc ukrzyżowanego → Jezusa, Polacy chcieli go odbić, Ormianie wykupić, zaś Rusini wykraść, dlatego ci pierwsi są waleczni, drudzy bogaci, a trzeci biegli w złodziejskim fachu (Siewiński 1903, s. 69). W większości wariantów jednak opowieść ta dotyczy tylko → Cyganów i ich skłonności do kradzieży, pomijając przedstawicieli innych nacji. Z kolei w jedynej zanotowanej realizacji anegdotycznego wątku T 1864 Polak – mimo próby zdyskredytowania go przez interlokutora – przedstawiony został jako reprezentant narodu przewyższającego inne:
Odwołania do antagonizmów między Polakami a przedstawicielami innych nacji ujęte w perspektywie alegorycznej pojawiają się także w bajce zwierzęcej typu T 57A „Kot polski i ruski”:
Rywalizację o zdobycz wygrywa zwierzę sprytniejsze, które odpowiadając na pytanie, nie otwiera pyszczka. Narracja tłumaczy tym samym odmienną wymowę polskiego i rosyjskiego → słowa, nadając temu drugiemu dodatkowy walor pozytywy będący pochodną przymiotów bajkowego użytkownika polszczyzny.
Fabuły bajek, w których jednym z bohaterów jest Polak, zbudowane są często na zasadzie kontrastu, zestawiają bohaterów uosabiających dwa różne etnosy, by uwydatnić pozytywne cechy jednego z nich i negatywne cechy drugiego. W tego rodzaju tekstach Polak może jawić się zarówno jako bohater pozytywny – sprytny i zaradny, potrafiący wyjść z opresji lub ośmieszyć przeciwnika, jak również negatywny, gdy jest piętnowany ze względu na przypisywane mu przywary – kłótliwość, skłonność do bijatyki, głupotę. W tym pierwszym przypadku nadrzędną intencją narracji jest drwina z obcych etnicznie, np. → Niemców lub Rusinów, zaś pozytywne cechy Polaka ujawniają się jako negatyw przywar grup wyśmiewanych. W jednej z odmian wątku T 1639 „Głupiec obity broni się koszem” Polak okłada Niemca obuchem, podczas gdy ten rewanżuje się, bijąc napastnika wiklinową koszałką, po czym wyraża podziw dla wytrzymałości rywala (Barącz 1886, s. 163).
Polak stosunkowo często występuje jako bohater bajek o głupich sąsiadach, w których kpi z przedstawicieli innych nacji. W wariantach wątku T 1687B „Gadki o Niemcu” wygrywa zakład o to, kto szybciej wypełni talerz → ekskrementami (Kosiński 1883, s. 34), zaś w bajkach T 1326 „Przesuwanie kościoła” i T 1327A „Rozszerzanie cerkwi” Polak wykorzystuje naiwność Niemców (Malinowski 1903, s. 57) lub Rusinów (Saloni 1908, s. 305-306), namawiając ich do przesunięcia ścian świątyni, a następnie ucieka się do fortelu, który skłania naiwnych sąsiadów do uwierzenia w skuteczność podjętych przez nich działań. W większości narracji tego rodzaju Polak występuje przede wszystkim w roli katolika i skontrastowany jest z bohaterami innych narodowości, wyznających także odmienną wiarę. Obcość religijna wysuwa się w tych narracjach na pierwszy plan, bowiem identyfikacja narodowa nie odgrywała w kulturze chłopskiej znaczącej roli (Łuczewski 2012, s. 284-285), a jej miejsce zajmowało kryterium konfesji jako kluczowe dla rozróżniania członków poszczególnych grup (Engelking 1996, s. 129-134; Kabzińska 1999, s. 9, 13-14). Reguła ta ujawnia się nie tylko w bajkach o przesuwaniu kościołów, ale także w realizacjach wątku T 1833H „Adam i płot”, w których Polak-katolik obnaża brak kompetencji duszpasterskich popa (Federowski 1903, s. 331) lub pastora (Federowski 1903, s. 398).
W niektórych bajkach Polak przedstawiany jest jako głupiec pozbawiony wszelkich zdolności intelektualnych. W śląskim wariancie fabuły T 1252 „Głupcy i pies porywający mięso” trzech Polaków, straciwszy porcję mięsa porwaną przez → psa, pociesza się, że na pewno zaszkodzi ono zwierzęciu, ponieważ nie zostało jeszcze upieczone (Malinowski 1901, s. 88-89). W bajkach typu T 1700 „Nie rozumiem” Polak, chodząc po Moskwie, wypytuje różne osoby o właścicieli pałaców i kamienic. Otrzymując za każdym razem odpowiedź „nie ponimaju” (nie rozumiem), dochodzi do wniosku, że pan Nieponimaj to „setny bogacz”:
Na nieporozumieniach wynikających z nieznajomości obcego języka opiera się komizm wielu fabuł o Polakach. Realizacje wątku T 1628 „Urlopnik i grabie” przedstawiają → żołnierza, który przekonany o doskonałym opanowaniu przez siebie języka niemieckiego prowadzi w nim rozmowę z przekupką, a w efekcie – nie zrozumiawszy interlokutorki – płaci więcej za nabyte towary albo też, gdy orientuje się, że może na transakcji stracić, zaczyna posługiwać się rodzimym językiem:
W anegdocie T 1699 „Nieporozumienia językowe” z kolei, nie mogąc dojść do porozumienia z napotkanym Węgrem, Polak zyskuje jego kosztem worek jedzenia. Wątki te typowe są dla obszarów pogranicza etnicznego, gdzie kontakt z obcojęzyczną ludnością należał do sfery codziennego doświadczenia. Styczność z obcą mową i przynajmniej powierzchowna jej znajomość dawały także kompetencje niezbędne do zrozumienia dowcipu opartego na odmiennym brzmieniu wyrazów pochodzących z różnych języków.
Postać Polaka pojawia się w niektórych wątkach o rodowodzie literackim, ale w jego miejsce wstawia się przedstawiciela innej grupy, np. w bajkach typu T 1275 „Odwrócone wozy” Polaka płatającego psotę Tatarowi zastępują chłopi natrząsający się z Papajów (Rutkowski 1901, s. 280) albo mieszkańców Chełma (Segel 1893, s. 304-305). Podobnie w jednym z wariantów wątku T 1656A „Stary żołnierz w piekle” występuje Polak, którego → diabeł wypędza z piekła, boi się bowiem, że ten wywoła rewolucję (Barącz 1886, s. 154). Jest to jednak jedyna tego rodzaju wersja bajki o żołnierzu w → zaświatach, a wziąwszy pod uwagę znikome zainteresowanie chłopów polityką i tematyką narodową, można przypuszczać, że została ukształtowana pod wpływem wzorców ziemiańskich.
Współcześnie Polak nie jest bohaterem → baśni, często występuje natomiast jako bohater kawałów, w których dzięki sprytowi lub szczęśliwemu zbiegowi okoliczności wychodzi cało z opresji lub rozwiązuje problem (najczęściej jest to zadanie zlecone przez diabła), podczas gdy jego rywale ponoszą klęskę, stając się przedmiotem szyderstwa. W najpopularniejszych wersjach obok Polaka występują Rosjanin (zazwyczaj nazywany Ruskiem) i Niemiec, który bywa nieraz zastępowany przez Francuza, Chińczyka, Amerykanina.
Źródła: Barącz S., Bajki, fraszki, podani, przysłowia i pieśni ludu na Rusi, 1886; Bielawski B., Łoziński W., Gawędy i powieści, 1899; Federowski M., Lud białoruski na Rusi Litewskiej, t. 3, 1903;Kosiński W., Materyjały do etnografii Górali Beskidowych, ZWAK 1883, t. 7; Malinowski L., Powieści ludu polskiego na Śląsku, MAAE 1901, t. 5; Rutkowski L., Gościccy Papaje w świetle podań szlacheckich, „Wisła” 1901, t. 15;Saloni A., Lud łańcucki. Materiały etnograficzne, MAAE 1903, t. 6;Saloni A., Lud rzeszowski. Materyały etnograficzne, MAAE 1908, t. 10; Segel B.W., Materyały do etnografii Żydów wschodnio-galicyjskich, ZWAK 1893, t. 17;Siewiński A., Bajki, legendy i opowiadania ludowe zebrane w powiecie sokalskim, „Lud” 1903, t. 9; Świętek J., Lud nadrabski (od Gdowa po Bochnię), 1893.
Opracowania: Engelking A., Nacje, to znaczy grupy religijne, „Kultura i Społeczeństwo” 1996, nr 1; Kabzińska I., Wśród „kościelnych Polaków. Wyznaczniki tożsamości etnicznej (narodowej) Polaków na Białorusi, 1999; Łuczewski P., Odwieczny naród, 2012.
