Przedmiot o niezwykłych właściwościach, który obok nadprzyrodzonych pomocników (ludzi, duchów lub zwierząt) odgrywa istotną rolę w rozwoju akcji w → bajce magicznej. Czarodziejskie przedmioty i magiczni pomocnicy pełnią jednakowe funkcje, m.in. przenoszą → bohatera w inne miejsce, zapewniają mu niewidzialność bądź niewyczerpane środki do życia (Propp 2000, s. 112). Magicznymi przedmiotami mogą być narzędzia i przyrządy, w tym broń, instrumenty muzyczne, przedmioty domowego użytku oraz rekwizyty służące do zabawy i rozrywki, ozdoby, rzeczy osobiste, odzież, a także środki lokomocji, → pożywienie i lekarstwa oraz zwierzęta lub ich części i rośliny. W większości wypadków są one znane z autopsji, ale w bajkach jako historiach fantastycznych zyskują nowe, niezwykłe właściwości.
Wśród magicznych narzędzi i przyrządów w bajce czarodziejskiej najczęściej występują broń lub przedmioty służące do walki, np. kij (T 563 → „Dary wiatru północnego”), łuk (T 592 „Magiczne skrzypce”), miecz (T 301 „Bracia zdradzieccy), szabla (T 597 „Złota szabla”), strzelba (T 304 „Strzelec i królewna”). Wśród instrumentów muzycznych dominują: → skrzypce (T 592), → piszczałka (T 404 „Królewna owca”), trąba (T 521 „Król pokonany odzyskuje tron”) i róg/gwizdek (T 566 „Magiczne owoce”). Magiczne właściwości miewają również przedmioty domowego użytku, np. garnek, młynek (T 565 „Garnek (młynek) magiczny”), żarna (T 738 „Bogacz i biedak (Piekło)”), świeca (T 562 „Duch w błękitnym świetle”) oraz obrus (T 330B „Stary żołnierz i diabli”). Czarodziejskimi właściwościami odznaczają się także ozdoby i biżuteria, np. pierścień, szlachetny → kamień (T 560 „Pierścień magiczny (Wdzięczne zwierzęta)”, perła (T 678), wstążka (T 313A „Ucieczka (Dziewczyna ułatwia bohaterowi ucieczkę)”, jak również przedmioty osobiste: szczotka do włosów, grzebień (T 313A), fajka (T 330 B), sakiewka (T 330B), szpilka (T 400 „Mąż szuka utraconej żony”) i laska (T 411 „Królewna w wieży”). Magiczne właściwości miewają również karty do gry (T 334 „Królewna wygrana w karty”). Z kolei wśród magicznych środków lokomocji wymienić można łódkę (T 513 „Nadzwyczajni pomocnicy”), dywan-samolot (T 300B „Smok i Waligóra”), złoty wóz (T 324 „Dzieci u ludożercy”) i złotą (szklaną) banię (T 311 → „Zakazany pokój”). Funkcję magicznych przedmiotów pełnią także elementy odzieży, np. płaszcz (T 566), buty (T 592; T 300B), koszula (T 568 „Zdradziecka żona”) oraz pas (T 625 „Magiczny pasek”).
W bajce magicznej sporadycznie występuje cudowne pożywienie (zob. Wróblewska 2013, s. 43-61), np. napój (T 305 „Tezeusz”), → woda żywa (T 551 „Wyprawa po żywą wodę”), owoce (najczęściej → jabłka, np. T 566), oraz lekarstwa, np. magiczna maść (T 311).
Do środków o nadzwyczajnych właściwościach zaliczyć można także zwierzęta i → ptaki (T 313A), w tym → konia (T 530 → „Szklana góra”), gęś, osła, barana, kurę (T 563), a niekiedy tylko ich części, m.in. pióra (T 573 „Trzy piórka”), złotą łuskę (T 531 „Koń pomocnik”) lub sierść (T 307 „Dusza potwora w jaju”). Wśród magicznych roślin najczęściej mowa o → drzewach, jak jabłoń (T 530), rzadziej o owocach (T 566; T 301), ziołach (T 566) czy kwiatach, np. o rosnącym jedynie w noc świętojańską → kwiecie paproci (T 623 „Kwiat paproci”).
Magiczne przedmioty występują często w kolekcji w liczbie trzech, co wiąże się z typową dla bajki zasadą → troistości, np. bohater otrzymuje trzy dary. Najczęściej w tym zestawie występują środek lokomocji (koń, płaszcz-samolot), broń (kij, miecz) oraz przedmiot sprowadzający wojsko (gwizdek/ róg). Przedmioty magiczne w bajce bywają określane jako złote, np. złota łuska (T 531), złota gąska (T 571), co dodatkowo podkreśla ich wartość i cudowność, chociaż częściej brak zewnętrznych wyróżników ich niezwykłości.
W bajce magicznej środki oraz przedmioty magiczne funkcjonują często jak żywe istoty (Propp 2000, s. 114), bowiem porozumiewają się z bohaterem, niekiedy mają zdolność przemieszczania się lub działania tylko w określonych sytuacjach. Zdarza się, że w przedmiocie ukryta jest czyjaś → dusza (T 307) bądź zaczarowana osoba (np. → królewna zamieniona w szpilkę), co tłumaczyłoby nietypowe przymioty nieożywionej materii.
Przedmioty ze względu na ich funkcje magiczne można podzielić na trzy grupy: mające magiczne właściwości; takie, dzięki którym bohater nabiera magicznych właściwości, bądź takie, z których wyłaniają się magiczni pomocnicy. Na podstawie tej typologii odróżnić można przedmioty magiczne i środki magiczne. Przedmiotem (łac. obiectum) pojmowanym jako rzecz, obiekt – jest każdy materialny element rzeczywistości, postrzegany zmysłami jako odrębny, zwłaszcza dający się dotknąć i wziąć do ręki – są więc te rzeczy, które mają właściwości magiczne, a więc zaliczane do pierwszej grupy (zob. Netografia). Środek jest natomiast definiowany jako coś, co służy do czegoś, umożliwia jakiegoś rodzaju działanie (zob. Netografia). Środkami magicznymi są więc przedmioty ułatwiające bohaterowi uzyskanie magicznych właściwości lub takie, z których wyłaniają się magiczni pomocnicy.
Przedmiot magiczny jest materialnym elementem rzeczywistości bajkowej, sam w sobie ma cechy i właściwości czarodziejskie, np. stolik/obrus, który sam się nakrywa, lub kij samobij. Środkiem magicznym mogą być przedmioty materialne (np. lampa przywołująca dżina; T 561 → „Lampa Aladyna”), zwierzęta lub ich części (np. rybia łuska czy sierść zapewniające → metamorfozę – przemianę bohatera w zwierzę), rośliny (np. owoce, dzięki którym protagonista uzyskuje niezwykłą siłę), kryjące w sobie magicznych pomocników lub zawierające inne cechy i właściwości przenoszone na człowieka. Jednocześnie środek magiczny w bajce jest kategorią szerszą, bowiem jest nim każdy przedmiot magiczny umożliwiający jakieś działanie, służący do osiągnięcia jakiegoś celu lub zlikwidowania braku czegoś.
Do grupy pierwszej – bajkowych przedmiotów mających magiczne właściwości, zaliczyć można np. nakrywający się stoliczek. W drugiej grupie znajdują się przedmioty, za sprawą których bohater nabiera niezwykłych właściwości, np. dzięki posiadaniu miecza (naramiennika, pasa, kija) młodzieniec zyskuje nadludzką siłę (T 590). Do grupy trzeciej należą m.in. krzemień, fajka, szkatułka, przemieniające się w ducha spełniającego rozkazy bohatera (T 562), lub trąba, na dźwięk której pojawia się wojsko pokonujące przeciwnika (T 521).
Najliczniej w bajce magicznej reprezentowane są przedmioty z grupy pierwszej, pełniące wiele funkcji szczegółowych. Niektóre umożliwiają protagoniście zwycięstwo w walce z wrogiem, więc można je rozpatrywać w kategoriach broni, jak róg czy gwizdek pozwalające na natychmiastowe sprowadzenie oddziału żołnierzy (T 566), bądź złota strzelba, która nigdy nie chybia (T 592):
Inne przedmioty magiczne, głównie instrumenty muzyczne, powodują, że zwierzęta lub ludzie zachowują się wbrew swej woli, np. skrzypce zmuszają ludzi do tańca (T 592), piszczałka skłania zwierzęta do posłuszeństwa (T 570 „Głupiec pasie zające”) lub gromadzi owce (T 404):
Natomiast przedmioty występujące w gospodarstwie domowym zazwyczaj dostarczają bohaterowi jedzenia i picia, w czym dostrzec można odbicie marzeń o zaspokojeniu głodu, który był nieobcy chłopom w wielu kulturach europejskich (Darnton 2012, s. 39-51). W bajkach ludowych np. stolik sam się nakrywa (T 563), garnek bez przerwy gotuje kaszę, a młynek miele sól (T 565), zaś cudowna laska zapewnia bohaterowi pokarm, napoje i posłanie (T 574 „Cudowna laska”):
Różnego typu → życzenia spełniają natomiast przedmioty, takie jak ozdoby i biżuteria, w tym pierścień i szlachetny kamień (T 560). Z kolei przemieszczanie się, także między różnymi królestwami, umożliwiają nietypowe środki lokomocji, jak płaszcz samolot (T 566) lub buty siedmiomilowe (T 592).
Niektóre przedmioty przemieniają się w złoto, np. ćwierć koniny (T 627), niekiedy same dostarczają złota, jak woreczek niewyczerpany (T 563), lub przynoszą bohaterowi gotówkę, jak kura niosąca dukaty lub żarna mielące → pieniądze (T 738). W ostatnim z wymienionych wątków → biedny brat prosi → bogatego o mięso dla chorej żony. Ten rzuca mu kawałek, mówiąc: idź do → diabła z tym mięsem. Brat idzie więc do diabła, daje mu mięso, a w zamian prosi o koguta, który okazuje się zwierzęciem o nadprzyrodzonych właściwościach:
Inne magiczne środki umożliwiają wymierzenie → kary przeciwnikowi, np. owoce, po zjedzeniu których wyrastają rogi lub długi nos, co służy ośmieszeniu przeciwnika (T 566A „Długi nos”), albo kij bijący oszustów i → złodziei (T 563). Jeszcze inne ułatwiają cofnięcie kary, np. owoce w funkcji antidotum likwidują duży nos, który wyrósł za złe uczynki (T 566). Są także przedmioty umożliwiające protagoniście uzyskanie innego magicznego przedmiotu, np. złotą gąskę wymienia na wóz (T 571). Niezależnie od rodzaju przedmiotu większość z nich umożliwia bohaterowi zdobycie bogactwa i ożenek z królewną, np. miecz, koszula (T 568).
Różnorodności magicznych przedmiotów w bajce ludowej odpowiadają równie odmienne sposoby ich pozyskiwania. Bohater może otrzymać je od ludzi, np. od członków rodziny (od żony – T 400; od → zmarłego → ojca – T 530, T 304) lub od postaci zupełnie nieznanych, ale na których wdzięczność zasłużył, np. od → starców (T 515 „Magiczna piszczałka”; T 570; T 571; T 573), od → żebraka (T 592), od tajemniczego myśliwego (T 304), od starej → kobiety (T 304). Rzadziej bohater dostaje je od księżniczki (T 566). Może je również otrzymać od tajemniczej istoty, którą zazwyczaj okazuje się Pan → Bóg, jego wysłannik lub postać → świętej osoby, np. → św. Piotr, czasami od sił natury, np. → wiatru, lub mrozu, niekiedy od istoty demonicznej lub od diabła (T 563). Ofiarodawcą mogą być również zwierzęta (→ kot, → pies, np. T 560), ptaki lub ryby, obdarzające bohatera częścią swojego ciała, np. od ryby otrzymuje złotą łuskę (T 531), od ptaka pióra lub pazury, a od → myszy sierść (T 302), gdy okaże im pomoc i dobre serce.
W bajce magicznej magiczny środek stanowi najczęściej nagrodę za udane przejście bohatera przez próbę, która ma potwierdzić jego dojrzałość i dorosłość, umiejętność życia we wspólnocie (→ Inicjacja), o czym świadczy np. podzielenie się jedzeniem ze staruszkiem, w zamian za co otrzymuje piszczałkę zmuszającą zwierzęta do posłuszeństwa (T 570), złotą gąskę (T 571) lub magiczne owoce (T 610). Za wykupienie od → śmierci protagonista uzyskuje dar od wdzięcznego kota lub psa (T 560), a od ryby dostaje złotą łuskę (T 531). Przedmiot magiczny (koń, miecz, koszula) bohater może otrzymać za wykonanie konkretnego zadania, m.in. jako zapłatę za służbę, za spędzenie trzech nocy w zaczarowanym → zamku lub za naukę u → czarnoksiężnika (T 568).
Zazwyczaj bajka informuje odbiorcę o tym, z jakich powodów bohater otrzymał magiczny dar, choć nie dzieje się tak zawsze. W nieumotywowany sposób młodzieniec otrzymuje np. piszczałkę, dzięki której zwabia i zabija → niedźwiedzia, za co otrzymuje rękę królewny (T 515), dostaje trzy piórka (T 573) lub trzy magiczne rumaki wywoływane uderzeniem gałązki (T 530). Można zakładać, że powszechna znajomość konwencji bajki magicznej zwalniała → gawędziarzy z konieczności uzasadniania otrzymania przez bohatera niezwykłego przedmiotu, przy powszechnym przekonaniu o panującej zasadzie wzajemności – dar za przysługę. Z tych samych powodów w niektórych bajkach przedmiot magiczny może nie być ofiarowany, lecz może być znaleziony (T 560; T 305), a zgodnie z ludowym przekonaniem, że „znalezione niekradzione”, właścicielem staje się znalazca. W ten sposób protagonista zyskuje, np. naramiennik, pas lub kij (T 590), złotą szablę (T 597), miecz, niekiedy zacięty w → drzewo bądź ukryty w kaplicy (T 590; T 305), czarodziejskie karty do gry (T 334). Bohater bajki magicznej może wejść w posiadanie cudownego przedmiotu w sposób nieuczciwy, np. w wyniku kradzieży. W świetle bajkowej moralności działanie tego rodzaju wydaje się usprawiedliwione, jeśli obrabowanym jest postać negatywna, np. czarownik (T 561). Również uzasadnione wydaje się wejście w posiadanie magicznego środka w sposób przypadkowy, np. może wpaść bohaterowi do buta, jak kwiat paproci, dzięki któremu ma on zdolność widzenia ukrytych → skarbów (T 623).
Ponieważ przedmiot magiczny staje się w bajce powszechnie pożądanym, bywa wykradany bohaterowi, np. przez żonę lub rywala (T 560), karczmarza, → braci, → sąsiada (T 563), → matkę, → młynarza (garnek, młynek – T 565) i wielu innych. Niekiedy zostaje podstępnie wyłudzony od żony bohatera przez czarnoksiężnika (T 561), a bywa, że właściciel może przegrać go w karty (T 566):
Najczęściej jednak wyłudzone lub wykradzione przedmioty magiczne w rękach nowych właścicieli tracą swoje własności lub znikają (T 572 „Chciwy król ukarany”), co potwierdza ich związek z ludową moralnością – tylko uczciwy i dobry człowiek jest wspomagany przez siły nadprzyrodzone.
Nierzadko zdarza się, że magiczne właściwości przedmiotu mogą być uruchamiane przez odpowiednie → formuły, co można wiązać z ludową wiarą w sprawczą moc → słowa (zob. Engelking 2000). Aby stoliczek sam się nakrył, bohater musi wymówić stosowne zdanie, jak w realizacjach T 563 i innych:
Słowa wspomagają więc działanie magicznych przedmiotów, mogą służyć jako narzędzia nagrody czy wsparcia bądź kary. Wiązać je można z intencją narracji, m.in. z chęcią zapewnienia słuchaczy o istnieniu ziemskiej sprawiedliwości (Wróblewska 2012, s. 222).
Właściwości magiczne przedmiotu pojawiają się także wtedy, gdy bohater wykona odpowiednie gesty, np. potarcie lampy powoduje zjawienie się ducha spełniającego życzenia (T 561), a uderzenie trzema gałązkami w drzewo przywołuje ubranie i magiczne rumaki:
Środki magiczne pełnią w bajce określone funkcje. Ułatwiają bohaterowi przemieszczenie się przestrzenne między dwoma królestwami, np. dzięki magicznym skrzydłom królewicz dostaje się do panny zamkniętej w wieży (T 575 „Skrzydlaty królewicz”). Służą jako narzędzie walki i zwycięstwa, np. dzięki magicznym przedmiotom (koniowi, mieczowi, koszuli) młodzieniec pomaga → królowi w pokonaniu wroga i w nagrodę otrzymuje rękę jego córki (T 568), lub też odbiera życie → zbójcom, używając magicznego miecza (T 590). Pełnią ważne funkcje w trakcie pościgu, np. uciekając przed zbójcami, bohater rzuca magiczne przeszkody, dzięki którym wraca do → domu (T 531A „Trzy panny u zbójców”). Wśród rzucanych przedmiotów są szczotka, z której wyrasta → las, grzebień, z którego powstaje → góra, oraz wstążka, z której tworzy się rzeka (T 313A). Czarodziejski środek jest pomocny przy likwidacji braku czegoś, np. bohater przywraca zdrowie chorej królewnie dzięki magicznym owocom (T 610), a za sprawą magicznej laski wystruganej z rajskiego drzewa uwalnia pannę z wieży (T 411). Posiadanie niezwykłego przedmiotu umożliwia wykonanie trudnego zadania, np. dzięki magicznym rumakom bohater wjeżdża na szklaną górę (T 530), a dzięki grze na cudownej piszczałce wypełnia wolę króla, tj. jest w stanie upilnować stado pasących się zajęcy/kóz (T 570). Dysponując magicznymi środkami, bohater likwiduje inicjalny brak, co pozwala zamknąć opowieść optymistycznym finałem (Propp 2000, s. 117), a w efekcie przekłada się na kompensacyjny charakter opowieści.
Źródła: Czubala D., Czubalina M., Boju, boju bojka. Wybór baśni śląskich, 1987; Kolberg O., DW, t. 8, cz. 4, 1875; Kosiński W., Materiały do etnografii Górali Beskidowych, ZWAK 1881, t. 5; Ligęza J., Gadka za gadką. 300 podań, bajek i anegdot z Górnego Śląska, 1973; Simonides D., Kumotry diobła. Opowieści ludowe Śląska Opolskiego, 1977; Toeppen M., Wierzenia mazurskie z dodatkiem zawierającym klechdy i baśnie Mazurów, przeł. Piltzówna E., „Wisła” 1893, t. 7; Witowt, Gadki z Ostrowska (!), „Wisła” 1905, t. 19.
Opracowania: Darnton R., Chłopi opowiadają bajki: wymowa bajek Babci Gąski, [w:] tenże, Wielka masakra kotów, przeł. Guzowska D., 2012; Engelking A., Klątwa. Rzecz o ludowej magii słowa, 2000; Propp W., Nie tylko bajka, przeł. Ulicka D., 2000; Wróblewska V., Magia słowa i magia milczenia w polskiej bajce ludowej, „Poznańskie Studia Slawistyczne” 2012, nr 3; Wróblewska V., Magiczny kęs, magiczny łyk, czyli tabu żywieniowe w polskich bajkach ludowych, [w:] Ukąszenia, wirusy, memy... Kulturowe obrazy praktyk fizjologicznych, red. Wężowicz-Ziółkowska D., Pisarek A., 2013.
http://www.wsjp.pl/do_druku.php?id_hasla=12518&id_znaczenia=0 [dostęp: 4.08.2016]; http://www.wsjp.pl/do_druku.php?id_hasla=2838&id_znaczenia=0 [dostęp: 4.08.2016].
