Malinowski Lucjan (1839-1898) – twórca dialektologii polskiej, autor pionierskiej rozprawy O gwarze opolskiej na Górnym Śląsku (Beiträge zur slavischen Dialectologie: Überdie Oppelnsche Mundart, 1873); znawca, miłośnik, utalentowany zbieracz i badacz folkloru śląskiego (Krzyżanowski 1965, s. 217). W roku 1869 Malinowski przeprowadził badania terenowe na Śląsku Górnym i Dolnym (Cieszyńskim), odwiedzając kilkadziesiąt wsi położonych na terenach znajdujących się wówczas pod panowaniem niemieckim (Śląsk Dolny) i austriackim (Śląsk Górny). Podróż tę uznaje się za pierwszą wyprawę etnograficzną, jaka została przeprowadzona przez polskiego uczonego na tym obszarze (Gładysz 1954, s. 223). Malinowski był pierwszym ludoznawcą, którego zainteresował Śląsk Cieszyński. Zbiór około 40 przekazów, w tym → bajek, do dziś pozostał największy z tych czasów i terenów (Jaworska 1973, s. 19-22). Stanowi on ponadto nieoceniony materiał dla badacza opowieści wspomnieniowej w takim kształcie, w jakim funkcjonowała ona w XIX wieku (Hajduk-Nijakowska 1973, s. 39-48).
Obdarzony nieprzeciętnym zmysłem obserwacji Malinowski dokonał opisu najrozmaitszych dziedzin życia ludu śląskiego, czego nie spotkamy nawet u późniejszych etnografów, zajmujących się tym obszarem kulturowym, zwłaszcza że uczynił to w stosunkowo krótkim okresie i w epoce, w której racjonalny stosunek do przekazu ludowego dopiero torował sobie drogę (Gładysz 1954, s. 228; Jaworska 1973, s. 28). Krakowski językoznawca dowiódł przy tym niezwykłej żywotności kultury polskiej, zachowanej zarówno w twórczości ustnej, jak i w gwarze, co jest tym istotniejsze, że badał tereny od dziesięcioleci znajdujące się pod panowaniem niemieckim i austriackim (Krzyżanowski 1973, s. 5-6). Ciekawym przykładem historycznych powiązań między Polską a Śląskiem jest → podanie, którego badacz nie zanotował w całości:
[…] w głębi kraju, z dala od granicy, przechowują się podania o tym, że Szląsk stanowił niegdyś część państwa słowiańskiego; jako granicę podają rzekę Odrę; w okolicach Opola istnieje podanie, jakoby w Odrze znajdował się kamień, który niegdyś stanowił znak graniczny; lud mniema, że jeżeli kiedyś kamień ten wynajdą, natenczas granica będzie znowu przywrócona (Szewczyk 1954, s. 12).
Zebrane w terenie materiały ukazały się głównie w Listach z podróży etnograficznej w Szląsku („Na dziś” 1872) oraz w szkicu Zarys życia ludowego na Szląsku („Ateneum” 1877), jednak ówczesne środki techniczne, m.in. brak odpowiednich czcionek, nie sprzyjały rozpowszechnieniu drukiem zapisów Malinowskiego (Krzyżanowski 1973, s. 90). Dopiero w dwa lata po śmierci badacza opublikowano zgromadzony przez niego – najliczniejszy w owym czasie – zbiór przekazów ludowych, w tym wielu bajek, pt. Powieści ludu polskiego na Śląsku (Malinowski 1900, s. 3-80; 1901, s. 3-265), który kilkadziesiąt lat później doczekał się edycji krytycznej, odpowiadającej współczesnym wymogom naukowym (Bajki śląskie ze zbiorów Lucjana Malinowskiego, 1973).
Poza nielicznymi wyjątkami pracę zbieracką Malinowski wykonał osobiście. W okresie trzech miesięcy zgromadził na Śląsku ponad dwieście wariantów bajek i kilkadziesiąt → pieśni (m.in. oracji weselnych z okolic Opola), których wartość podnosi zastosowana metoda zapisu, nienaruszająca autentyzmu przekazu ludowego w jego warstwie fonetycznej, słowotwórczej i składniowej. Pod względem liczebności zbiór ten przewyższał osiągnięcia współczesnych mu ludoznawców: Jana → Kupca (67 wariantów – głównie z Pszczyny) i Oskara → Kolberga (36 wariantów z Górnego Śląska), a nawet dorobek poprzednika, Józefa → Lompy (79 bajek i 120 podań; Jaworska 1973, s. 22).
Wśród materiałów Malinowskiego pochodzących ze Śląska Cieszyńskiego i Górnego przeważają → bajki magiczne. Inaczej wyglądają proporcje terytorialne w stosunku do pozostałych odmian prozy ludowej. Jedną trzecią tekstów górnośląskich stanowią fabuły komiczne, sytuujące się zaraz po historiach czarodziejskich. Natomiast na Śląsku Cieszyńskim drugie miejsce przypada podaniom, głównie zbójnickim, w sposób naturalny związanym z górzystym ukształtowaniem tych terenów (Jaworska 1973, s. 22).
W korpusie tekstów zebranych przez Malinowskiego można wyodrębnić zarówno fabuły o zasięgu szerszym, obejmującym wszystkie regiony kraju, jak i przekazy rzadkie w tradycji ogólnopolskiej lub spotykane wyłącznie na Śląsku (Jaworska 1973, s. 22-23). Do ostatniej grupy, liczącej łącznie 13 wątków, należy m.in. unikalna w skali światowej opowieść „Oczerniona żona” (T 713), zarówno w systematyce międzynarodowej, jak i w katalogu bajek polskich Juliana Krzyżanowskiego znana jedynie ze śląskiego zapisu.
Przekazy zebrane przez Malinowskiego poświadczają ponadto ścisłe związki bajki śląskiej z tradycją staropolską, widoczne zwłaszcza w obszarze fabuł komicznych, mających liczne odpowiedniki w facecjach XVI- i XVII-wiecznych (Jaworska 1973, s. 23).
Teksty opowieści ludowych badacz notował bardziej z pozycji dialektologa niż folklorysty głównie po to, żeby pozyskać jak najwięcej materiału językowego. Dlatego nie zawsze zwracał uwagę na różnorodność gatunkową swoich zapisów, kompletność czy logikę rozwoju zdarzeń. Wprawdzie owa fragmentaryczność i niedoskonałość jest zjawiskiem naturalnym dla tekstu żyjącego w ustnym obiegu, tym niemniej utrudnia to rozpoznanie stopnia zachowania wątku bajkowego bądź jego żywotności (Gładysz 1954, s. 227). Dokładność gwaroznawcy i rzetelny stosunek do przekazu ludowego pozwoliły natomiast Malinowskiemu utrwalić wiele cennych informacji o ówczesnym stanie językowym badanego kulturowego obszaru, w którym naleciałości czeskie czy niemieckie sąsiadują z polskimi archaizmami i gwarą śląską (Jaworska 1973, s. 23). Ponadto zbiór przekazów zanotowanych przez krakowskiego dialektologa jest interesujący ze względu na odzwierciedlone w nim problemy społeczno-obyczajowe wsi śląskiej lat 70. XIX w., np. migracji zarobkowej do Ameryki czy służby wojskowej w armii pruskiej.
Zapisy Malinowskiego mają wartość także ze względu na zawarte w nich informacje o → bajarzach. Wprawdzie nazwiska narratorów, ich wiek, zawód czy pochodzenie społeczne przywoływane są tylko w połowie tekstów, tym niemniej nawet na podstawie tych niepełnych danych można stwierdzić, że badacz dobierał narratorów ze wszystkich grup wiekowych, także spośród → dzieci (Jaworska 1973, s. 27). Poszukiwał przy tym najlepszych wykonawców, takich, którzy „umieli bajki”, bowiem cała twórczość prozatorska ludu to według Malinowskiego „utwory fantazji ludowej” (Malinowski 1872). Niektórzy z informatorów badacza dysponowali bogatym repertuarem wątków, niewątpliwym talentem narratorskim i twórczym podejściem do opowiadanej historii. Dzięki temu znamy nazwiska wielu bajarzy górnośląskich, jak Kacper Grabina z Szobiszowic, Stanisław Guza z Piekar, Marcin Lizoń, Szymon Tomanek z Michałkowic (Gładysz 1954, s. 228).
Mimo upływu lat edycja Malinowskiego nadal pozostaje największym polskim zbiorem bajek z terenów Śląska Opolskiego i Cieszyńskiego, a zarazem jednym z pierwszych poważnych dokonań okresu zbieractwa naukowego w polskiej folklorystyce. Dodatkowym walorem kolekcji krakowskiego językoznawcy jest jej bogata rozpiętość tematyczna i formalna. Stanowi ona przy tym nieocenione źródło wiedzy o ówczesnej codzienności, a także o funkcjonowaniu bajki ludowej. Wiadomo bowiem, że do ustnej tradycji tego regionu wiele wątków przeniknęło za pośrednictwem literatury straganowej, wyraźny wpływ wywarły ponadto zbiory braci Grimm (→ Bajka ludowa a baśnie braci Grimm) oraz Księga tysiąca i jednej nocy → (Bajka ludowa a Księga tysiąca i jednej nocy).
Źródła: Bajki śląskie ze zbiorów Lucjana Malinowskiego, wyb., oprac. Jaworska E., 1973; Malinowski Lucjan, [hasło w:] SFP, 1965; Malinowski L., O gwarze opolskiej na Górnym Śląsku, 1873; Malinowski L., Powieści ludu na Śląsku, 1954; Malinowski L., Listy z podróży etnograficznej w Szląsku, „Na dziś”, t. 1, 1872; Malinowski L., Zarys życia ludowego na Szląsku, „Ateneum” 1877; Malinowski L., Powieści ludu polskiego na Śląsku, MAAE 1900, t. 4; MAAE 1901, t. 5.
Opracowania: Gładysz M., Posłowie, [w:] Malinowski L., Powieści ludu na Śląsku, 1954; Hajduk-Nijakowska J., Opowieść wspomnieniowa w zapisach Lucjana Malinowskiego, ZN WSP w Opolu. Filologia Polska XIII 1975; Jaworska E., Wstęp, [w:] Bajki śląskie ze zbiorów Lucjana Malinowskiego, wyb., oprac. Jaworska E., 1973; Krzyżanowski J., Pierwszy nowoczesny zbiór bajek śląskich, [w:] Bajki śląskie ze zbiorów Lucjana Malinowskiego, wyb., oprac. Jaworska E., 1973; Krzyżanowski J., Prace o literaturze ludowej w roku 1973, LL 1974, nr 4–5; Malinowski Lucjan, [hasło w:] SFP, 1965; Szewczyk W., Wstęp, [w:] Malinowski L., Powieści ludu na Śląsku, 1954.
