Motyw występujący w ludowych → bajkach magicznych, w → podaniach i → legendach, najczęściej wykorzystywany dla ukazania relacji człowieka z → zaświatami. Znaczeniowo pojęcie bliskoznaczne wizji i objawieniu informujących o wyjątkowym statusie → bohatera. Wysoka ranga snu w bajkach wynika z jego postrzegania w kulturze ludowej jako stanu granicznego nacechowanego bogatą symboliką. Podobnie jak próg czy most wyrażał zdolność do komunikowania się ludzi z rzeczywistością nadprzyrodzoną (Bylina 2012, s. 77; Marczyk 1999, s. 185). Na ziemiach polskich przełomu XIX i XX wieku dużym zainteresowaniem cieszyły się senniki, przy pomocy których usiłowano zrozumieć wymowę widzeń sennych, traktując je jako komunikaty od → Boga bądź osób → zmarłych (Kapełuś 1965, s. 366-369; Niebrzegowska 1996).
Bajka w warstwie treściowej przypomina sen, uprawdopodabniając niemożliwe i stanowiąc rzeczywistość alternatywną, a niekiedy kompensacyjną wobec codzienności. Świadczą o tym zarówno dysponujący nadludzkimi możliwościami bohaterowie wyposażeni w niezwykłe → przedmioty, jak i ich fantastyczne przygody. Postaci nabierają mocy bądź padają → ofiarą istot nadprzyrodzonych nierzadko w konsekwencji snu, wizji czy przepowiedni. Podobieństwo przekazów ludowych do onirycznych stanów sprawiło, że stały się one podstawą psychoanalitycznych dociekań nad ich naturą i związkami z ludzką psychiką (np. Fromm 1996; Bettelheim 1997).
Wątków bajkowych i podaniowych bezpośrednio traktujących o snach w polskim folklorze nie jest zbyt wiele. Do najbardziej znanych należą: „Śpiąca królewna” (T 410), „Sen o tronie” (T 725, 725A), „Sen o chlebie” (T 1626) i „Sen o piekle” (T 1738). Zazwyczaj sen występuje w nich na początku utworu, gdzie przybiera formę proroctwa i zapowiada przebieg zdarzeń, albo w części środkowej, gdzie jest ukazywany jako rodzaj próby, pokuty lub → kary dla bohatera.
Pierwszy model realizują m.in. warianty bajki magicznej T 725A, w których chłopiec – owczarz, awansuje do godności królewskiej po wykazaniu się wobec monarchy skutecznością swojego działania. O czekającej go życiowej zmianie zostaje uprzednio poinformowany we śnie: „Była wdowa, u boru mieszkała. Miała syna, był owczarkiem. Ten społ na ścianie na chliwie, i tak mu się sniło, że má iść do tego miasta, nábliższego, bédzie tam królem, bo ta król ma wojnę” (Kolberg 1962 (1881), s. 113). Ponieważ wątek może krzyżować się z T 671 „Vaticanum”, rolę snu pełni wtedy przepowiednia → ptaka wieszczącego przyszłość (Toeppen 1893). Niektóre zapisane warianty nie zawierają ani motywu snu ani ptaka, jednakże przebieg fabuły przedstawia się w nich podobnie jak w wyżej omówionych przykładach, co wykazuje marginalną rolę tego elementu w strukturze ustnej opowieści. Jego rolę fabularną może pełnić życiowe doświadczenie, które w efekcie może wynieść biedaka na tron królewski, jak w wariantach bajki T 326 „Poszukiwacz strachu”: „Ráz był też jeden w młodym wieku człowiek, który ón się puścił we świát, bo nikogo nimioł, i chodziuł sobie po świecie wiela lat i bół ogromnie smiáły, że sie nikogo i niczégo nie bojał, ino jednégo pana Boga” (Kolberg 1962 (1881), s. 7).
W bajkach magicznych sen bywa także wprowadzany w części środkowej akcji i prezentowany jako stan mediacyjny, w który wprowadza bohatera istota nadprzyrodzona, zwykle → antagonista. Osoba objęta czarem nagle zasypia, zazwyczaj na sto lat, jak np. → królewna po ukłuciu się wrzecionem (T 410) albo szpilką (T 709 „Dziewczyna w szklanej trumnie”), ale w trakcie jego trwania nie podlega żadnym prawom przemijania czy rozkładu. Bajkowy sen, dający się traktować jako obraz symbolicznej → śmierci typowej dla obrzędów inicjacyjnych, przerywa pojawienie się wyzwoliciela, dla którego odczarowanie śpiących czy zaklętych (np. w → kamień), najczęściej poprzez pocałunek bądź kropienie → żywą wodą, jest zadaniem prowadzącym do finalnego sukcesu, przede wszystkim do małżeństwa (np. Lorentz 1914, s. 524).
Sen zawierający proroctwo występuje również w → bajkach nowelistycznych. Do najbardziej znanych należą wątki mające związek ze średniowiecznymi exemplami bądź opowieściami mitycznymi, które do obiegu ludowego mogły dostać się za pośrednictwem Kościoła (kazania) lub druków ulotnych. Do najpopularniejszych należy znana w Europie już w XII wieku seria fabuł o Grzegorzu papieżu (T 933) oraz historia o → Edypie (T 931; Grabowski 1892, s. 54-79, 279-299; Janów 1928, s. 11-22; Wróblewska 2007, s. 73-74). W wypadku historii o św. Grzegorzu papież za sprawą snu (czasami głosu z Niebios) poznaje swego następcę na tron Piotrowy i nakazuje go odnaleźć (Bystroń 1888, s. 762-766). Z kolei w opowieści o Edypie matka przy narodzinach syna, niekiedy → obca osoba przebywająca w czasie porodu w → karczmie, słyszy przepowiednię lub ma senną wizję, z której dowiaduje się, że nowo narodzone → dziecko, gdy dorośnie, zamorduje (→ Morderstwo) → ojca i zostanie mężem swej rodzicielki. W niektórych wypadkach oba wątki się łączą (Ciszewski 1894, s. 62–63).
Wśród przyczyn zainteresowania tematyką oniryczną w kulturze ludowej wskazać należy zarówno pierwiastki archaiczne związane z objawieniami i wizjami odbieranymi jako znaki zaświatowe bądź boskie, jak i kaznodziejstwo posługujące się dla celów homiletycznych przykładami snów. Od dawna zwracano uwagę na fakt podobieństwa fabuły baśni do schematu → inicjacji rozpisanego na trzy fazy: wyjścia, przemiany i powrotu, czemu towarzyszyły sny, wizje i próby. Nie sposób wykluczyć, że rolę snów i widzeń podkreślały wypowiedzi wiejskich księży, którzy dla zobrazowania głoszonych przez siebie prawd sięgali po przykłady z literatury. Wspomniane wątki T 671 i T 725 wydają się np. zbieżne ze słynnym biblijnym snem Józefa, w którym objawiono mu, że przewyższy godnością swoich braci i ojca (Rdz 37, 5-11). W wersji ludowej historii bohater jest świadomy czekającego go losu i sam postanawia sie z nim zmierzyć. Przed laty usłyszał, że stanie się bardzo → bogaty, a ojciec zubożeje i będzie potrzebował jego pomocy. Kiedy oznajmił rodzicom wróżbę, że „matka obmyje mu nogi, a ojciec tę wodę wypije”, ci postanowili go zabić (Toeppen 1893, s. 35). Zamiast śmierci dostał się w niewolę, a za zasługi uzyskał godność królewską. Żona, widząc jego ciągły smutek i poznawszy jego przyczynę, namówiła go na odwiedzenie krewnych:
Utwory biblijny i ludowy realizują podobny schemat fabularny, ale różnią się sposobem jego prezentacji i samym przesłaniem. Przepowiednia z bajki ludowej jest dokładna i spełnia się precyzyjnie w duchu determinizmu, a przekaz z Księgi Rodzaju jest symboliczny i w finale eksponuje tajemnicę Boskiej Opatrzności.
Źródeł religijnych możemy dopatrywać się również w sposobie pokazywania snów w legendach ludowych. Bardzo często sen jest w nich znakiem lub stanem pochodzącym od Boga lub jego wysłanników, chociaż bywa też świadectwem cudu. Bohaterowie, którzy trafiają w zaświaty, zapadają niespodziewanie w sen z Boskiego przyzwolenia, a gdy po przebudzeniu wychodzą na ziemię, okazuje się, że upłynęło kilkaset lat i nikt ich nie rozpoznaje. W efekcie – w przeciwieństwie do rozwiązania typowego dla bajek magicznych – przebudzeni nie wracają do pełni życia, lecz umierają lub rozpadają się w proch (Kasjan 2000, s. 123-124; Lüthi 2008, s. 95-96). Do wyjątków od tej reguły należy realizacja wątku T 776 „Biskup uśpiony”. W wersji kaszubskiej wątku pobożnego człowieka, który dążył do nawrócenia bezbożnych współbraci, nawiedza → anioł i prowadzi do jaskini, gdzie → mężczyzna ma się schronić przed prześladowcami. Tam za sprawą boskiego wysłannika zapada w sen na sto lat, a gdy się budzi, myśląc, że upłynął tylko dzień, znajduje kraj nawrócony i zostaje okrzyknięty jego biskupem (Lorentz 1924, s. 736-737). We wszystkich religijnych opowieściach ludowych sen zsyłany jest przez Boga i pełni rolę regulatora upływu → czasu oraz stanowi rodzaj pasa transmisyjnego, dzięki któremu wiadomości o ludzkim losie docierają do zainteresowanych.
Odmiennie tematyka snu ukazana jest w podaniach wierzeniowych, np. o → zmorze, czyli → demonie, który przychodzi do bezbronnego, śpiącego człowieka i go poddusza, bądź → strzygoniu czy → upiorze wysysającym krew. Czas nocnego spoczynku prezentowany jest w tego typu opowieściach jako okres mediacyjny, niebezpieczny dla ludzi, w którym nasilają działanie siły zaświatowe. Z kolei w podaniach historycznych, jak w realizacjach wątku o → śpiących rycerzach T 8256 (zob. Hajduk-Nijakowska 1980), sen ukazywany jest w kategoriach stanu zawieszenia, oczekiwania na wezwanie. Wedle przekazów występujących w różnych miejscach Polski w jaskiniach górskich od setek lat śpi polskie wojsko (m.in. królowej Jadwigi, Stefana Batorego, Jana Sobieskiego), które na dany sygnał ma się obudzić, by bronić ojczyzny (np. Malinowski 1900, s. 21). Najczęściej wskazywaną lokalizacją śpiących żołnierzy mają być Tatry, o czym traktują także dawne opowieści opracowywane literacko, np. w cyklu Na Skalnym Podhalu (1903-1910) Kazimierza Przerwy Tetmajera i Rycerze śpiący w Tatrach. Fantazye na tle podań ludowych (1899) Andrzeja Stopki-Nazimka, jak i współczesne, zamieszczane na stronach internetowych (O śpiących rycerzach; zob. Netografia). W podaniach o śpiących → żołnierzach, których odnotowano wiele wariantów różniących się głównie miejscem spoczynku rycerzy (Giewont, Babia Góra, okolice Topolna, Trzebnicy itd.), nie wyjaśniono przyczyn czarodziejskiego snu. Czasami mowa o tym, że przebywający pod ziemią ludzie (niekiedy → olbrzymy) zostali po prostu zaklęci, choć nie podano przyczyn tego stanu ani siły sprawczej (np. Matyas 1889, s. 37). Wiadomo jedynie, że sen i zaklęcie mają charakter cudowny, bowiem śpiący czy zaklęci ludzie, dopóki przebywają w podziemnych komnatach, nie podlegają upływowi czasu, co zdaje się być bliskie wersjom legendowym.
Sny obecne niemal we wszystkich formach bajek ludowych mogą być także odbiciem różnych systemów religijnych, których fragmenty trafiły do obiegu ustnego i zadomowiły się w folklorze. Religie objawione: judaizm, chrześcijaństwo i islam, dowartościowały sny. Święte księgi tych tradycji stanowią cenny materiał źródłowy w poznaniu tego zagadnienia. Koran zawiera szereg snów, za pośrednictwem których Mahomet otrzymywał pozaziemskie przesłania. Same narodziny islamu mają związek z wizją archanioła. Na kartach Biblii także odnajdujemy fragmenty, kiedy Bóg komunikuje swoją wolę przez senne obrazy. Poprawne odczytanie symbolicznego przesłania snu uchodziło za szczególny dar niebios, co znajduje odbicie także w bajkach polskich.
Źródła: Ciszewski S., Krakowiacy. Monografia etnograficzna, t. 1, 1894; Malinowski L., Powieści ludu polskiego na Śląsku, MAAE 1900, t. 4; Lorentz F., Teksty pomorskie, czyli słowińsko-kaszubskie, t. 2, 1914; Lorentz F., Teksty pomorskie (kaszubskie), 1924; Matyas, Zaklęte wojsko, 1889, t. 13; Kolberg, DW, t. 14, cz. 6, 1962 (1881); Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Biblia Tysiąclecia, 1991; Przerwa Tetmajer K., Na Skalnym Podhalu; Stopka-Nazimek A., Rycerze śpiący w Tatrach. Fantazye na tle podań ludowych 1899; Toeppen M., Wierzenia mazurskie, przeł. Piltzówna E., „Wisła” 1893, t. 7.
Opracowania: Bettelheim B., Cudowne i pożyteczne. O znaczeniach i wartościach baśni, przeł. Danek D., 2010; Bylina S., Drogi – granice – most. Studia, 2012; Bystroń J. S., Polskie podania ludowe, spokrewnione ze średniowieczną legendą o świętym Grzegorzu, „Wisła” 1888, t. 2; Fromm E., Zapomniany język. Wstęp do rozumienia snów, baśni i mitów, przeł. J. Marzęcki, 1994; Grabowski B., Podania o związkach między najbliższym rodzeństwem, „Wisła” 1892, t. 6; Hajduk-Nijakowska J., Temat śpiącego wojska w folklorze polskim. Próba typologii, 1980; Janów J., Źródła niektórych baśni ludowych w Polsce i na Rusi. Gesta Romanorum, 1928; Kapełuś H., Senniki, [hasło w:] SFP, 1965; Kasjan J. M., O paradoksach w polskiej i ukraińskiej bajce ludowej, LL 1997, nr 4-5; Lüthi M., Siedmiu braci śpiących. Legenda – podanie – baśń, przeł. Grochowski P., [w:] Do Torunia kupić kunia, red. Czachowski H., Mianecki A., 2008; Marczyk M., Wybrane zagadnienia dotyczące progu w magii, [w:] Komentarze do „Polskiego atlasu etnograficznego”, red. Bohdanowicz J., t. 5, Zwyczaje, obrzędy i wierzenia pogrzebowe, 1999; Niebrzegowska S., Polski sennik ludowy, 1996; Wróblewska V., Ludowa bajka nowelistyczna (źródła – wątki – konwencje), 2007.
Netografia: O śpiących rycerzach, oprac. Kałamacki S., [w:] Legendy spod Giewontu, http://e-zakopane.pl/legendy/spiacy_rycerze.html [dostęp: 20.01.2017].
