en

Słownik
polskiej bajki ludowejred. Violetta Wróblewska

ISBN 978-83-231-4473-1

Siostry

Bohaterki → bajek magicznych i nowelowych, sporadycznie → legend i → podań; występują zazwyczaj w układach trójkowych (niekiedy zwielokrotnionych), w czym badacze upatrują odbicie obrazów mitologicznych bogiń – trzech Gracji, Mojr bądź trzygłowej Hekate (Odajnyk 2004, s. 247); rzadziej pojawiają się układy dwójkowe.

W → bajkach ludowych o siostrach z reguły na stan liczebny panien wskazują już formuły inicjalne (→ Formuliczność), a dalsze zdania nierzadko sygnalizują problem, którego będzie dotyczyć dana opowieść:

Był uociec i matka i mieli trzy córki i sina Karolka. Do jedne chodźiół mróz, do drugie wiater, do trzecie dysc i potem śie pozeniyli (T 552 „Szwagrowie zwierzęta”; Kosiński 1881, s. 223);
Za dawnych czasów mieszkały w ubogiej chałupie trzy młode i urodziwe siostry, które jednego wieczora tak sobie gwarzyły:
Starsza mówiła: Jabym sobie tylko piekarza za męża życzyła, bo bardzo ciepłe podpłomyki lubię. Średnia rzekła: A ja kucharza, bo rada smaczne poleweczki jadam. Najmłodsza odezwała się wreszcie: Jabym tylko samego naszego Królewicza pragnęła […]. (T 707; Lompa 1846, s. 22);
Były trzy siostry, – ale poszły raz do boru zbierać maliny, a każda miała koszyczek. Ale przychodzi tam do nich młody kawaler na zaloty i powiada: – Która najpierw uzbiera pełen koszyczek malin, z tą ja się ożenię (T 780; Kozłowski 1869, s. 298-299);
Miała matka dwie córki: Marysio i Kasio. Kasio lubiła, a Marysi nie lubiła. Kasio ubierała, a Marysi tylko jedno kosulko sprawiła na zimo i na lato (T 480A; Gonet 1914/1918, s. 251).

Zazwyczaj mowa o trzech pannach (niekiedy sześciu, dziewięciu, dwunastu), z których najmłodsza okazuje się najmądrzejsza i najbardziej prawa, w związku z tym osiąga życiowy sukces (znajduje męża, zostaje panią na włościach, zdobywa bogactwo). Dzięki trzeciej siostrze sytuacja rodzinna pozostałych dziewcząt również ulega poprawie (wychodzą dobrze za mąż), choć zdarza się, że do tak szczęśliwego rozwiązania nie dochodzi. W skrajnych wypadkach dwie starsze panny tracą życie – albo z powodu swej bezradności w kontaktach z agresywnymi mężczyznami (np. T 311 → „Zakazany pokój”), albo w wyniku → kary za znęcanie się nad najmłodszą siostrą (np. T 707 „Trzej synowie z gwiazdą na skroni”). W sytuacji niezawinionej śmierci kobiet, najmłodsza siostra, jeśli ma dostęp do środków magicznych (np. → woda żywa, maść czarodziejska), doprowadza do wskrzeszenia krewnych (np. T 311). Nie jest to możliwe, gdy dziewczęta straciły życie w wyniku kary za złe uczynki (np. T 707):

[…] królewna posŭa do tego pokoju, dzie byŭy trupy ji sióstr, posmarowaŭa nástarsą tą maścią, przyŭozuŭa gŭowe do kadŭuba i siostra zaráz ŭozyŭa […]. W nocy zrobiuŭa tak samo z drugą siostrą, jak z pirsą, a djábuŭ znowu ją zaniós do zámku w pace (T 311; Udziela 1892, s. 42);
Od tego czasu wszyscy w długie i szczęśliwe lata żyli, oprócz owych dwóch sióstr zbrodniarek, które Król kazał żelaznemi bronami na polu roztargać (T 707; Lompa 1846, s. 23).

W układzie dwójkowym siostry są zestawiane na zasadzie kontrastu. Zawsze jedna z nich jest ładna, dobra, pracowita, miła, a druga brzydka, zła, leniwa, niegrzeczna, co pozwala na proste wartościowanie prezentowanych przez nie postaw (np. T 480A „Dwie siostry: dobra i zła”, T 480B „Dwie siostry i miesiące”, T 480C „Dwie siostry i diabeł”). W bajkach magicznych obie spokrewnione panny często ze sobą rywalizują, zazwyczaj o względy przyszłego męża i/lub o bogactwo, co nieobce także bohaterkom legend, np. T 780 → „Maliny”:

Jeden król miał dwie córki, a posagu dla nich mało. Rzekł tedy do nich pewnego dnia: „Idźcie obie do lasu i zbierajcie kwiatki; która z was więcej uzbiera, cały mój majątek dostanie” (T 780; Polaczek 1892, s. 248).

W niektórych bajkach mogą nie występować rodzone siostry, lecz dziewczęta skoligacone przez małżeństwo ich owdowiałych rodziców, chociaż tylko jedną z nich – córkę wdowca, nazywa się → pasierbicą (np. T 480A; T 511 „Macocha i pasierbica”). W zestawie trójkowym miano pasierbicy również przypada córce owdowiałego mężczyzny (np. T 510A → „Kopciuszek”, T 510B „Mysi kożuszek”; T 510C „Kopciuszek”). W obu wypadkach, chociaż występuje zależność rodzinna, → gawędziarz nie używa określenia „siostra” czy „siostry”, lecz córka (córki) i pasierbica lub → sierota, pragnąc podkreślić rodzaj rzeczywistych relacji łączących bohaterki. Niższa pozycja trzeciej lub przyrodniej siostry w rodzinie przekłada się na jej bajkowy los. Córka pozostająca pod opieką rodzonej → matki ma lepszą sytuację życiową niż dziewczyna znajdująca się pod kuratelą → macochy. Zazwyczaj panna, którą ojciec się nie interesuje, jest zmuszona do ciężkiej pracy, pomiatana, pozbawiona dostępu do → pożywienia, a nawet izolowana od otoczenia (np. zakaz uczestniczenia w balu w opowieściach o Kopciuszku; T 510B – Witanowski 1904, s. 171). Decyzja o nękaniu trzeciej siostry lub pasierbicy przez macochę i jej rodzone córki bywa efektem ich zazdrości, a także wynika z obawy o konkurencję w poszukiwaniu kandydatów na męża:

Jedna matka miała swoją córkę i pasierbicę: - córkę ochraniała bardzo, pasierbicę zaś wyganiała ciągle za bydłem, jeść jej nie dawała, i trzymałą ciągle o głodzie (T 511; Kozłowski 1869, s. 300-301);
Była macocha taka, latarnia wielga, zbójnica i miáła córke i pasierbice. I te pasierbice wyganiała zawdy z bydłem w pole i jeszce ji robote dawała (T 511; Kowerska 1897, s. 453).

Nierzadko losy trzeciej czy przybranej siostry wpisują się w funkcjonujący w tradycji ludowej schemat zbędnej córki, traktowanej jako nadliczbowa, a przez to niepotrzebna i skazana na samotność (Zowczak 2013, s. 171). Pragnienie posiadania synów pomocnych w gospodarstwie, a nie znacznej liczby córek wymagających zabezpieczenia finansowego (posagów) przekładało się na niechęć wobec dziewcząt znajdującą odbicie w → bajkach ajtiologicznych i podaniach wierzeniowych, ukazujących je jako potomstwo szatana (Zowczak 2013, s. 171) lub jako → zmory (np. → demonem miała zostać siódma córka; Udziela 1900, s. 401). Efektem kulturowego schematu zbędnej siostry/córki w opowieściach ludowych są podejmowane próby pozbycia się kobiety przez jej krewne, m.in. poprzez powierzenie jej niewykonalnych zadań, jak przyniesienie zimą z → lasu jagód bądź kwiatów:

Byŭ jedén chŭop. Ozéniuŭ sie z babǫ. Ta mu baba umarŭa i zostaŭa po ni córka. Miaŭ znowu macoche i ta téz miaŭa dziéwcyne. Jedny (dziewczynie) byŭo Heléna, a drugi Maryna. Chciaŭa ta Heléna s tǫ macochǫ, zeby te Maryne wygnać, zeby kaj umarzŭa. Tak ta Heléna s tǫ macochǫ wygnaŭy Marysie do gaja po fijoŭki, a to byŭo w zimie (T 480B; Ciszewski 1894, s. 137).

Zgodnie z modelem bajki ludowej najbardziej poniżona z bohaterek wykazuje się szczególnymi przymiotami charakteru, rzadziej mowa o jej urodzie, jakby fakt ten pozostawał drugorzędny wobec cech przydatnych w życiu, takich jak pracowitość, gospodarność, posłuszeństwo, uczciwość, dobroć, ofiarność. Pozostałe siostry, będące podobnie jak najmłodsza zwykle bezimienne, zawsze wypadają gorzej. Okazują się brzydkie, tchórzliwe i nieskore do poświęceń (T 425 „Poszukiwanie utraconego męża (Amor i Psyche)”), wykazują mniej sprytu (T 311), są zawistne, a nawet gotowe popełnić → morderstwo dla zdobycia majątku (T 707). Ponieważ każda kolejna siostra powiela los poprzedniczki, traktuje się je zgodnie z założeniami epiki ludowej jako postaci tożsame, choć w rzeczywistości nimi być nie muszą (tzw. prawo bliźniąt; Olrik 1972, s. 36 - 45; Kasjan 1998).

W układzie dwójkowym, gdy występują bohaterki skontrastowane, zawsze druga usytuowana jest w opozycji do tej pierwszej, na zasadzie ładna – brzydka, dobra – zła, co przypomina strukturę legendową. Kontrast pozostaje utrzymany do końca bajki, bowiem w finale dobra dziewczyna zostaje nagrodzona, a zła surowo ukarana, zazwyczaj śmiercią:

Suka (szuka) téj córki, patrzy, a tu łeb wrażony pod balchę u drzwiczek pieca, i matka ij mówi: „a cóześ tam łeb wściubiła do pieca? Sturchnie, a tu ino kadłub wyleciał, a łeb pan-młody zaraz porwał do piekła (T 480C; Kolberg 1962 (1875), s. 164);
Gdy przyjechali do matki, uciesyła sie matka, ze Kasia będzie miała téla złota, co i Marysia. Matka ŭotwiérá skrzynie: a tu pełno gadów. Te gady wyskocyły i zjadły matkō i Kasiō, a Marysia deptała po gadak, a nic się jé nie stało. Marysia zyła pobożnie i miała się dobrze (T 480; Gonet 1914/1918, s. 252).

Przeciwny model zakończenia prezentują legendy, w których zła bohaterka ponosi surową karę, ale dobra dziewczyna, jeśli została zabita przez swą krewną, jak w wariantach T 780, nie odzyskuje życia:

Król kazał teraz przywołać córkę, dał jej fujarkę, a ona śpiewała smutnie:

Graj, fujarko, graj,

Memu sercu żal;

Tyś, siostruniu, mnie zabiła

O koszyczek mój,

O koszyczek mój…
Tajemnicza została tedy odkrytą. Morderczynię wtrącono do głębokiego lochu, gdzie z żalu i głodu umarła (T 780; Polaczek, s. 249-250).

W bajkach ludowych niezależnie od proponowanego układu wszystkie siostry są niezbędne z perspektywy ideowej i fabularnej. Na tle starszych dziewcząt lepiej można ukazać przymioty najmłodszej z nich, zwykle tej najbardziej pokrzywdzonej przez los i rodzinę. Ich działania, nawet jeśli budowane są na zasadzie identycznego schematu (zadanie – niepowodzenie w realizacji zadania), służą konstruowaniu dramaturgii zdarzeń (trzykrotne podejmowanie tej samej próby, np. zdobycia żywej wody, z czego tylko ostatnia zakończona sukcesem). Rzadko kiedy w bajkach ludowych występują siostry, których rola jest jedynie marginalna. W takim wypadku pełnią rolę ofiar, są np. → królewnami zaklętymi bądź porwanymi przez → smoka, → czarodzieja lub bliżej nieokreślone istoty nadprzyrodzone. Do wyjątków należą siostry-demony, jak w podaniach T 8252 → „Janosik” (trzy czarnoksiężnice; Kopernicki 1891, s. 3) lub T 4011 „Zmory podsłuchane”:

Były w jedny chałupie trzy córki i óny syćkie były zmory. Jednego dnia ojcowie pośli spać do komory; ale nocował u nich dziadek i ón widział, jak óne sie pocesały i syćkie trzy posły każda w swojo stronę. Potem wysłuchał, jak poprzychodziły i żaliły sie. Jedna, co była do lodu, ze przymarzła; ta, co była od koni, ze sie pognietła o kości, bo konie były chude. Najlepi se chwaliła ta, co była od ludzi. Dopiro ten dziadek pedział ojcom, dopiro pośli do księdza, obizmowali te córki, i juz nie były zmorami (T 4011; Wasilewski 1892, s. 200).

Siostry, pełniąc fabularne role ofiar – istot zaklętych, czekających na swych wyzwolicieli, nie mogą podejmować żadnych działań, co najwyżej poddają się prawom nowej formy istnienia lub służą radą próbującym wyzwolić je śmiałkom. Mimo pomocy okazanej przez dziewczęta wielu bohaterom, zazwyczaj → braciom, nie udaje się odczarowanie sióstr. Dopiero najmłodszy lub najstarszy młodzieniec, a w podaniach → starzec potrafi doprowadzić do ich wyzwolenia.

W bajkach ludowych, w których panny odgrywają bierną rolę, nie podkreśla się faktu, iż są siostrami, mimo że mają wspólnego ojca bądź matkę. Bardziej niż pokrewieństwo eksponuje się ich pochodzenie, to, że są → królewnami lub „pryncesami” (księżniczkami), co służy podkreśleniu ich wyjątkowości, a tym samym rangi → „nagrody”, którą w finale zdobywa męski bohater, jak w realizacjach T 302 „Dusza potwora w jaju (Dusza zewnętrzna)”. W niektórych wariantach tego wątku występuje 12 królewien, do których łóżek kładą się przybyli z daleka bracia. Ostatni z nich decyduje się na miejsce pod łóżkiem, dzięki czemu jako jedyny uchodzi z życiem:

Na wieczór usłane były w dwunastu izbach dwanaście łóżek. W nocy przyszła do każdego z tych braci jedna pryncesa. Jedenastu przyjęli pryncese do łóżek swoich i spali z nimi. Najmłodszy zaś nie tak uczynił, ale gdy do niego pryncesa nadeszła, pod łóżko się położył, a onej w łóżku leżeć kazał. Później nadszedł ojciec tych pryncesów i poucinał jedenastu braciom głowy, mszcząc się, że z córkami jego spali. Gdy do dwunastego łoża przyszedł, w nim gościa nie widział, nie szukał go, ale odszedł (T 302; Lompa 1965 (1846), s. 44).

Dziewczęta w świecie przedstawionym bajki są traktowane przedmiotowo, służą prezentacji moralnych bądź niemoralnych postaw braci, rzadko biorą udział w akcji. Ponownie pojawiają się dopiero w finale, kiedy dochodzi do odczarowania królewien przez ich ojca (Lompa 1965 (1846), s. 45). Jedynie dwunasta siostra, która zostaje żoną najmłodszego z królewiczów, pełni rolę aktywną, pomagając bohaterowi rozwikłać tajemnicę zaklętego → zamku. W innych realizacjach T 302 zaczarowane królewny nie tylko czekają na wyzwolenie (np. pokonanie przez królewicza potwora, który je więzi), ale też pełnią narzuconą im rolę egzekutora bajkowych prawa – zabijają lękliwych braci:

Tén sie poŭozuŭ na tem ŭózecku i lezy, a ci jedynástu, kaj który móg. Przychodzi jedna panna z osękǫ (długi drąg z hakiem służący do rozrywania budynków w czasie pożaru – V.W.), wbijá jednému pod brode, tu, i wlece. I tak pán moze wszystkich jedénástu spisać, ze wszystcy jedénástu byli tak wywleconi i wrzuceni na przepaści. Przychodzi do tego dwunástégo, nájstarségo, bo tén na wszystko patrzyŭ. „Śpis wojáku?” óna mu powiadá. „Nie śpie”. Ano, jak nie śpie: ,,Sŭuchaj, powiada; ja ci tu powiém caŭy interes. Zesŭáŭ was Pán Bóg na nás tutáj, zebyście nás wybawiéli, a wyście nás jesce zatraciéli; nie byŭ taki na świecie, i nie bedzie, zeby nás wybawiuŭ” (T 302; Ciszewski 1894, s. 39).

W bajkach ludowych, eksponujących w części inicjalnej męskich bohaterów, jedynie oni mogą być postaciami wiodącymi, w przeciwieństwie do bajek kobiecych, w których dominującą rolę odgrywają dziewczęta. W tym drugim wypadku ich aktywność ulega ograniczeniu w finale, bowiem gdy wychodzą za mąż, przypieczętowują trwałość obowiązującego w kulturze tradycyjnej modelu patriarchalnego.

Odrębną grupę bajek stanowią opowieści przedstawiające układ siostra – brat (np. T 450 → „Brat baranek”) bądź siostra – bracia (np. T451 → „Siedem kruków”). W większości wypadków siostra pełni rolę bohaterki uwalniającej swych krewnych zaklętych w zwierzęta. Na swój sposób dziewczyna staje się ofiarą systemu, bowiem jej działania zostają wymuszone przez niewłaściwe zachowanie męskiego krewnego (brat nie słucha poleceń siostry i pije → wodę z wodopoju przeznaczonego dla bydła bądź z kałuży i zmienia swą postać) lub → matki (→ kobieta rzuca → klątwę na nieposłusznych synów i ci zmieniają się w → ptaki). Siostra okazuje się jedyną istotą, która może wyzwolić zaczarowanych braci, podejmując się trudnych zadań. Musi żyć w izolacji, milczeć (→ Milczenie) przez 7 lat, prząść koszule z pokrzyw (T 451). Bywa, że zostaje zamordowana przez zawistną konkurentkę, a jako → zmarła przychodzi karmić swe nowo narodzone → dziecko (T 450). W obu wątkach bracia pełnią rolę pasywną, znajdując się w stanie medialnym, być może przygotowującym ich do samodzielnego życia, co w finale zdaje się podkreślać odzyskana przez nich ludzka postać. Odczarowanie mężczyzn okazuje się jednocześnie kresem męczarni ich sióstr, które odzyskują głos i należne miejsce w społeczeństwie.

Nierzadko funkcjonuje w bajkach ludowych → motyw zdradzieckiej siostry, działającej na szkodę swych krewnych, by nie dzielić się z nimi majątkiem (Kapełuś 1965, s. 466-467). W realizacjach T 315 → „Żelazny wilk” siostra za namową swojego kochanka doprowadza nawet kilkakrotnie do śmierci brata, ale w efekcie sama zostaje za karę zabita, a młodzieńca za każdym razem do życia przywracają → zwierzęta magiczne. Rzadziej występuje motyw napastowanej siostry, wobec której brat wykazuje niewłaściwe zainteresowanie o podłożu seksualnym (→ Seksualność). Dziewczynie z reguły udaje się uniknąć kazirodczego związku, gdyż znajduje dla krewnego bardzo podobną do siebie pannę (T 510B „Mysi kożuszek”; Wójcicki 1974 (1837), s. 169). Jednie w bajkach nowelowych T 933 „Grzegorz papież” dochodzi do relacji intymnych między rodzeństwem (→ Kazirodztwo), w efekcie czego na świat przychodzą ich dzieci, ale wszyscy na swój haniebny czyn muszą odpokutować (np. Kosiński 1883, s. 9; Saloni 1908, s. 234).

Bajkowe układy siostrzane, rzadziej siostrzano-braterskie, odbijają prawa typowe dla kultury ludowej. Podkreślają wyraźną hierarchiczność obowiązującą na wsi, przekładającą się na niższą pozycję → dzieci wobec rodziców, córek wobec braci, najmłodszej siostry wobec starszych krewnych, a pasierbicy wobec macochy i przybranych sióstr. Bajki ludowe eksponują posłuszeństwo wobec rodziców panien na wydaniu, o których zamążpójściu decydowali, rzadko biorąc pod uwagę głos młodych, a jednocześnie prawo starszeństwa, wedle którego dziewczęta powinny wychodzić za mąż według wieku, a nie innych kryteriów. Przekazy ludowe ukazują również upośledzoną rolę najmłodszej z sióstr (nękaną przez rodzinę), mającej najmniej szans na poprawę swego losu, jak też równie niską pozycję dziewcząt osieroconych, zwłaszcza przez matkę. Kładą również nacisk na niższą pozycję sióstr wobec braci, od których były zależne, zwłaszcza po stracie rodziców, i których męski los był ważniejszy niż kobiecy, choć to one pełniły odpowiedzialne role matek, matek zastępczych wobec młodszych braci i ich wyzwolicielek. Skrajnym wypadkiem zakłóconych relacji siostrzano-braterskich w bajce ludowej są prezentowane zakusy brata na cnotę siostry, wiodące nawet do pomysłu ożenku z bliską krewną. Napastowana kobieta jest przeciwna takiemu rozwiązaniu i podejmuje działania mające uchronić przed naruszeniem przyjętych norm obyczajowych, choć nie zawsze okazuje się to możliwe.

Bajki magiczne, w których najczęściej występują układy siostrzane, rzadziej siostrzano-braterskie, pełnią przede wszystkim rolę moralizatorską, pokazując, jak nie należy postępować w życiu. Jednocześnie eksponują konieczność przygotowania kobiet nie tylko do zamążpójścia, ale do ciężkiej pracy fizycznej, co poświadczają powierzane siostrom zadania o charakterze gospodarskim (gotowanie, sprzątanie, przędzenie i tkanie, a nawet wypasanie bydła), a co znajduje usankcjonowanie w tzw. biblii ludowej (Zowczak 2013, s. 342). W bajki wpisana jest również funkcja kompensacyjna, gdyż nakreślają wizję poprawy losu dziewcząt najbardziej upośledzonych rodzinnie i społecznie.

Współcześnie wątki o siostrach stanowią podstawę licznych → baśni literackich, zwłaszcza → adaptacji bajek ludowych, także teatralnych. Fenomen sióstr, zwłaszcza Kopciuszka, doczekał się licznych interpretacji psychoanalitycznych i genderowych (Jurich 1998; Siostry i ich Kopciuszek, 2002).

Bibliografia

Źródła: Ciszewski S., Krakowiacy. Monografia etnograficzna, t. 1, 1894; Gonet Sz., „Gadki” z Inwałdu, w okolicy Andrychowa, „Lud” 1914/1918, nr 20; Kolberg O., DW, t. 8, cz. 4, 1962 (1875); Kopernicki I., Gadki ludowe Górali Beskidowych, ZWAK 1891, t. 15; Kosiński W., Materyjały do etnografii Górali Beskidowych, ZWAK 1881, t. 5; 1883, t. 7; Kowerska Z.A., Bajki z Józwowa (w powiecie lubelskim), „Wisła” 1897, t. 11, cz. 3; Kozłowski K., Lud: pieśni, podania, baśnie zwyczaje i przesądy ludu z Mazowsza Czerskiego wraz z tańcami i melodyami, 1869; Lompa J., Bajki i podania, red. Krzyżanowski J., wyb. Pośpiech J., 1965 (1846); Lompa J., Klechdy ludu polskiego w Szląsku (1). Ciąg dalszy (V), „Przyjaciel Ludu” 1946, r. 13, nr 3; Polaczek S., Wieś Rudawa. Lud, jego zwyczaje, obyczaje, obrzędy, piosnki, powiastki i zagadki,1892; Saloni A., Lud rzeszowski. Materyały etnograficzne, MAAE 1908, t. 10; Udziela S., Lud polski w powiecie ropczyckim w Galicji, ZWAK 1892, t. 16; Udziela S., Świat nadzmysłowy ludu krakowskiego, „Wisła” 1900, t. 14; Wasilewski Z., Przyczynek do etnografii Krakowiaków, „Wisła” 1892, t. 6, z. 1; Witanowski M.R., Kłodawa i okolice pod względem historyczno-ludoznawczym, 1904; Wójcicki K. W., Klechdy, starożytne podania i powieści ludu polskiego i Rusi, 1974 (1837).

Opracowania: Jurich M., Scheherazade's Sisters. Trickster Heroines and Their Stories, 1998; Kasjan J. M., Axela Olrika „Prawa epickie poezji ludowej” – próba komentarza, [w:] Wszystek krąg ziemski, red. Kowalski P., 1998; Olrik A., Prawa epickie poezji ludowej, przeł. Kasjan J. M., LL 1972, nr 3; Kapełuś H., Zdradziecka siostra, [w:] SFP, 1965; Odajnyk V.W., The Archetypal Interpretation of Fairy Tales: Bluebeard, „Psychological Perspectives” 2004, nr 47; Siostry i ich Kopciuszek, red. Graczyk E., Graban-Pomirska M., 2002; Zowczak M., Biblia ludowa: Interpretacje wątków biblijnych w kulturze ludowej, 2013.

Violetta Wróblewska