Sabała, właśc. Jan Krzeptowski (1809–1894) – zakopiański góral z Krzeptówek, znany przede wszystkim jako doskonały → gawędziarz, skrzypek oraz przewodnik górski, w młodości zajmował się zbójnictwem i kłusownictwem, zaniedbując gospodarstwo. Starość spędził jako towarzysz odwiedzających Zakopane artystów i przedstawicieli świata nauki, przede wszystkim Stanisława Witkiewicza, Tytusa Chałubińskiego oraz Marii i Bronisława Dembowskich (Wójcik 2010, s. 85-123). Pierwszy znany z nazwiska polski bajarz (Brzozowska-Komorowska 1982, s. 578), twórca → anegdot oraz opowieści inspirowanych lokalną tradycją ustną oraz popularnymi wątkami o zasięgu ogólnoeuropejskim.
Sabała dużą popularność zdobył dzięki szczerej sympatii i protekcji Tytusa Chałubińskiego, którego poznał w 1873 roku (Hoesick 2001, s. 150). To on przedstawił Krzeptowskiego ludziom kultury i nauki, często odwiedzającym Zakopane, podążając za panującą wówczas modą na góralszczyznę. Stary zakopiańczyk szybko stał się ich ulubieńcem jako niezrównany gawędziarz i człowiek o budzącej zainteresowanie osobowości – otwarty, bezpośredni, różniący się od chłopów znanym inteligentom z rodzinnych stron (Kapełuś 1988, s. 21). Sabałę chętnie zapraszano na spotkania towarzyskie i wycieczki górskie, gdzie – ze względu na podeszły już wiek oraz słabnący wzrok – nie pełnił funkcji przewodnika, ale raczej kompana umilającego trudy wędrówki zajmującą opowieścią oraz śpiewem i grą na gęślach własnego wyrobu, tzw. złóbcokach (Wójcik 2010, s. 70).
Mimo uznania, które Krzeptowski zdobył w kręgach artystycznych i inteligenckich, dosyć późno zaczęto spisywać jego opowieści. Zadania tego podjął się Stanisław Witkiewicz, włączając wiele Sabałowych narracji do swojej zbeletryzowanej relacji z górskich wypraw pt. Na przełęczy (Witkiewicz 1906), gdzie odmalował barwny portret zakopiańskiego barda. Podobnie uczynił Kazimierz Przerwa-Tetmajer w Bajecznym świecie Tatr (Przerwa-Tetmajer, 1905). Dużą popularność przyniosła Sabale publikacja spisanej przez Henryka Sienkiewicza Sabałowej bajki (Sienkiewicz 1970 (1891), s. 166-168). Opowieści Krzeptowskiego notowali także Bronisław Dembowski (1892, s. 140-145), Wojciech Brzega (1969) i Andrzej Stopka (1897, s. 55-119).
W repertuarze Sabały znajdowały się przede wszystkim opowieści realistyczne inspirowane codziennym życiem górali podhalańskich, → podania lokalne, → bajki ajtiologiczne oraz anegdoty, znikomo reprezentowane są natomiast → bajki magiczne (Pigoń 1974, s. 180). Wśród narracji ilustrujących codzienność Podhalan na plan pierwszy wysuwają się historie myśliwskie osnute często na kanwie własnych przeżyć Krzeptowskiego, który przez wiele lat sam parał się kłusownictwem i uchodził za wytrawnego myśliwego. Stary góral chętnie opowiadał o swoich zmaganiach z → niedźwiedziami i kozicami oraz o sprzeczkach z Liptakami, roszczącymi sobie prawo do zwierzyny upolowanej po węgierskiej stronie Tatr (Brzega 1969, 174-179). → Zwierzęta bywają przez Krzeptowskiego antropomorfizowane, stając się równoprawnymi przeciwnikami człowieka. O jednym z zabitych przez siebie niedźwiedzi powiedział z szacunkiem: „Był straśnie mądry, haj. To sie trafi, prosem piknie, taki dźwierz, co, prosem piknie, i cłek rozumu telo nie ma, straśnie je smyśny” (Hoesick 2001, s. 142).Innym razem podzielił się z lisicą pieczoną niedźwiedziną, dając tym samym wyraz swojego uznania dla odwagi zwierzęcia: „[…] kie sie nie przelękła ku strzelcowi nablizyć” (Nędza-Kubiniec 1962, s. 72). Myśliwskie wspomnienia Sabały stanowią pierwszy spisany zbiór tego rodzaju opowieści (Jazowski 1989, s. 111). Inspirowane indywidualnymi doświadczeniami narratora z czasem zostały w wyniku transmisji ustnej włączone do kanonu podhalańskiej twórczości ludowej jako anegdoty lub podania lokalne, przyczyniając się jednocześnie do utrwalenia legendy Jana Krzeptowskiego na Podhalu.
Pokaźną część zebranych narracji Sabały stanowią opowieści o → zbójnikach oraz ukrytych przez nich → skarbach. Gawędziarz odwołuje się do znanych ludowych wątków, m.in. T 1525Q* „Okradzenie karczmy” (Stopka 1897, s. 87-89) czy T 1824A „Kazanie zbójnickie” (Stopka 1897, s. 64-66). W wielu narracjach ujawnia się jednak skłonność Krzeptowskiego do rozwijania popularnych wątków według własnej wyobraźni (Jazowski 1995, s. 40). Na kanwie fabuły T 1679 „Koń z hubką w uchu”, opowiadającej o zemście franta na chciwym garncarzu, Sabała snuje historię o dobrym zbójniku, który ujął się za ubogą wdową (Stopka 1897, s. 84-86). Daje tym samym wyraz powszechnemu na Podhalu przekonaniu o wysokich moralnych kwalifikacjach zbójników, których działalność nie była oceniana jednoznacznie (Piasecki 1973, s. 78-91), a pozytywne opinie na ich temat wcale nie należały do rzadkości (Janicka-Krzywda 1986, s. 55-60). Wśród opowiadanych przez Sabałę bajek o zbójnikach znajdują się również historie inspirowane życiem autentycznych postaci, np. Gadeja, który został zmuszony do zbójectwa przez życiowe okoliczności (Brzozowska 1969, s. 71-72), albo Wojtka Marduły, który dopuścił się → morderstwa motywowany chęcią zysku (Witkiewicz 1906, s. 229-230).
W swoich → gawędach Krzeptowski odwoływał się nie tylko do lokalnej tradycji, ale czerpał także ze znanych wątków o zasięgu europejskim. Najchętniej sięgał do → bajek zwierzęcych oraz ajtiologicznych, których akcję osadzał w lokalnym kontekście. Rzadko jednak wiernie oddawał przebieg wydarzeń znany z innych realizacji. Sabała raczej przekształcał popularne wątki lub tworzył ich kombinacje, dostosowując je do własnej wizji świata. Jego opowieści miały w dużej mierze wymiar dydaktyczny, służyły narratorowi do przedstawienia własnych ocen i przekonań, które formułował w zwięzłe i zręczne sentencje, będące niejednokrotnie trawestacją → przysłów (Brzozowska 1969, s. 24). Doskonałym przykładem innowacyjności Sabały w podejściu do tradycyjnych wątków jest opowiadanie o chorym na kołowrocie (Stopka 1897, s. 107-109), stanowiące epizod wyjęty ze znanej na całym świecie rozbudowanej fabuły T 332 → „Kuma Śmierć”. Zakopiański bajarz czyni z niego anegdotę opiewającą spryt człowieka, który kładąc chorego na kołowrocie, nie pozwala → diabłu stanąć przy głowie konającego, uniemożliwiając tym samym wzięcie jego → duszy do piekła. W zakończeniu pouczył natomiast:
Ta – prosem piékne ik miłości – padajom sićko, ze ka dyascý ni mogom, to babe poślom, ale jà tak uwazujem, ze ka baba i janioł ni mogom, to jesce hłop poradzi, ino żeby miał scýpte rozumu w głowie, a nie śmieci – haj (Stopka 1897, s. 109).
Podobny zabieg zastosował w przypadku bajki ajtiologicznej o pochodzeniu antagonizmu → psa i → kota (T 200 „Antagonizm psa i kota”). Wzbogacił ją jednak o wyjaśnienie przyczyn, dla których głupi (→ Głupiec/Głupcy) ludzie nie lubią psów, a całość podsumował we właściwy dla siebie sposób:
Jà tak uwazujem, is etemu sićkiemu pies winowaty. Kieby był kotke nie zalubiéł, toby był o tórbce nei zabocył – haj. Ale baba, jako baba. Wse hłopa wywiedzie, zrobi niescęście, co strak, a ty hłopie pote pokutuj – haj (Stopka 1897, s. 63).
Z kolei w opowieści o losach głodnego → wilka, niepotrafiącego zdobyć pożywienia, Krzeptowski dokonuje kontaminacji wątków T 47B „Wilk, koń i baran” oraz T 122 „Lis (wilk) traci zdobycz”, aby podkreślić wagę zaradności w codziennych zmaganiach z przyrodą i przeciwnościami losu (Piotrowski 1902, s. 347-348).
Z opowiadanych przez Krzeptowskiego bajek wyłania się obraz człowieka jako istoty zdanej na własne siły. Wpływ opatrzności na losy bohatera jest znikomy, toteż nagradzane są w nich zaradność, honor, siła fizyczna i odwaga, zaś uleganie słabościom i niedołęstwo stanowią najgorsze przywary (Jazowski 1989, s. 108-109). Sabała twierdził, że „[…] idzie dobrze temu wse, wto z Panem Boge zacynà, a nie głupi i honorny” (Brzozowska 19696, s. 72). Choć bajarz powołuje się na wiarę w istotę najwyższą, to zasadnicze znaczenie mają jednak rozum i honor człowieka w myśl zasady „W Pana Boga wiérz, ale Mu nie wierz” (Stopka 1897, s. 53).
Sabała daleki jest od moralizatorskiego tonu i choć przedstawia pewien model życia, obśmiewając tchórzostwo, łatwowierność i ślamazarność, to jego opowieści nie mają charakteru satyrycznego. Ich → komizm wynika z podejmowanych przez → bohaterów działań, ma charakter sytuacyjny (Brzozowska-Krajka 1995, s. 35). W stylu Krzeptowskiego przeważa pierwiastek humorystyczny, a wiele historii znajduje zaskakujący finał. Opowiedziana przez niego bajka o śmierci zabierającej matkę gromadce → dzieci (T 331B + T 795) nabiera walorów komicznych, gdy narrator skupia się na problemach kostuchy ze zjedzeniem → kamienia wyłowionego z dna morza, zamiast na losie osieroconych dziatek (Krzyżanowski 1980, s. 110). Skłonność Krzeptowskiego do facecji w połączeniu z jego zmysłem obserwacji i umiejętnością celnego puentowania rzeczywistości wpłynęły na wydźwięk opowiadanych przez niego bajek.
Na repertuar Sabały niemały wpływ wywarła jego popularność wśród odwiedzających Zakopane gości, którzy z ochotą słuchali anegdot, historii z życia górali i staroświeckich przyśpiewek (Jazowski 1989, s. 112). To właśnie artyści i literaci jako pierwsi zaczęli spisywać opowiadane przez Krzeptowskiego narracje i to oni dokonywali wyboru fabuł, które uważali za najbardziej intersujące i wartościowe. Bez wątpienia osobowość gawędziarza, który w plastyczny i swobodny sposób przedstawiał barwny świat górali, zaważyła na ocenie jego repertuaru w nie mniejszym stopniu niż treść opowiadanych historii (Ługowska 1999, s. 46). Nie ulega jednak wątpliwości, że to właśnie zafascynowani podhalańską kulturą ludową inteligenci stali się twórcami legendy Sabały jako „Homera góralszczyzny”, jak nazywał go Stanisław Witkiewicz (Kolbuszewski 1982, s. 170).
Źródła: Brzega W., Żywot górala poczciwego, 1969; Brzozowska T., Sabałowe bajki, 1969; Dembowski B., Bajki według opowiadania Jana Sabały Krzeptowskiego z Kościelisk, „Wisła” 1892, t. VI, z. 1; Nędza-Kubiniec S., Posiady na Groniku, 1962; Piotrowski A., O wilcku, „Tygodnik Ilustrowany” 1902, nr 17; Przerwa-Tetmajer K., Bajeczny świat Tatr, 1905; Sienkiewicz H., Sabałowa bajka, [w:] Sienkiewicz H., Baśnie i legendy, 1970 (1891); Stopka A., Sabała. Portret, życiorys, bajki, powiastki, piosnki, melodye, 1897; Witkiewicz S., Na przełęczy, 1906.
Opracowania: Brzozowska T., Wstęp, [w:] taż, Sabałowe bajki, 1969; Brzozowska-Komorowska T., Podhale, [w:] Dzieje folklorystyki polskiej 1864-1918, red. Kapełuś H., Krzyżanowski J., 1982; Brzozowska-Krajka A., Sabała jako humorysta, [w:] O Sabale. W stulecie śmierci 1894-1994, red. Rokosz M., 1995; Hoesick F., Legendowe postacie zakopiańskie, 2001; Janicka-Krzywda U., Niespokojne Karpaty, czyli rzecz o zbójnictwie, 1986; Jazowski A., Złoty okres literatury podhalańskiej 1890-1918, 1989; Jazowski A., Sabałowa bajka na tle literatury ustnej Podhala, Orawy i Spisza, [w:] O Sabale. W stulecie śmierci 1894-1994, red. Rokosz M., 1995; Kapełuś H., Bajka ludowa w Polsce, [w:] Księga bajek polskich, red. Kapełuś H.,1988; Kolbuszewski J., Tatry w literaturze polskiej 1805-1939, 1982; Krzyżanowski J., W świecie bajki ludowej, 1980; Ługowska J., W kręgu Sabałowej tradycji, LL 1999, nr 6; Piasecki, Byli chłopcy, byli… Zbójnictwo karpackie, 1973; Pigoń S., Wybór pisarzy ludowych, 1948; Pigoń S., Na drogach kultury ludowej, 1974;Wójcik W.A., Sabała, 2010.
