Popularny, zazwyczaj negatywny → bohater → bajek ludowych, o wielorakich funkcjach i znaczeniach. Najczęściej jest przedstawiany jako → antagonista, groźna bestia, która porywa i niewoli dziewczęta, pożera ludzi i zwierzęta hodowlane, niekiedy pilnuje → skarbów. Bywa łączony z takimi demonicznymi postaciami, jak → Bazyliszek, żmij (Moszyński 1934, s. 584), → wąż (Majewski 1892, s. 128, 336) oraz → płanetnik. Wedle niektórych ludowych wierzeń smoki mają powstawać z węży lub żmij (Moszyński 1934, s. 585).
Wyobrażenie smoka towarzyszy ludzkości od epoki górnego paleolitu. W tym czasie przeszedł on ewolucję od istoty odróżniającej się od zwykłych węży jedynie wielkością po potwora, który przejął wiele właściwości innych zwierząt, nierzadko fantastycznych. Wśród zapożyczonych cech można wymienić pancerną skórę, kolczasty grzebień, cztery pazurzaste łapy, zabójczy wzrok, umiejętność latania i ziania → ogniem (Mianecki 2012, s. 478). Zmienności postaci towarzyszy wielość przypisywanej smokowi znaczeń – ucieleśnia zarówno świat podziemny, jak i niebiański, → śmierć oraz płodność, pierwiastek żeński i męski, → wodę i ogień, kosmogonię i apokalipsę, bezrozumny chaos i boską mądrość (Mianecki 2012, s. 478).
Postać smoka najczęściej występuje w polskich → bajkach magicznych, wśród których najpopularniejsze są warianty wątków T 301 „Bracia zdradzieccy” oraz T 300 „Królewna i smok”. Do mniej licznych należą m.in. T 300B „Smok i Waligóra”, T 303 „Suczyc”, T 305 „Tezeusz”, T 312 „Zabójca olbrzymów i psy pomocniki”, T 312A „Brat uwalnia siostry od smoków”, T 320 „Zabójcy trzech smoków”, T 411 „Królewna w wieży”. Ich bohaterem jest zazwyczaj nie smok, lecz młodzieniec, który go pokonuje. Często jest to syn królewski, charakteryzujący się olbrzymią siłą, pozyskaną dzięki ssaniu mleka → matki przez wiele lat. Fabuły zwykle rozpoczynają się obdarowaniem młodzieńca przez → ojca lub jakiegoś starszego → mężczyznę zagiętą u szczytu laską zrobioną z żelaza (czasami mieczem), co może nasuwać skojarzenia z atrybutem władzy nad wspólnotą (Banaszkiewicz 1998, s. 40-43; zob. Mianecki 2012, s. 488-489). Bohater miewa niekiedy rodzeństwo — bywa wtedy przedstawiany jako brat najmłodszy i → głupi, ale ostatnia z przypisywanych cech okazuje się nieprawdziwa. Świadczą o tym dalsze bohaterskie czyny królewicza, jak i deklaracje samych → gawędziarzy:
W znaczeniu symbolicznym głupota może być kojarzona z obłędem, błądzeniem, co można wiązać z przynależnością do rzeczywistości pozaziemskiej (Wasilewski 1979, s. 61). Dalsze losy bohatera przemierzającego pustkowia, → góry i → lasy, w ludowej wyobraźni kojarzone z → zaświatami, potwierdzają tę wykładnię. Bohater w czasie wędrówki napotyka bowiem istoty demoniczne, m.in. smoka strzegącego panny. Zawsze dochodzi do bezpośredniej konfrontacji z bestią, w efekcie której zostaje ona pokonana, a młodzieniec poślubia wyzwoloną królewnę. W niektórych wariantach, np. T 461 „Trzy włosy z brody diabła”, zabójca smoka może być prostym → żołnierzem, który zwycięża bestię dzięki wsparciu → donatorów.
Smok w bajkach ludowych zazwyczaj bywa przedstawiany jako wielogłowy potwór, z którym walka sprawia wiele trudności, ze względu na ogromną siłę potwora, jak i posiadany przez niego dar odrastania odrąbanych części → ciała (Wróblewska 2014, s. 114-115):
Niezależnie od wielkości oraz siły, smok w bajkach magicznych jest zagadkową postacią, gdyż nie wiadomo, skąd się wywodzi i jak trafił w dane miejsce. Jego obecność ma prawdopodobnie wymiar sakralny, bowiem w narracjach powraca → motyw składanej mu ofiary (zwykle zwierzęta hodowlane bądź dziewczęta). Ponadto jest postacią rodzaju męskiego, chociaż świat podziemny, jak i żywioł → wody, z jakim smoka zwykle się łączy w mitologiach różnych społeczności, pozostaje w ścisłej relacji z pierwiastkiem żeńskim (Mianecki 2012, s. 490). Pojawienie się postaci kobiety w towarzystwie gada wynika z przekształceń historycznych pierwotnej postaci żmija (węża), który w najdawniejszych wyobrażeniach był istotą ambiwalentną (Moszyński 1934, s. 584). Dopiero z czasem, kiedy przybrał znaną formę smoka (gada latającego, wielogłowego, o czterech pazurzastych łapach, ognistym oddechu), w bardziej rozwiniętych systemach religijnych, skojarzono go z siłami wrogimi człowiekowi (Buchowski 1993, s. 102; Mianecki 2012, s. 491). Można mówić więc o starszej wersji smoka-potwora i nowszej – smoka-człowieka, porywającego dziewczęta (Moszyński 1934, s. 584).
W bajce magicznej postać smoka pilnującego królewny i nie czyniącego jej krzywdy, poza aktem niewolenia, może być odczytywana jako symboliczny obraz ojca lub najstarszego brata (Mianecki 2012, s. 491-492), strzegącego córki bądź siostry. W powyższym kontekście w bajkach, w których mowa niekiedy o sypianiu w jednym łóżku królewny ze smokiem, dochodzi prawdopodobnie do → kazirodztwa, co tłumaczyłoby ukrywanie dziewczyny przed światem i niechęć potwora wobec próbujących go pokonać konkurentów. W niektórych wersjach, gdzie nie ma motywu incestu, a jednak smok sypia z dziewczyną, ale w finale panna zostaje żoną swego wyzwoliciela (np. T 461; Kopernicki 1891, s. 6-9), można całożercę traktować w kategoriach antagonisty i przewodnika w procesie → inicjacji, analogicznie jak w wypadku → Baby Jagi (Wróblewska 2014, s. 115-116).
W bajkach magicznych smok, zapewne pod wpływem nauk Kościoła, niekiedy ulega sakralizacji, o czym świadczy fakt, że bywa wymiennie przedstawiany z diabłem, jak w realizacjach T 312A, w których czart ma ciało trzygłowej bestii (Wróblewska 2014, s. 107):
W skrajnych wypadkach smok podlega karnawalizacji, przekształcając się z bestii w łagodnego zwierzaka zwanego Misiem, co w planie fabularnym może być efektem okaleczenia bestii przez biednego skrzypka (Ciszewski 1894, s. 173-174; zob. Wróblewska 2014, s. 108). Jednocześnie tego typu obraz jest świadectwem przemian kulturowych, prowadzących do łagodzenia wizerunku potwora.
Smok sporadycznie występuje w → legendach ludowych. Odnotowano jeden wątek, którego jest bohaterem, T 783 „Św. Franciszek i smok”, wyraźnie nawiązujący do Kwiatków św. Franciszka i szeroko spopularyzowanej historii Wilka z Gubio:
W bajkach religijnych smok jest formą dopustu Bożego zesłanego za grzechy mieszkańców wsi, a w rzeczywistości egzekutorem boskich praw (Ferfecka 2000, s. 133-145). Okazuje się być narzędziem sił wyższych, które reprezentują postaci → świętych, np. św. Jerzy (Kosowska 1985). W podobnej roli w legendach występuje niekiedy wąż, który pojawia się w sytuacjach kryzysowych, strasząc swym przybyciem bezbożnych mieszkańców, a znika wraz z rozwiązaniem problemu, jak w realizacjach T 783A „Wąż na drodze” (np. Saloni 1903, s. 336), co sugerowałoby jego powinowactwo ze smokiem. Niekiedy wąż atakuje wybrane osoby, póki nie minie okres pokutny, jak w realizacjach wątku T 792 „Praca w niedzielę” (np. Ulanowska 1887, s. 143). W tego typu opowieściach, podobnie jak w → bajkach ajtiologicznych, zdaje się dominować kościelne pochodzenie motywu smoka i innych bestii pokrewnych, zwłaszcza węża (Mianecki 2012, s. 484). Wyobrażenia na ich temat wyrastają prawdopodobnie z piśmiennictwa biblijno-apokryficznego, hagiografii i są inspirowane takimi teromorfami (gr. téras — potwór), jak Lewiatan z Proroctwa Izajasza (Iz 27, 1), smok babiloński z Proroctwa Daniela (Dn, 14, 23—27) czy Smok-Szatan z Apokalipsy (Ap 12, 3-4, 7-9; zob. Kobielus 2002, s. 294-298; Mianecki 2012, s. 485).
Bliższą wersji pogańskiej niż chrześcijańska jest postać smoka w podaniach wierzeniowych. Występuje w nich równie rzadko jak w legendach, najczęściej w opowieściach dotyczących → płanetnika (T 4061 „Płanetnik”):
Przedstawiony wizerunek gada koresponduje z koncepcją smoka jako istoty akwatycznej i tellurycznej. Odpowiada ona za obieg życiodajnej wody w przyrodzie dzięki umiejętności jej zamykania w swoim wnętrzu i uwalniania. Tym samym staje się głównym przeciwnikiem sił gromowładnych i solarnych, których ziemskimi reprezentantami są żmijowie, postaci najczęściej w polskim folklorze kojarzone z płanetnikami (Mianecki 2012, s. 486-487). Z powietrzem i wodą powiązany jest również smok przedstawiany w realizacjach T 6515 „Niemiec na smoku”, w których mowa o wyprowadzaniu bestii przez → czarnoksiężników:
Związek smoka z żywiołami podkreśla również sytuująca się na pograniczu bajki magicznej i podania wierzeniowego realizacja T 744 „Smok nad zamkiem”, w której oprócz danych uwierzytelniających, takich jak imię i nazwisko świadka zdarzenia (Antonii Ciołek), jego czas (60 lat temu) oraz miejsce (okolice zamku w Baranowie), znajduje się szczegółowy opis smoka (ogromny, długi język, błyszczące ślepia), który pożera wszystkich ludzi z końmi, a następnie pije wodę z rzeki i znika w podziemiach zamku (Wierzchowski 1892, s. 87).
Smok bardzo rzadko występuje w przekazach komicznych. Jego postać można odnaleźć w anegdotach poświęconych innym postaciom demonicznym, m.in. → olbrzymom (T 1640 „Krawczyk i olbrzymi”), ale nie podlega on wyśmianiu. Całożerca w bajkach komicznych zazwyczaj prezentowany jest podobnie jak w bajkach magicznych jako groźny potwór, tyle że nietypowo zachowuje się główny bohater, mający go pokonać, co stanowi źródło → komizmu. Protagonista bardziej przypomina ludowego → Sowizdrzała niż dzielnego rycerza, który sprytem osiąga więcej niż walecznością. Mimo tchórzostwa to on w finale zostaje mężem królewny, nawet jeśli zabójcą potwora był jego towarzysz:
W polskiej tradycji najbardziej trwała jest postać → smoka wawelskiego, mieszkańca Krakowa, kojarzonego z → Szewczykiem Dratewką i → Krakiem. Potwór spod Wawelu ma jednak pochodzenie pozaludowe i wywodzi się prawdopodobnie ze średniowiecznych kronik oraz opowieści biblijnych. Bardziej niż w tekstach folkloru znaleźć go można w literaturze dla dzieci, począwszy od XIX wieku aż do czasów współczesnych (Wróblewska 2014, s. 121-148).
Źródła: Ciszewski S., Krakowiacy. Monografia etnograficzna, t. 1, 1894; Grzegorzewski J., Na Spiszu. Studya i teksty folklorystyczne, 1919; Kolberg O., DW, t. 14, cz. 6, 1962 (1881);Kopernicki I., Gadki ludowe Górali Beskidowych z okolic Rabki, ZWAK1891, t. 15; Kosiński W., Materyały etnograficzne zebrane w różnych okolicach Galicyi zachodniej, MAAE 1904, t. 7; Malinowski L., Powieści ludu polskiego na Śląsku,MAAE 1901, t. 5; Saloni A., Lud łańcucki. Materiały etnograficzne, MAAE 1903, t. 6; Świętek J., Lud nadrabski (od Gdowa po Bochnię), 1893; Traczyk J., Z okolic Babiej Góry, „Wisła” 1895, t. 9; Ulanowska S., Wśród ludu krakowskiego, „Wisła” 1887, t. l; Wierzchowski Z., Baśni i powieści z puszczy sandomierskiej, ZWAK 1892, t. 16; Wierzchowski Z., Jastkowskie powieści i opowiadania z Puszczy Sandomierskiej, MAAE 1903, t. 6.
Opracowania: Banaszkiewicz J., Polskie dzieje bajeczne Mistrza Wincentego Kadłubka, 1998; Buchowski M., Magia i rytuał, 1993; Ferfecka E., Brat smok (Kwiatki św. Franciszka z Asyżu a polska legenda ludowa), [w:] Edukacja polonistyczna i literatura, red. Sawrycki W., Wróblewski M., 2000; Kobielus S., Smok, [hasło w:] tenże, Bestiarium chrześcijańskie. Zwierzęta w symbolice i interpretacji. Starożytność i średniowiecze, 2002; Kosowska E., Legenda – kanon i transformacje. Św. Jerzy w polskiej kulturze ludowej, 1985; Majewski E., Wąż w mowie, pojęciach ludu i praktykach ludu, „Wisła” 1892, t. 6, z. 1, 2;Mianecki A., Przekleństwo królów, plaga królestw – smok w wybranych opowieściach polskiego folkloru tradycyjnego, [w:] Powodzie, plagi, życie i inne katastrofy, red. Kowalski P., 2012; Moszyński K., Kultura ludowa Słowian, t. 2, Kultura duchowa, cz. 2, 1934 [reprint]; Wasilewski J. W., ... Po śmierci wędrować. Szkic z zakresu etnologii świata znaczeń, cz. 2, „Teksty” 1979, nr 4; Wróblewska V., Smok wawelski i inne smoki w polskiej literaturze dla dzieci, [w:] taż, „Od potworów do znaków pustych”. Ludowe demony w literaturze dla dzieci, 2014.
