Typowe dla wiejskiego krajobrazu miejsce pobierania → wody (wariantywnie źródło, krynica, zdrój), usytuowane zazwyczaj w obrębie gospodarstwa, w centrum osady lub poza jej granicami. W → bajce ludowej → przestrzeń mediacyjna, łącząca świat podziemny ze światem ziemskim, wywołująca ambiwalentne odczucia. Z jednej strony bywa wartościowana pozytywnie ze względu na znajdującą się w niej życiodajną wodę, z drugiej – negatywnie z powodu napawającej lękiem nieprzeniknionej głębi, mogącej stać się także miejscem → śmierci i działania sił demonicznych. Odzwierciedlenie pierwszej sytuacji odnaleźć można w → legendach, w których mowa np. o → samobójstwach przez utopienie (T 750A „Życzenia spełnione”; Lompa 1846, s. 99), bądź w → bajkach nowelistycznych o przeznaczeniu, od którego nie ma ucieczki (T 932A „Śmierć w studni”; Malinowski 1901, s. 105). W złagodzonej formie uobecnia się w → bajkach magicznych, m.in. traktujących o nieudanej próbie → dzieciobójstwa (T 707 „Trzej synowie z gwiazdą na skroni”, np. Ciszewski 1894, s. 122), o wpadnięciu bądź skoczeniu do studni i dostaniu się do podziemnego świata (np. T 480A „Dwie siostry, dobra i zła”; Lorentz 1913, s. 164). W bajkach magicznych kontakt ze studnią i jej mieszkańcami dla zwykłego śmiertelnika kończy się szczęśliwie, w legendach – pozytywne lub negatywnie, zaś w podaniach najczęściej tragicznie.
We wszystkich odmianach bajki ludowej studnia rzadko bywa przedstawiana jedynie w swej podstawowej roli jako miejsce pobierania wody. Ze względu na jej taksonomiczną niejednoznaczność równie często okazuje się być lokum istot demonicznych lub zaklętych (m.in. Kosiński 1883, s. 29):
W związku z przypisywaną studni mediacyjnością w bajkach bywa usytuowana poza wsią, w odległych miejscach, niekiedy na → górze. Dostępu do znajdującej się w niej → wody żywej (młodej), mającej właściwości przywracania zdrowia i życia, strzegą duchy bądź dzikie zwierzęta:
W bajkach pójście do studni zawsze uruchamia działanie sił nadprzyrodzonych. Dzieje się tak za sprawą podjęcia próby wyciągnięcia wody ze zbiornika (T 425, np. Malinowski 1957 (1901), s. 117; T 480A, np. Lorentz 1913, s. 164) bądź wrzucenia do niego jakiegoś przedmiotu. Zmącenie powierzchni wody narusza spokój zamieszkujących głębię istot demonicznych, występujących w postaci → hybryd zwierzęco-ludzkich (T 425; Malinowski 1957 (1901), s. 118) lub zwierząt, najczęściej → węża (T 425; Kolberg 1962a (1867), s. 122), → żaby, jeża (T 425; Kolberg 1964 (1891), s. 104), kojarzonych ze sferą chtoniczną. Bohaterowie okazują się zaczarowanymi → królewiczami odbywającymi swoją pokutę za bliżej nieokreślone → winy własne bądź rodziców.
W bajkach magicznych, w których najczęściej występuje motyw studni, otwór prowadzący do wód głębinowych okazuje się również → drogą wiodącą w → zaświaty. Z tego powodu po zmąceniu wody wychodzi z niej zaczarowana postać, wpływająca swym działaniem na zmianę losu głównej bohaterki. Niekiedy ona sama dostaje się w podziemia i ulega siłom nadprzyrodzonym. Najczęściej osobą pobierającą wodę ze studni czy źródła jest dziewczyna, bowiem w kulturze ludowej wykonywanie tego typu czynności należało do → kobiet. Sporadycznie w tej roli występuje → mężczyzna, np. w wątku o → zaprzedaniu nowo narodzonego → dziecka istocie demonicznej przebywającej w miejscu, w którym spragniony bohater napił się wody (np. Kolberg 1962c (1881), s. 35-42), bądź w historii o chrześniaku królewskim wysłanym do niebezpiecznej studni przez → rozbójnika, aby się pozbyć konkurenta do ręki → królewny (Kosiński 1883, s. 29).
W bajkach ukształtowanych pod wpływem chrześcijaństwa otwór prowadzący do wód głębinowych okazuje się jedną z dróg do piekła (T 470A „Wędrówka w zaświaty”; Chełchowski 1889, s. 130-131) bądź do czyśćca:
W bajkach magicznych najczęściej do studni (do krynicy, zdroju, źródełka) idzie panna (jedna z trzech → sióstr), pragnąca napoić spragnionego lub chorego rodzica (T 425); niekiedy zostaje tam wysyłana przez złą → macochę (T 480A; Lorentz 1913, s. 164). W pierwszym wypadku, ponieważ dziewczyna przedkłada miłość rodzicielską nad własne potrzeby, aby pozyskać ożywczą wodę, godzi się na warunki stawiane przez zamieszkującą studnię zaklętą istotę. Zwykle chodzi o obietnicę zamążpójścia i/bądź przyjęcie bestii w → gościnę:
Bywa, że do zakłócenia spokoju w studni dochodzi w trakcie zabawy. W sytuacji, gdy to królewna przez przypadek wrzuca do wody złotą kulę i pragnie odzyskać kosztowną zabawkę, akceptuje propozycję ugoszczenia żaby w pałacu królewskim, mając nadzieję, że do tego nie dojdzie. We wszystkich wypadkach, mimo niechęci odczuwanej wobec zaklętych istot, dziewczęta wywiązują się ze swych obietnic – dobrowolnie bądź nakłaniane przez rodzica, przypominającego o konieczności dotrzymywania danego → słowa. W niektórych wersjach zaczarowane zwierzę samo domaga się przestrzegania zasad, śpiewając piosenkę o podtekście miłosno-erotycznym, na co wskazują wymienne ostatnie wersy:
W konsekwencji podjętych działań panna doprowadza do odczarowania mężczyzny – swego przyszłego męża bądź narzeczonego, którym okazuje się piękny i bogaty młodzieniec monarszego rodu. Zanim jednak para stanie na ślubnym kobiercu, zwykle dziewczyna traci kochanka w wyniku próby przyspieszenia szczęśliwego finału. Pod wpływem namów sióstr bądź z inicjatywy → matki wrzuca do → ognia zwierzęcą skórę skrywającą → ciało młodzieńca, którą ten zrzuca wieczorową porą, aby rano znów się w nią odziać. W ten sposób zostaje zniweczony plan odczarowania mężczyzny. Kobieta, aby odzyskać ukochanego, który znika, musi pokonać liczne przeszkody: wędrować przez świat w → żelaznych butach, wypłakać garnek łez, pokonać → czarownicę bądź nową żonę/narzeczoną swojego partnera.
W przypadku, gdy to dziewczyna wpada bądź skacze do studni (do wody), np. pragnąc odzyskać utracone wiadro (T 480A; Lorentz 1913, s. 164), trafia do podziemi będących odbiciem ludzkiego świata. Zwykle znajduje się w domostwie, którego pani (rzadziej → starzec) powierza dziewczynie typowo kobiece obowiązki, jak opieka nad zwierzętami, gotowanie, wietrzenie pościeli bądź zamiatanie. Po rocznym pobycie i sprawdzeniu się w roli gospodyni panna otrzymuje nagrodę, zwykle skrzynię, która na powierzchni okazuje się pełna kosztowności. Przybrana siostra bohaterki, pragnąc pozyskać identyczne dobra, usiłuje pójść w ślady swej poprzedniczki, ale efekt końcowy jest dla niej tragiczny. Ponieważ nie wywiązuje się właściwie z powierzonych jej zadań, otrzymuję kufer pełen gadów i płazów, które doprowadzają do jej śmierci.
Zdarza się, że po wskoczeniu do studni dziewczyna trafia na łąkę, gdzie znajdują się → piec, z którego wyciąga → chleb, oraz → jabłoń, z której zrywa dojrzałe jabłka, a dopiero na kolejnym etapie wędrówki trafia do gospodyni i podejmuje się sprawować opiekę nad jej domostwem (zob. Rzepnikowska 2005, s. 60-61). Za dobroć i pracowitość zostaje nagrodzona – obsypana złotem, a jej zła i leniwa siostra ukarana – oblana smołą, co powoduje, że do końca życia pozostaje czarna (T 480A; Lorentz 1913, s. 164-165). W innych wariantach panna otrzymuje dar sypania z ust złotem, a konkurentka – żabami (Lorentz 1914, s. 327-328).
W większości wypadków pobyt w studni, a raczej w podziemiach, do których droga przez nią prowadzi, można uznać za okres mediacyjny, inicjacyjny, przygotowujący młodą kobietę do podjęcia roli gospodyni i żony. Fakt ten potwierdza rodzaj prób, jakim dziewczęta są poddawane (zajęcia domowe, gospodarskie), a także nagroda w postaci kufra, który można rozpatrywać jako odpowiednik znanej w tradycji ludowej skrzyni posagowej. Czasami otrzymuje → pieniądze, również dające się łączyć z tzw. wianem. Zwieńczeniem inicjacji jest ślub i → wesele pracowitej panny z odczarowanym kawalerem. Studnia w polskich bajkach ludowych okazuje się symbolem stanu przejścia, jak też sił płodnościowych, z którymi kojarzona jest znajdująca się w niej woda. Nieprzypadkowo w połączeniu z tym motywem występują inne, o podobnych symbolicznych konotacjach, jak → jabłka, → chleb i → piec, niekiedy pierścień, który panna zgodnie z życzeniem potwora wrzuca do studni na znak zaślubin (T 425; Kolberg 1964 (1891), s. 105). Czasami z ust bohaterów padają deklaracje małżeństwa (T 315; Ciszewski 1894, s. 88).
W wielu bajkach dziewczęta po wodę nie idą dobrowolnie. Raczej prezentowana jest sytuacja konieczności lub przymusu, gdyż trzeba ratować chorego rodzica lub zostaje się wygnanym z → domu. W jednym z wariantów bajki o macosze i → pasierbicy (T 480A) panna opuszcza rodzinę, gdyż prześladuje ją przybrana matka. W trakcie wędrówki pasierbica trafia na studnię:
Dziewczyna wykonuje wszystkie polecenia, także dotyczące wyczyszczenie pieca i zerwania jabłek, następnie przenosi przez rów niedołężnego starca, a ten w podzięce przyjmuję ją na służbę i powierza m.in. opiekę nad → psem i kaczką. W drodze powrotnej, gdy kobieta wiezie jako zapłatę skromną skrzynię, po drodze otrzymuje od pieca kołacze, a od jabłoni złote jabłka. Chociaż nie poznaje właściciela głosu wydobywającego się ze studni, dostaje w prezencie złote kule (T 480A; Kolberg 1962c (1881), s. 31).
Pójście panny do studni można odczytać jako gotowość do zamążpójścia, czemu towarzyszy opuszczenie rodzinnego domostwa (niekiedy pod przymusem) i w dalszej kolejności wykazanie się samodzielnością oraz pracowitością. Podejmowanie działań mających przyspieszyć tę sytuację prowadzi do zguby, czego dowodzi tragiczna śmierć zachłannej i leniwej dziewczyny (T 480A), jak również pasmo kolejnych prób, które musi przejść kobieta, kiedy doprowadza do spalenia skóry mężczyzny-zwierzęcia.
Odmienny obraz studni ukazany został w → podaniach i → legendach. Ujawnia się w nich ambiwalentny stosunek ludu do wszelkich wód, wiążący się z zagadką ich pochodzenia. Wedle opowieści niektóre zbiorniki wodne stanowią efekt działań bliżej nieokreślonych sił nadprzyrodzonych, a w wersjach ukształtowanych pod wpływem tradycji kościelnej – mocy chrześcijańskich reprezentowanych przez → Boga, → Jezusa lub → świętych. Do najpopularniejszych opowieści traktujących o powstaniu studni, zwykle o cudownych właściwościach, należą realizacje wątku o zatopionej → karczmie, zatopionym dzwonie, kościele bądź mieście (m.in. T 7070 → „Zatopione dzwony”, T 7071 „Karczma zapadła”). Zbiornik wodny powstaje zazwyczaj w miejscu kataklizmu jako znak boskiej interwencji:
Niekiedy studnia jest efektem działania świętego litującego się nad pozbawionymi wody mieszkańcami wsi:
Akt stworzenia nowego zbiornika wody może być więc świadectwem działania → sacrum, zarówno wartościowanego pozytywnie (nagroda, pocieszenie) i negatywnie (kara), co typowe dla wielu kultur świata (Varner 2009). W pierwszym wypadku pieczę nad studnią może sprawować istota święta, np. → Matka Boska, a wtedy pochodzącej z niej wodzie przypisuje się właściwości lecznicze (Lebeda 2002, s. 93-100). Z kolei w podaniach studnia może się znajdować we władaniu → demona, np. → topielca lub → skarbnika, co waloryzuje miejsce negatywnie. Czasami dochodzi do przemienienia znajdującej się w niej wody w inną ciecz czy substancję:
W bajkach ludowych motyw studni może pojawiać się również jako element poboczny, np. miejsce ukrycia → skarbów:
Wybór z natury mediacyjnego miejsca nie wydaje się przypadkowy, bowiem znalezione w skrzynce przedmioty – trąbka, woreczek i pasek, mają magiczne właściwości, które pozwalają bohaterowi odnieść sukces i dojść do bogactwa. W niektórych bajkach sucha studnia może być więzieniem bohatera (T 560 „Pierścień magiczny (wdzięczne zwierzęta)”; Kolberg 1962a (1867), s. 141).
Sporadycznie studnia pojawia się w ludowych anegdotach, np. o → głupich → sąsiadach, jako miejsce rzekomego zatopienia → księżyca, którego próbuje uratować nierozgarnięta dziewczyna (T 1335 „Księżyc w studni”), lub bezmyślnej utraty przez bohatera zakupionych bądź pozyskanych innym sposobem przedmiotów. W realizacjach T 1415 „Wyrozumiała żona i głupi mąż” (np. Lorentz 1914, s. 550-551) sługa za pracę u → króla otrzymuje bryłę złota, ale ta mu ciąży, więc zamienia się z → panem na → konia, dalej konia wymienia na krowę, krowę na świnię, świnię na gęś, a gęś na stary szlipsztin (brusek – osełka, kamień do ostrzenia – V.W.). Przedmiot jednak wpada do studni, gdy głupiec chce napić się z niej wody. Opowieści tego rodzaju, podobnie jak T 1335, służą zazwyczaj unaocznieniu głupoty jednego z bohaterów:
Podobnemu celowi służą realizacje T 1559 „Papiery w studni” o młodzieńcu wrzucającym do studni dokumenty gruntowe, gdy ojciec prosi go o ich dobre ukrycie (Zaremba 1931, s. 16).
Współcześnie, z racji zaniku studni w krajobrazie wsi polskiej, motyw ten rzadko pojawia się w przekazach ustnych, głównie w podaniach lokalnych. Pogłosy wierzeń związanych ze studnią można znaleźć natomiast w → adaptacjach literackich i scenicznych bajek ludowych, będących realizacjami popularnego wątku o poszukiwaniu utraconego męża T 425 (Ługowska 1981), np. Hanny Januszewskiej Żelazne trzewiczki (1952), w którym niczym refren pojawiają się słowa stylizowanej na ludową piosenki: „Pomnij coś mi obiecała, gdyś ze studni wodę brała, moją żoną być, moją wierną być” (Ługowska 1981, s. 126-136). Motyw złotej studzienki, z której tylko dobra i → biedna panna może nabrać znajdującego się tam wina dla → bogatego młodzieńca, pojawia się w swobodnej przeróbce wątku bajkowego T 425 autorstwa Wandy Dobaczewskiej (1959). Wśród innych adaptacji wymienić można Stanisława Wasylewskiego O młodzieńcu w kłodę zaklętym (1947), Jana Baranowicza Żabie oczko (1957) i Bronisławy Ostrowskiej Czarodziejski mostek (1959); (Ługowska 1981, s. 99-155). Temat zatrutej wody przez upiorzycę podjął w swym cyklu ojczyźnianych wierszy Zatruta studnia (1907) Lujcan Rydel, nawiązując do identycznie zatytułowanego i wyrastającego m.in. z tradycji ludowej cyklu obrazów Jacka Malczewskiego.
Współcześnie w Polsce, jak i na świecie nie brak studni i źródełek uchodzących za miejsca cudowne, ze względu na znajdującą się w nich wodę, której przypisuje się nadprzyrodzone właściwości, przede wszystkim lecznicze. Wiele z nich powiązanych jest z postaciami → świętych i otaczanych szczególnym kultem (Varner 2009, s. 107-124). Do popularnych krajowych cudownych studzienek zaliczane są te usytuowane często przy kaplicach i związane z kultem Matki Boskiej, np. w Studzienicznej (woj. podlaskie), w Chełmnie (woj. kujawsko-pomorskie), pomiędzy Marklowicami a Jankowicami Rybnickimi (woj. śląskie), w Piasecznie (woj. pomorskie), w Swarzewie (woj. pomorskie); (zob. Netografia).
Źródła: [b. a.], Poszukiwania, „Wisła” 1905, t. 19; Chełchowski S., Powieści i opowiadania ludowe z okolic Przasnysza, t. 2, 1889; Dobaczewska W.,Złota studzienka (1959), [w:] U złotego źródła. Baśnie polskie, wyb. Wortman S., 1996 (1968);Ciszewski S., Krakowiacy. Monografia etnograficzna, t. 1, 1894; Januszewska H., Złota jabłoń; 1955; Kolberg O., DW, t. 3, cz. 1, 1962a (1867); DW, t. 8, cz. 4, 1962b (1875); DW, t. 14, cz. 6, 1962c (1881); DW, t. 34, cz. 2, 1964 (1891); DW, t. 51, cz. 3, 1973; Kosiński W., Materyjały do etnografii Górali Beskidowych, ZWAK 1883, t. 7; Lompa J., Klechdy, czyli baśnie ludu polskiego na Szląsku (Ciąg dalszy), „Przyjaciel Ludu” 1846, r. 13, nr 13; Lorentz F., Teksty pomorskie, czyli słowińsko-kaszubskie,z. 1, 1913; z. 2, 1914; Magiera J.F., Papaje a Wilamowicanie, „Wisła” 1901, t. 15, z. 4; Rydel L., Zatruta studnia, 1907; Malinowski L., [Krówska skóra] (1901), [w:] Sto baśni ludowych, oprac. Kapełuś H., Krzyżanowski J., 1957; Malinowski L., Powieści ludu polskiego na Śląsku, MAAE 1901, t. 5; Udziela S., O miastach zapadłych, kościołach, dzwonach i karczmach, „Lud” 1899, t. 5; Udziela S., Opowiadania ludowe ze Starego Sącza, „Wisła” 1894, t. 8; Zaremba J., Stare pogodki gorolskie łod Żywca, 1931.
Opracowania: Lebeda A., Komentarze do „Polskiego atlasu etnograficznego”, t. 6, Wiedza i wierzenia ludowe, 2002; Ługowska J., Ludowa bajka magiczna jako tworzywo literatury, 1981;Udziela S., O miastach zapadłych, kościołach, dzwonach i karczmach, „Lud” 1899, t. 5; Rzepnikowska I., Rosyjska i polska bajka magiczna (AT 480) w kontekście kultury ludowej, 2005; Varner G.R., Sacred Wells. A Study in the History, Meaning, and Mythology of Holy Wells & Waters, 2009; Wróblewska V., Zatopione karczmy, zapadłe kościoły. Wyobrażenia katastrof w polskich opowieściach ludowych z XIX i początku XX wieku, [w:] Powodzie, plagi, życie i inne katastrofy, red. Konarska K., Kowalski P., 2012.
[b.a.], Parafia Swarzewo. Studzienka, http://www.parafiaswarzewo.pl/readarticle.php?article_id=21 [dostęp: 06.09.2017r.]; [b.a.] Sanktuarium Maryjne w Piasecznie. Studzienka, http://www.sanktuarium-piaseczno.pl/home-page-9 [dostęp: 08.09.2017r.]; [b.a.], Studzieniczna: cudowna studzienka, http://dziedzictwo.ekai.pl/@@studzieniczna_cudowna_studzienka [dostęp: 20.08.2017r.]; Niestolik R., Sanktuarium Bożego Ciała w Jankowicach Rybnickich, http://www.jankowice.rybnik.pl/historia.html [dostęp: 7.09.2017r.]; Zieliński M.G., Kaplica Cudownego Źródła, zwana Studzienką, http://www.wnmpchelmno.pl/koscioly-i-kaplice/studzienka [dostęp: 06.09.2017r.].
