Słownik
polskiej bajki ludowejred. Violetta Wróblewska

Szewczyk Dratewka

Bohater → baśni literackich o rodowodzie ludowym. W wersjach oralnych jest to postać bezimienna, → szewc, który pokonuje → smoka i wyzwala niewoloną przez niego pannę (→ królewnę). Popularność w Polsce zyskał dzięki wersji scenicznej Marii Kownackiej oraz wersji epickiej Janiny Porazińskiej. Utwór dramatyczny Kownackiej pt. Bajowe bajeczki i świerszczowe skrzypeczki czyli o straszliwym smoku i dzielnym szewczyku, prześlicznej królewnie i królu Gwoździku został opublikowany w roku 1935 w serii Biblioteka Teatrzyku Kukiełek. Baśń Porazińskiej – Szewczyk Dratewka, wydano po raz pierwszy w 1961 r. w zbiorze Czarodziejska księga, a w 1973 r. pojawiła się na rynku wydawniczym jako samodzielna publikacja. Mimo zbieżności imion bohaterów, fabuły utworów nie są tożsame i wykorzystują inne źródła ludowe.

Baśń Porazińskiej Szewczyk Dratewka stanowi literackie opracowanie wątku T 554 „Wdzięczne zwierzęta” i wykazuje duże podobieństwo do dwóch tekstów zapisanych przez → Kolberga pod tym samym tytułem – O szewczyku, zamieszczonych w tomach Ludu – Lubelskie (Kolberg 1962 (1884), s. 192-193) i Krakowskie (Kolberg 1963 (1875), s. 45-46). Główny bohater obu bajek jest bezimiennym młodym szewcem wyrzuconym z → domu lub wysłanym w świat przez ojca-szewca. Porazińska nazwała → bohatera baśni Szewczykiem Dratewką i właśnie to imię, motywowane wykonywanym zawodem oraz narzędziem wykorzystywanym do pracy, świadczy o jego pochodzeniu. Kolbergowskich szewców i baśniowego Dratewkę łączą również cechy charakteru, takie jak dobroć i odwaga, oraz sytuacja ekonomiczna – ubóstwo, ponieważ każdy z nich wyrusza w podróż z kilkoma bochenkami lub kromkami chleba w torbie.

Fabułę ludowych bajek o szewczyku opartych na wątku T 554 charakteryzuje dwusekwencyjność zdarzeń. Ten schemat fabularny zachowała także Porazińska w swoim utworze. W pierwszej części bohater, wędrując po świecie, spotyka różne → zwierzęta i bezinteresownie im pomaga. W drugiej → czarownica stawia przed szewczykiem trzy trudne zadania, w których wykonaniu pomagają mu wcześniej spotkane zwierzęta. Po wywiązaniu się z obowiązków szewczyk poślubia piękną dziewczynę.

Baśń Porazińskiej wykazuje dużą zbieżność z oralnymi wariantami. Podobnie jak szewcy z ludowych wersji, Dratewka idzie przez → las, w którym napotyka zdewastowane mrowisko i naprawia je; w trakcie dalszej wędrówki reperuje zniszczone ule lub barcie, a na koniec spostrzega uciekające przed nim kaczki i dzieli się z nimi chlebem. Porazińska wzbogaciła pierwszą sekwencję ludowej fabuły o rozmowę Szewczyka ze wszystkimi spotkanymi zwierzętami, które zapewniają go o pomocy w kryzysowej sytuacji → słowami: „Dziękujemy ci, dobry człowieku. Jak będziesz kiedy w potrzebie, to przyjdę ci z pomocą” (Porazińska 1982, s. 4, 6). Poza tym różnice w przebiegu spotkań bohatera ze zwierzętami są niewielkie w stosunku do wariantów utrwalonych przez Kolberga, np. w bajce z Lubelskiego szewczyk nakruszył mrówkom trochę chleba i zasnął, w bajce z Krakowskiego odpoczął i ruszył w dalszą → drogę, zaś w baśni Porazińskiej pokłonił się mrówkom i poszedł dalej.

Druga cześć fabuły ludowych bajek opartych na wątku T 554 „Wdzięczne zwierzęta” i literackiej baśni Porazińskiej rozgrywa się w → zamku, do którego docierają bohaterowie. Przebywa w nim królewna (panna) uwięziona przez czarownicę-matkę. Szewczyk Dratewka, podobnie jak szewc w wersjach oralnych, postanawia wykonać trzy zadania wyznaczone przez wiedźmę, aby uwolnić dziewczynę i ożenić się z nią. Niewykonanie zadań ma skutkować urwaniem głowy rzemieślnikowi. Zadania i sposób ich rozwiązania różnią się w wersji ludowej i literackiej drobnymi szczegółami. W baśni w finałowym zadaniu Szewczyk Dratewka musi wybrać właściwą pannę spośród dziewięciu z zasłonami na głowach, natomiast w zapisie Kolberga szewc w obu wariantach musiał wskazać jedną spośród trzech zasłoniętych niewiast lub trzech starych prządek (→ Nić/Przędza). Zarówno w bajkach ludowych, jak i w baśni Porazińskiej bohater żeni się z dziewczyną, ponieważ odnosi zwycięstwo nad wiedźmą dzięki pomocy zwierząt – mrówki oddzielają mak od piasku, kaczki wyławiają z → wody klucz, a pszczoły wskazują ukrytą pannę. Zakończenie przygód bohatera ożenkiem, typowe dla ludowego wątku T 554, autorka Szewczyka Dratewki wzbogaciła o epizod odfrunięcia czarownicy przemienionej w → ptaka:

Literackość języka osiągnęła pisarka przede wszystkim dzięki zastosowaniu środków stylistycznych tworzących szczególną atmosferę baśni: wprowadziła do tekstu neologizmy (mrówcowa matka), archaizmy (np. sumuje, skórzniaki), typowe dla folkloru zdrobnienia (np. jednakowiuteńkie, północek), a także zastosowała liczby uchodzące w tradycji ludowej za magiczne (siedemset siedemdziesiąt siedem schodów, siedmioro drzwi; zob. Mączyński 2011, s. 81-84). Utwór urozmaicają wierszowane dialogi:

Baśń Szewczyk Dratewka należy do najczęściej publikowanych utworów Janiny Porazińskiej, np. „Nasza Księgarnia” w roku 2013 wydała jej 28 edycję (Pacholarz 2015, s. 20).

Szewczyk Dratewka jest także bohaterem wierszowanej baśni scenicznej Bajowe bajeczki… Marii Kownackiej. Fabuła utworu łączy w sobie → motywy zaczerpnięte ze znanej → legendy (w rzeczywistości jest to → podanie lokalne) o → Smoku Wawelskim pokonanym przez sprytnego szewca (T 300 „Królewna i smok”) oraz kilku innych wątków bajkowych – T 302 „Dusza potwora w jaju (dusza zewnętrzna)”, T 531 „Koń pomocnik”, T 326 „Poszukiwacz strachu”, T 328 „Oszukany olbrzym” i T 400 „Mąż szuka utraconej żony”.

Z opowieścią o bestii spod Wawelu łączy bajkę Kownackiej postać bohaterskiego szewca pokonującego smoka. Szewc – pomysłodawca sposobu zgładzenia bestii przez podrzucenie mu zabójczej strawy (owcy, barana lub wołu z siarką i smołą w środku), został wprowadzony do tzw. krakowskiej legendy w XVI wieku (Plezia 1972, s. 21-32). Odtąd wersja z bohaterskim szewcem-wybawcą Krakowa o imieniu Skuba była popularyzowana w licznych literackich publikacjach (Wróblewska 2009, s. 123-138). Na przykład w wersji opracowanej przez Marię Dynowską szewc Skuba, zwany Ździebełkiem, pokonał gnębiciela krakowian za pomocą pokarmu palącego trzewia (Dynowska 1937, s. 3-7). W rymowanej, komiksowej bajce Kornela Makuszyńskiego O wawelskim smoku, wzbogaconej rysunkami Mariana Walentynowicza, opublikowanej po raz pierwszy w 1937 roku, szewc nazywał się Skuba (Makuszyński 1988). Kownacka natomiast nawiązała do historii o szewcu-pogromcy smoka, jednak nadała mu nowe imię – Szewczyk Dratewka.

Schemat fabularny Bajowych bajeczek… oparty jest na głównych sekwencjach fabularnych wątku T 302: bohater wyrusza w świat, okazuje pomoc spotkanym istotom (→ kot, → Baba Jaga) i otrzymuje od nich pomocne → przedmioty magiczne (gęśle, które same grają, i cudownego → konia) oraz wskazówki, jak pokonać smoka – porywacza królewny. Magiczne przedmioty występujące w utworze znane są z różnych wątków bajkowych: siedmiomilowe buty wykonane przez Szewczyka Dratewkę dla kota i Baby Jagi występują m.in. w bajkach opartych na wątkach T 326, T 328, T 400. W wątku T 531 odnaleźć można prototypy podarunków Baby Jagi – cud-konika Siwka-Złotogrzywka oraz gęśli-samograjek.

Kownacka zmodyfikowała bajkowy sposób uśmiercenia smoka. W decydującej chwili Szewczyk wypowiada magiczne zaklęcie, straszy smoka pocięglem, czyli rzemiennym szewskim pasem, i po dłuższej walce przebija go szydłem:

Pisarka zmieniła także zakończenie baśni scenicznej: w przeciwieństwie do legendarnego Skuby, Szewczyk Dratewka wolał swoje szydło, dratwę i szeroki świat od połowy królestwa i ręki królewny, dlatego córka władcy zgodziła się zostać szewcową, a → król uszanował wolę młodych i wyprawił im → wesele.

Autorka Bajowych bajeczek… stworzyła ze znanych wątków oraz motywów udramatyzowaną i rytmiczną całość, w którą wplotła teksty dziecięcego folkloru – rymowanki, zaklęcia, piosenki. Z kolei wykorzystana konwencja baśni scenicznej opiera się na tradycji → gawędy ludowej, bowiem opowieść o przygodach Szewczyka snuje Baj, przechowujący bajki w wielkim worku, z którego raz po raz dochodzą głosy awanturujących się bajkowych postaci. Wokół kominka gromadzą się przy Baju – Szara Godzinka, Świerszcz zza komina oraz → dzieci – Marysia i Tomek. W gawędzie → bajarza opracowanej przez Jana Wesołowskiego Baj nie tylko zapowiada, o czym będzie bajka, ale także nawiązuje kontakt z publicznością w czasie przerw w sztuce (Kownacka 1957 (1935), s. 44-49). Śpiewy Baja, Świerszcza i Szarej Godzinki stanowią liryczną oprawę opowieści o szlachetnych czynach prostego rzemieślnika (Białek 1987, s. 186).

Baśń sceniczna Kownackiej o Szewczyku Dratewce doczekała się wielu adaptacji (zob. Netografia 1999, 2014) i osiągnęła najwyższą liczbę premier w powojennym polskim teatrze lalek (zob. Netografia 2017).

Popularność Szewczyka Dratewki, w wersjach zaproponowanych przez Kownacką i Porazińską, stanowi inspirację dla wielu działań podejmowanych w sferze kultury, np. konkursów czytelniczych dla dzieci, inscenizacji uczniowskich, gier miejskich. Na przykład w ofercie gier miejskich organizowanych w Krakowie znalazło się m.in. „Smocze wyzwanie – śladami Szewczyka Dratewki” (organizator: Eventovsky, Netografia 2017). W trakcie gry wykorzystującej przestrzeń miejską jako istotny element zabawy, uczestnicy z pomocą prastarej mapy podążali śladami odważnego rzemieślnika, by zgładzić smoka (Warcholik 2014, s. 13).

Postać Szewca Dratewki stała się także inspiracją dla współczesnej literatury fantasy i kinematografii. → Motyw szewca-pogromcy smoka jest na tyle rozpoznawalny, że nawet zmiana imienia bohatera nie przeszkadza w odgadnięciu jego genezy. W jednym z opowiadań Andrzeja Sapkowskiego szewc Kozojed za pomocą tej samej metody, którą wykorzystał Skuba w opowieści o Smoku Wawelskim, próbował pokonać bestię, jednak w odróżnieniu od poprzednika poniósł klęskę (Sapkowski 1993). Z kolei krótkometrażowy film „Smok” w reżyserii Tomasza Bagińskiego to kreatywne spojrzenie na historię o Smoku Wawelskim, ze spektakularnym pokazem efektów specjalnych. W filmie szewca Dratewkę i jego pierwowzór – szewca Skubę zastąpił nastolatek Janek, konstruktor robotów, który pokonał współczesnego Smoka (zob.Netografia 2015).

Bibliografia

Źródła: Dynowska M., O wawelskim smoku i innych cudownych zdarzeniach: z podań i legend krakowskich, 1937; Kolberg O., DW, t. 17, 1962 (1884); DW, t. 8, cz. 4, 1963 (1875); Kownacka M., Bajowe bajeczki i świerszczykowe skrzypeczki czyli o straszliwym smoku i dzielnym szewczyku, prześlicznej królewnie i królu Gwoździku, 1957 (1935); Makuszyński K., O wawelskim smoku, 1988; Porazińska J., Szewczyk Dratewka, 1982 (1961); Sapkowski A., Granica możliwości, [w:] tenże, Miecz przeznaczenia, 1993.

Opracowania: Białek J., Literatura dla dzieci i młodzieży w latach 1918-1939, 1987; Mączyński M., Janiny Porazińskiej dialog z tradycją, „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Linguistica” 6, 2011; Pacholarz M., Janina Porazińska – autorka jeszcze popularna czy już zapomniana? Z dziejów edytorstwa książek pisarki, „Acta Universitatis Lodziensis Folia Librorum” 2 (21), 2015; Plezia M., Legenda o smoku wawelskim, „Rocznik Krakowski” 1972, t. 42; Warcholik W., Turystyka kulturowa na krakowskiej planszy gry miejskiej, „Turystyka Kulturowa” 2014, nr 7; Wróblewska V., Smok wawelski i inne smoki w polskiej literaturze dla dzieci, [w:] Kraków mityczny. Motywy, wątki, obrazy w utworach dla dzieci i młodzieży, red. Baluch A., Chrobak M., Rogoż M., 2009.

Netografia

Eventovsky – Agencja Eventowa Kraków, imprezy firmowe, incentivewww.eventovsky.pl [dostęp: 20.05.2017]; Kownacka M., Szewczyk Dratewka, Miejski Teatr Miniatura, 1999, http://www.e-teatr.pl/pl/programy/2011_06/30258/szewczyk_dratewka_teatr_miniatura_gdansk_1999.pdf, [dostęp: 23.12.2016]; Kownacka M., O straszliwym smoku, dzielnym szewczyku, prześlicznej królewnie i królu Gwoździku, Teatr Muzyczny w Gdyni, 2014, http://www.teatralia.com.pl/kolorowo-spiewnie-o-straszliwym-smoku/ [dostęp: 23.12.2016]; Legendy polskie: Smok, reż. T. Bagiński, 2015, http://film.wp.pl/smok-szewczyk-dratewka-i-robodziewczyna-ratuja-krakow-wideo-6022452339520641a, [dostęp: 23.03.2017]; Szewczyk Dratewka, [w:] Encyklopedia teatru polskiego, http://www.encyklopediateatru.pl/sztuki/3591/szewczyk-dratewka, [dostęp: 23.03.2017].

Agnieszka Gołębiowska-Suchorska