Motyw rzadko obecny w polskiej → bajce ludowej, pojawiający się przede wszystkim w → bajkach magicznych (np. T 503 „Krasnoludki i garbaty muzykant”, T 504 „Dary krasnoludków”) i → podaniach (np. T 5058 → „Dziwożona (Kraśnię)”, T 8256 „Śpiący rycerze”), sporadycznie w → bajkach nowelowych (T 910D „Skarb chciwca”) i → anegdotach (np. T 1630 „Intruz”). Przedmioty przeznaczane do wyrzucenia ze względu na ich zużycie, wady lub brak przydatności stosunkowo rzadko pojawiały się w życiu przedstawicieli kultury chłopskiej, która miała charakter samowystarczalny. Zepsute sprzęty naprawiano lub odzyskiwano części, z jakich były wykonane, odpady kuchenne dodawano do → pożywienia dla zwierząt domowych albo używano do nawożenia gleby. Wyjątkowo pojawiały się na wsi przedmioty zużyte lub nienadające się do ponownego wykorzystania (Szpak 2013, s. 66-67), toteż jako → motyw bajkowy także występują incydentalnie.
Z reguły śmieci w bajkach ludowych pojawiają się w dwóch rolach – jako miejsce mediacyjne bądź → przedmiot magiczny. W pierwszym wypadku chodzi o sterty lub kupki śmieci znajdujące się w rogu domostwa bądź poza nim, w którym w związku ze specyfiką lokalizacji – ich granicznością lub odwrotnością (kąt, przestrzeń z tyłu budynku) działają siły demoniczne. W drugim wypadku występują jako dar pozyskany przez człowieka od → demona za wykonanie określonej przysługi. Śmieci (wariantywnie suche liście, piasek, plewy, zwierzęce odchody, gnój) w świecie ludzkim zmieniają się w → pieniądze lub złoto.
Sterty śmieci występują zazwyczaj w bajkach magicznych (T 504) o darach krasnoludków oraz w podaniach (T 5058) traktujących o → kraśniakach (krasnoludkach) bądź dziwożonach (→ boginkach), podmieniających dzieci (Wróblewska 2014, s. 150-165). W miejsce ludzkiego potomka demon podrzuca własne → dziecko, które charakteryzuje się nienaturalnie dużą głową, nieposkromnionym apetytem i nietypowym zachowaniem. Jedną z metod mających pomóc w odzyskaniu → matce swojego potomka jest wyrzucenie podmieńca na śmieci (gnój) znajdujące się z tyłu domu i obicie demona, by krzykiem przywołał własną rodzicielkę:
Nagromadzenie śmieci w jednym miejscu tworzyło miejsce skalane, nieczyste, a przez to otwarte na kontakty z demonami. Zazwyczaj wzywane pojawiają się tam, zabierając własne potomstwo, a zostawiając ludzkie, choć nie zawsze w pełni sprawne (Wróblewska 2014, s. 159):
Sterty śmieci mogą również znajdować się w obrębie domostwa, np. w rogu izby, powstając w wyniku zamiatania podłogi. Nagromadzone w kącie pomieszczenia tworzą rodzaj → przestrzeni mediacyjnej, przez którą również mogą przenikać postaci demoniczne:
Tą samą drogą może docierać w → zaświaty człowiek, np. poproszona o przysługę dziewczyna, mająca być matką chrzestną krasnala lub → żaby:
Mediacyjny charakter śmieci wynika z niemożności przypisania ich do konkretnego porządku (Douglas 2007, 80-81; Wasilewski 2010, 51) – z jednej strony jako odpady przynależą do orbis exterior, z drugiej zaś, zanim zostaną usunięte, znajdują się w przestrzeni orbis interior. Dodatkowo mediacyjność ta potęgowana jest w bajkach przez graniczny charakter miejsca, w jakim są usytuowane nieczystości – poza budynkiem, czyli w obszarze waloryzowanym negatywnie ze względu na jego przynależność do sfery tyłu/dołu (Czarnowski 1939, 20), albo w rogu domu, czyli u zbiegu ścian, dwóch granic oddzielających przestrzeń wewnętrzną chaty od świata zewnętrznego (Benedyktowicz 1990, s. 51).
Za właściwe wywiązanie się ze swej roli wobec istot demonicznych → bohater zwykle otrzymuje w darze inne śmieci (plewy, końskie odchody, piasek), które przyjęte z pokorą, zmieniają się w złoto, srebro lub pieniądze, a wzgardzone – ponownie przeistaczają się w odpady. W tym drugim wypadku, gdy wyrzucone śmieci okazują się mieć znaczną wartość materialną i dziewczyna pragnie je odzyskać, trudno o naprawę błędu, gdyż wszystko znika:
Śmieci w roli daru stanowią istotny element fabuł bajek magicznych T 503 i T 504. W realizacjach drugiego wątku wdzięczne kraśnięta ofiarowują bohaterowi odpady zamieniające się w złoto lub pieniądze:
Występujące w bajkach kaszubskich i wielkopolskich krasnoludki w narracjach z pozostałych regionów Polski zastępuje zazwyczaj inna postać demoniczna → topielec, który śmieciami zebranymi podczas zamiatania podłogi w podwodnym pałacu płaci za służbę (Świętek 1893, s. 466) lub za pomoc przy porodzie (Kapuściński 1896, s. 363). Zdarza się, że w miejsce śmieci pojawiają się inne odpady lub przedmioty bezwartościowe, np. plewy (Nadmorski 1892, s. 112) albo piasek (Petrow 1878, s. 141). W zakopiańskiej realizacji wątku podaniowego o → śpiących rycerzach (T 8256 „Rycerze śpiący”; Hajduk-Nijakowska 1980, s. 141-142) → kowal w ramach zapłaty za podkucie → koni w grocie uśpionych wojowników otrzymuje strużyny z kopyt, które następnie zamieniają się w dukaty (Stopka 1897, s. 114-115). W realizacjach T 503 śmieci, zmieniające się w pieniądze, okazują się być zapłatą dla garbatego → muzykanta za to, że przygrywał na krasnalim → weselu, zaś dodatkową nagrodą staje się zabranie jego garbu i obciążenie nim drugiego – nieuczciwego grajka (Steffen 1938, s. 11).
Odpady otrzymane od istot demonicznych zamieniają się w kosztowności zgodnie z logiką myślenia mitycznego, zakładającą, że zaświaty stanowią lustrzane odbicie ludzkiej rzeczywistości, a więc świat na opak. Wobec tego to, co w uniwersum nadzmysłowym nie przedstawia żadnej wartości, na zasadzie odwrotności będzie drogocenne w realiach ziemskich. Do tej samej reguły odwołują się bajki traktując o przemianie → ekskrementów w → skarb (np. T 762 „Skarb diabelski”). Otrzymanie nagrody wymaga jednak od bohatera pewnych kompetencji – przymiotów ducha lub → ciała, które nie tylko pozwolą mu zapracować na otrzymanie wynagrodzenia, ale również należycie ocenić jego wartość. W wielu narracjach protagonista ponosi klęskę, ponieważ gardzi otrzymaną zapłatą:
Nieumiejętność prawidłowej oceny sytuacji oraz zaniechanie stosowania się do rad udzielonych przez kraśnięta decydują o tym, że dziewczyna nie przechodzi pomyślnie próby i traci cenną nagrodę. Zważywszy na charakter bajki magicznej, zignorowanie wskazówek → donatora należy interpretować jako znak niedojrzałości bohaterki, a zaprzepaszczenie skarbu jako wstrzymanie procesu → inicjacji.
Motyw odpadków pojawia się również w niektórych realizacjach noweli T 910D „Skarb chciwca” opowiadającej o pozornie bezwartościowym przedmiocie niefrasobliwie wyrzuconym przez osobę spodziewającą się znaleźć kosztowności. Chciwiec pozbywa się starego dziurawego płaszcza (Saloni 1908, s. 233) lub psiego truchła (Kolberg 1962a (1875), s. 203), w którym inna osoba znajduje ukryte pieniądze. Bohater traci skarb w wyniku zbyt pobieżnej oceny stanu rzeczy, natomiast przypadkowa osoba wzbogaca się dzięki własnej wnikliwości i szczęśliwemu zbiegowi okoliczności.
W → bajce komicznej motyw śmieci pojawia się równie rzadko, co w innych gatunkach folkloru, choć podobnie jak ekskrementy zdaje się przedstawiać pewien potencjał w zakresie wzbudzania śmiechu. W niektórych anegdotach typu T 1630 „Intruz” nieproszony gość wyjada z garnków przygotowane uprzednio potrawy, a w ich miejsce zostawia rzeczywiste śmieci, czyli zbędny sznur, stare kierpce i hubkę. Po powrocie do → domu pijany gospodarz próbuje po kolei zawartości garnków i gryząc sznur dziwi się, że kiełbasa jest twarda, żując stary but narzeka na jakość słoniny, po czym zjada część hubki, będąc przekonanym, że to wieprzowina (Kosiński 1881, s. 204). Wprawdzie sznur czy huba do rozniecania → ognia nie są odpadkami i mogłyby zostać użyte zgodnie z przeznaczeniem, jednak znalazłszy się w naczyniach wykorzystywanych do przygotowywania i przechowywania pokarmu zostały umiejscowione w niewłaściwym kontekście. Obiekty, które znajdują się nie na swoim miejscu, zaburzają ustalony porządek i automatycznie zmieniają status ontologiczny, stają się rodzajem zanieczyszczenia (Bauman 2013, s. 15-16). W bajce o sprytnym → złodzieju właśnie to zachwianie naturalnego ładu wywołuje efekt komiczny.
Motyw zamiany pieniędzy w śmieci jako forma → kary za skąpstwo wykorzystała w swej → baśni literackiej O krasnoludkach i o sierotce Marysi (1895/1896) Maria Konopnicka (Wróblewska 2014, s. 171). Sprawcą → metamorfozy trawy w pieniądze przeznaczone dla ubogiego, a trzosu dukatów należących do skąpca – Półpanka w garść śmieci, okazuje się krasnal – Koszałek-Opałek (1993, s. 197).
Źródła: Kapuściński M., Pałac podwodny. Baśń z Łagiewnik przy Podgórzu, „Lud” 1896, t. 2; Kolberg O., DW, t. 8, cz. 4, 1962a (1875); DW, t. 15, cz. 7, 1962b (1882); Konopnicka M., O krasnoludkach i o sierotce Marysi, 1993 (1895/1896); Kosiński W., Materiały do etnografii Górali Beskidowych, ZWAK 1881, t. 5; Lorentz F., Teksty pomorskie czyli słowińsko-kaszubskie, z. 1, 1913; Lorentz F., Teksty pomorskie, czyli słowińsko-kaszubskie, z. 2, 1914; Lorentz F., Teksty pomorskie (kaszubskie),z. 3, 1924; Nadmorski, Kaszuby i Kociewie, 1892; Petrow A., Lud ziemi dobrzyńskiej, jego charakter, mowa, zwyczaje, obrzędy, pieśni, przysłowia, zagadki itp., ZWAK 1878, t. 2; Saloni A., Lud rzeszowski. Materiały etnograficzne, MAAE 1908, t. 10; Stopka A., Sabała, 1897;Steffen A., Język polskiej Warmii, 1938; Świętek J., Lud nadrabski (od Gdowa po Bochnię), 1893; M. Toeppen, Wierzenia mazurskie, przeł. Piltzowna E., „Wisła” 1892, t. 6.
Opracowania: Bauman Z., Ponowoczesność jako źródło cierpień, 2013; Benedyktowicz D., Benedyktowicz Z., Symbolika domu w tradycji ludowej, cz. I, „Konteksty. Polska Sztuka Ludowa” 1993, nr 3; Czarnowski S., Podział przestrzeni i jej ograniczenie w religii i magii, 1939; Douglas M., Nieczystość i zmaza, przeł. Bucholc M., 2007;Hajduk-Nijakowska J., Temat śpiącego wojska w folklorze polskim. Próba typologii, 1980; Szpak E., Mentalność ludności wiejskiej w PRL. Studium zmian, 2013; Wasilewski J.S., Tabu, 2010; Wróblewska V., „Od potworów do znaków pustych”. Ludowe demony w polskiej literaturze dla dzieci, 2014.
