Simonides Dorota (ur. 1928) – polonistka, etnolog, folklorystka, badaczka i zbieraczka tekstów folkloru, głównie śląskiego. Twórczyni opolskiego ośrodka folklorystycznego. W roku 1962 obroniła rozprawę doktorską pt. Śląskie bajkoznawstwo, napisaną pod kierunkiem Stanisława Kolbuszewskiego. W 1970 roku na podstawie monografii Współczesna śląska proza ludowa otrzymała stopień doktora habilitowanego nauk humanistycznych w zakresie etnografii, w 1977 roku otrzymała nominację na profesora nadzwyczajnego, a 7 lat później została profesorem zwyczajnym. Prowadziła wykłady w Getyndze, Fryburgu, Kilonii, Tybindze, Zurychu i Bazylei (Smolińska 2000, s. 12). Pracę naukową łączyła Simonides z działalnością polityczną; była posłem na Sejm VIII kadencji (1980 r.), senatorem Rzeczypospolitej Polskiej (w latach 1990-2006). Jest Doctorem Honoris Causa Uniwersytetu Opolskiego.
Była inspiratorską i redaktorką obszernego kompendium Folklor Górnego Śląska (1989), które stanowi monografię zawierającą artykuły poświęcone genologii folklorystycznej, folklorowi muzycznemu, obrzędowemu, tanecznemu, metodologii folkloru, przemianom dokonującym się w tradycyjnym i współczesnym folklorze, nosicielom ustnej tradycji, „literaturze dla ludu”, pisarstwu samorodnemu, gwarze śląskiej, historii Górnego Śląska (Smolińska 2000, s. 20). Śląsk, zarówno Górny, jak i Dolny oraz Cieszyński został wieloaspektowo ukazany w kolejnych monografiach redagowanych przez Simonides: Kultura ludowa śląskiej ludności rodzimej (1991), Śląsk Opolski. Dziedzictwo i współczesności (2005), Mądrość ludowa. Dziedzictwo kulturowe Śląska Opolskiego (2007). W dorobku Profesor, obok prac o charakterze teoretycznym, poświęconym głównie genologii prozy ludowej oraz obrzędowości, ważne miejsce zajmuje działalność zbieracka i edytorska.
Jako największe osiągnięcia badawcze Simonides uznaje się prace nad folklorem słownym, środowiskowym i obrzędowym, teorią i metodologią folklorystyki, folklorem tradycyjnym i współczesnym oraz nad procesami kształtowania się na Górnym Śląsku świadomości i tożsamości narodowej, nad funkcjami folkloru w tym regionie i nad integracją kulturową po 1945 roku (Smolińska 2000, s. 15). Postrzegana jest jako kontynuatorka badań folklorystycznych Juliana → Krzyżanowskiego (Smolińska 2000, s. 16).
Zainteresowania badawcze Doroty Simonides oscylują wokół trzech głównych problemów: (1) genologia ludowa, w tym głównie prozatorskie gatunki folkloru, (2) badania folkloru różnych grup społecznych, nie tylko ludności wiejskiej, (3) obrzędowość ludowa. We wszystkich tych obszarach Profesor opiera się przede wszystkim na eksploracjach terenowych. Określana jest bowiem jako pierwsza badaczka folkloru, która prowadziła systematyczne badania terenowe (Simonides 2011, s. 29), z uwzględnieniem kontekstu wykonawczego. Jest m.in. redaktorką antologii tekstów Księgi humoru ludowego (1981), a także zbiorów opowieści komicznych, → legend i → podań – Kumotry diobła: opowieści ludowe Śląska Opolskiego (1977), Gadka za gadką: 300 podań, bajek i anegdot z Górnego Śląska (1973, oprac. z Józefem Ligęzą), Bery śmieszne i ucieszne (1979), Śląski horror. O diabłach, skarbnikach, utopiach i innych strachach (1984), Śląskie beranie, czyli humor Górnego Śląska (1991), Opolskie legendy i bajki (2008), Dlaczego drzewa przestały mówić? Ludowa wizja świata (2010) .
Ważne miejsce zajmuje Dorota Simonides w folklorystyce ze względu na sformułowanie podwalin pod teorię prozatorskich gatunków folkloru. Te zainteresowania badaczki odnaleźć można w pracach Baśń i podanie górnośląskie (1961) oraz Współczesna śląska proza ludowa (1969). Prozatorskie gatunki folkloru dzieli badaczka na tradycyjne i współczesne, stosując kryterium temporalne i tematyczne. Za współczesne uznaje teksty nagrane po roku 1945 (Simonides 1969, s. 199). Ponadto, opowieści tradycyjne – bajki i podania, charakteryzuje obecność fantastyki, podczas gdy w tekstach współczesnych dominuje realizm, np. w opowiadaniach wspomnieniowych, opowiadaniach komicznych. Zdaniem Simonides, wśród przekazów zebranych w XX wieku brak jest jakichś nowych form czy gatunków – są raczej inne treści w starej formie (Simonides 1969, s. 200).
Szczególną uwagę poświęciła Simonides badaniom → bajki magicznej. Wskazywała na jej cechy: kontrastowość, przesadę, cudowność, ale kierowaną logiką i zdrowym rozsądkiem, izolację epizodów bajkowych, mechaniczne powtarzanie, refreny, cyfry podzielne przez trzy (Simonides 1969). Jednocześnie badaczka ukazywała bajkę na tle innych gatunków prozy ludowej, przede wszystkim w zestawieniu z podaniem – historycznym, wierzeniowym i lokalnym (Simonides 1969, 1989), legendą (Simonides, Hajduk-Nijakowska 1989), anegdotą (1969). Cechy wspólne dla bajki ludowej i podania to ustność, schematyzacja postaci, figur i zdarzeń. Różni je natomiast to, że bajka jest bardziej artystyczna i ma nikły związek z rzeczywistością, a podanie jest formą prostszą, ale powinno zawierać prawdę (Simonides 1969, s. 54). Dorota Simonides wskazała także inne cechy dyferencjujące oba gatunki: stosunek do rzeczywistości, sposób przetwarzania → motywów, sposób konstrukcji → bohatera, rodzaj relacjonowanych zdarzeń, język, rola przypadku oraz konstrukcja → czasu, a także → funkcje – bajka pełni funkcje ludyczne, podanie – etyczne, normujące życie społeczne, pouczające, wyjaśniające (Simonides 1969). Wśród tekstów komicznych Simonides rozróżnia żart i anegdotę (Simonides 1969) oraz humoreskę (Simonides, Hajduk-Nijakowska 1989). Zauważała, że podczas gdy bajka i podanie uogólniają, schematyzują i celowo upraszczają bohaterów, sytuacje i zdarzenia, anegdota chwyta szczegóły, ułomności, słabostki i wady (Simonides 1969).
Opolska badaczka wskazywała także cechy różniące → bajkę zwierzęcą i → baśń (→ bajkę magiczną). W baśni następuje połączenie świata realnego z ingerencją sił pozaziemskich. Oba gatunki, bajkę i baśń, różni cel. Baśń przemawia do uczucia, posiada artystyczno-rozrywkowy cel, zaś bajka zwierzęca uczy, szydzi, wychowuje. Baśń czerpie z marzeń, bajka z doświadczeń i prawd życia (Simonides 1961, s. 5). Prace z początków działalności naukowej Doroty Simonides stanowią ważne holistyczne opracowania prozy ludowej.
W latach 60. XX wieku Simonides zbierała i analizowała również opowieści wspomnieniowe. Śledziła proces ich folkloryzacji. Odkryła mechanizm obiektywizowania się takich relacji o przeszłości w środowiskach lokalnych. Prace te zmierzały do wyeksponowania kategorii homo narrans – człowieka opowiadającego, ujawniającego swój stosunek do świata i rozgrywających się w nim wydarzeń (Simonides 2011, s. 33). Rezultatem badań Simonides są publikacje: Powstania śląskie we współczesnych opowiadaniach ludowych (1972) oraz Memorat i fabulat we współczesnej folklorystyce (1981). Badaczka zbierała, analizowała i definiowała różne gatunki folkloru: kawały i opowieści komiczne, np. Bery to nie tylko gruszki, czyli rzecz o humorze śląskim (1984), opowieści wierzeniowe, m.in. O diabłach, skarbnikach, utopcach i innych strachach (1984), legendy i bajki – Opolskie legendy i bajki (2008) oraz podania i anegdoty – Gadka za gadką…
Simonides zbierała i badała nie tylko teksty folkloru tradycyjnego, głównie prozatorskiego, ale także pochodzące ze środowiska dziecięcego i młodzieżowego, czego efektem są publikacje: Współczesny folklor słowny dzieci i nastolatków (1976), Ele mele dudki. Rymowanki dzieci śląskich. Studium folklorystyczne (1985) i O współczesnych pamiętnikach dzieci (1993). Badaczka podkreśla bowiem, że każda grupa społeczna (miejska, wiejska, górnicza, studencka, rzemieślnicza, inteligencka, sejmowa i in.) ma swój folklor, ponieważ każda z nich ma swoją wiedzę, obrzędy, obyczaje, swoje wyobrażenie na temat otaczającego ją świata i swój sposób zachowania (Simonides 2011, s. 31). Gatunki folkloru słownego dziecięcych nosicieli tradycji badaczka ukazuje w szerokim, socjologicznym i etnograficznym ujęciu (Smolińska 2000, s. 17).
Zdaniem Doroty Simonides, folklor to nie tylko sztuka słowa, ale także szeroko rozumiane gesty (Simonides 2011, s. 32). Profesor podkreśla, że w badaniach folklorystycznych najważniejszy jest kontekst społeczny analizowanych zjawisk, bowiem folklor jest częścią kultury i tak jak ona, nieustannie się zmienia. Folklor, zdaniem Simonides, poprzez swój antropologiczny i humanistyczny charakter dawał człowiekowi poczucie stabilizacji, stanowił regulator życia społecznego i pełnił funkcje integracyjne oraz wspólnotowe. Dzięki niemu człowiek nie czuł się samotny (Neuberg 2008, s. 12). W kręgu zainteresowań Doroty Simonides znajdują się więc nie tylko teksty folkloru, ale także wierzenia i obrzędowość, czego przejawem są publikacje: Od kolebki do grobu. Śląskie wierzenia, zwyczaje i obrzędy rodzinne w XIX wieku (1988), Mądrość ludowa. Dziedzictwo kulturowe Śląska Opolskiego (2007). W nurcie tych badań znalazły się także przesądy współczesnej inteligencji warszawskiej.
Profesor Dorota Simonides jest także autorką autobiograficznej książki Szczęście w garści. Z familioka w szeroki świat (2014), która została wyróżniona Nagrodą Historyczną „Polityki”.
Źródła: Etnologia i folklorystyka wobec problemu tworzenia się nowego społeczeństwa na ziemiach zachodnich i północnych: (materiały z sesji 10–11.10.1986 r.), red. Simonides D., 1987; Folklor Górnego Śląska, red. Simonides D., 1989; Folklorystyka. Dylematy i perspektywy, red. Simonides D., 1995; Górniczy stan w wierzeniach, obrzędach, humorze i pieśniach, red. Simonides D., 1988; Kultura ludowa śląskiej ludności rodzimej, red. Simonides D., Kowalski P., 1991; Śląska kultura ludowa (Stan badań, studia i szkice), red. Simonides D., 1989; Kupiec J., Podróż w zaświaty. Powieści i bajki śląskie, red., oprac. Simonides D., Pośpiech J., 1975; Perspektywy badań śląskoznawczych. Językoznawstwo, piśmiennictwo, folklorystyka. Zbiór studiów, red., oprac. Simonides D., Borek H., 1981; Simonides D., Baśń i podanie górnośląskie,1961; Simonides D., Bery to nie tylko gruszki, czyli rzecz o humorze śląskim, 1984; Simonides D., Bery śmieszne i ucieszne. Humor śląski,1967; Simonides D., Ele mele dudki. Rymowanki dzieci śląskich, 1985; Simonides D., Dlaczego drzewa przestały mówić? Ludowa wizja świata,2010; Simonides D., Kumotry diobła. Opowieści ludowe Śląska Opolskiego, 1977; Simonides D., Mądrość ludowa. Dziedzictwo kulturowe Śląska Opolskiego,2007; Simonides D., O współczesnych pamiętnikach dzieci. Monografia folklorystyczna,1993; Simonides D., Od kolebki do grobu. Śląskie wierzenia, zwyczaje i obrzędy rodzinne w XIX wieku, 1988; Simonides D., Opolskie legendy i bajki, 2008; Simonides D., Powstania śląskie we współczesnych opowiadaniach ludowych,1972; Simonides D., Śląski horror. O diabłach, skarbnikach, utopcach i innych strachach, 1984; Simonides D., Współczesna śląska proza ludowa,1969; Simonides D., Współczesny folklor słowny dzieci i nastolatków, 1976; Symbolika regionów. Studia etnologiczno-folklorystyczne, red. Simonides D., 1988; „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Opolskiego. Folklorystyka”, z. 3: Z historii folkloru i folklorystyki,red. Simonides D., 1997; Skarb w garncu. Humor ludowy Słowian zachodnich, red. Simonides D., Gašparíkova V., Jech J., Nedo P., 1979; Księga humoru ludowego, red. Simonides D., Hajduk-Nijakowska J., Smolińska T., 1981; Simonides D., Ligęza J., Gadka za gadką. 300 podań, bajek i anegdot z Górnego Śląska, 1973; Simonides D., Simonides J., Märchen aus der Tatra,1994.
Opracowania: Simonides D., „Mojego folkloru już nie ma”. Czy folklorystyka wyczerpała już swoje możliwości? Refleksje nestorki terenowych badań folklorystycznych w rozmowie z Janiną Hajduk-Nijakowską, [w:] Nowe konteksty badań folklorystycznych, red. Hajduk-Nijakowska J., Smolińska T., 2011; Profesor Dorota Simonides, red. Smolińska T., 2000; Dorota Simonides. Doctor Honoris Causa Universitatis Opoliensis, red. Neuberg J., 2008; Smolińska T., Simonides Dorota Elżbieta, [hasło w:] Enzyklopädie des Märchens, B. 12, 2006, s. 686-690.
