W bajkach ludowych człowiek przemieniony w → wilka w wyniku działania złego czaru, w ramach → kary za grzech lub samoistnie przekształcający się w dzikie → zwierzę. Od pozostałych wilków miał się różnić roślejszą postawą i sprytem, który umożliwiał mu zakradanie się do ludzkich → domów. Gdy człowiek przemienia się w wilka, jest ukazywany jako groźniejszy od zwykłego przedstawiciela canis lupus, zaś przekazy o likantropii, będącej wynikiem złych czarów, podkreślają człowieczą naturę → demona, starającego się nie wyrządzać ludziom krzywdy (Baranowski 1981, s. 154). Świadectwa wiary w wilkołaki pojawiają się już w starożytności (Petoia 2012, s. 76). Na obszarze całej Europy były szeroko rozpowszechnione od średniowiecza aż po XIX w., jednak w nowszych przekazach ludowych występują rzadko (Kapełuś 1965, s. 439). W PBL zgromadzono je w grupie → podań T 4005 „Wilkołak”, gdzie odnotowano jedynie pięć wariantów o wilkołakach (PBL, s. 200). Wiara w te istoty przetrwała najdłużej w południowych i wschodnich regionach Polski (Wilczyńska 2014, s. 253).
Podania ludowe często ukazują wilkołactwo jako wynik złego czaru rzuconego przez → czarownicę. Jego → ofiarą padają często niewierni kochankowie lub → mężczyźni, którzy wzgardzili względami → kobiety:
Zły czar ustępuje w chwili zdjęcia zaklętej chustki, a młodzieniec powraca do swej dawnej postaci. W wielu bajkach człowiek pozostaje zamieniony w zwierzę tak długo, że po odzyskaniu pierwotnego kształtu traci orientację w → czasie, czego skutkiem jest trudność w odnalezieniu swych najbliższych:
Bohaterowie, przebywający po → metamorfozie w wilkołaka w stanie medialnym i nie podlegający upływowi czasu jak zwykli ludzie, po powrocie do naturalnej postaci wiodą więc samotny żywot, opowiadając o swoich dawnych przygodach w zamian za drobne wsparcie.
Zaklęci w wilki nie tracą ludzkiej natury i pozostają świadomi swego położenia, toteż trudno im przystosować się do zwierzęcego trybu życia:
Ofiary złego czaru tęsknią za domem, więc podchodzą w pobliże rodzinnej wsi i starają się nawiązać kontakt z bliskimi osobami. Powodowany samotnością → bohater jednej z bajek ucieka się nawet do porwania narzeczonej (Wójcicki 1981, s. 118). Tak odmalowany wilkołak budził współczucie odbiorcy, jawił się jako ofiara złego czaru, co niejako zdejmowało z niego odpowiedzialność za popełniane pod postacią wilka czyny.
Polski folklor ukazuje wilkołaka także jako człowieka, który samoistnie przemienia się w drapieżnika. W przekazach tego rodzaju uwypuklona zostaje zwierzęca i demoniczna natura postaci oraz niszczycielski charakter jej działalności:
Czasami osoby samoistnie przeistaczające się w wilkołaki, mając świadomość swojej śmiercionośnej aktywności, starają się ostrzec najbliższych zanim nastąpi przemiana. W beskidzkim wariancie podania o wilkołaku dotknięty likantropią gospodarz udziela swojej żonie dokładnych instrukcji, jak ma się bronić przed bestiami:
Mężczyzna, mimo wyrażonej wcześniej troski, po przemianie w drapieżnika atakuje swą kobietę, której na szczęście udaje się odpędzić napastnika.
W niektórych bajkach metamorfoza w dzikie zwierzę stanowi karę za brak szacunku wobec → sacrum. Temat ten podejmuje wielkopolskie podanie o poznańskim kupcu Ridtcie, który porównał śpiew zakonnic do wilczego wycia. Za ten grzech pokutował, błąkając się po → lasach pod postacią wilka (Kolberg 1963a (1875), s. 14). Na wschodzie znane były podania o całych orszakach weselnych pod wpływem → klątwy przemienionych w wilki za odpędzenie wędrowca od weselnego stołu lub urządzenie zabawy w piątek – dzień Męki Pańskiej (Gloger 1996, s. 437). Nieposzanowanie dnia świętego może sprowadzić karę także na potomka grzeszników:
Przemiana w wilka może stanowić również karę za łakomstwo. → Bajki ajtiologiczne wyjaśniają genezę wilkołactwa jako sankcji nałożonej przez → Jezusa na „[…] łakomców, co cudzy dobytek zabierają i lubią jeść samo mięso” (Siarkowski 1883, s. 107). Z kolei w → bajkach nowelowych T 948 „Bogacz i wilkołak” to likantrop staje się narzędziem sprawiedliwości. Bogaty chłop pada ofiarą wilkołaka w ramach kary za wypasanie → koni na cudzych polach i bluźnierstwo pod adresem skarżących się na ten proceder → sąsiadów: „[…] kázáṷ jim iść na skarge do wilka – bo káj indzi nic nie wskórają” (Wierzchowski 1903, s. 175). W finale zostaje pożarty przez demona. W innej wersji podania podobny los spotyka chciwego → pana (Wierzchowski 1903, s. 176).
Likantropia bywa w bajkach ludowych łączona z → kanibalizmem. Lubelskie warianty podania o wilkołakach ukazują demony rzucające się na swoich bliskich, aby ich pożreć (Kolberg 1963b (1883) s. 107; Siemieński 1975, s. 205). W niektórych → bajkach zwierzęcych, np. T 157 „Jak smakuje ludzkie mięso”, wilkołak (częściej jednak wilk) przedstawiony jest jako człowiek porośnięty sierścią, który za próbę zjedzenia człowieka zostaje przez → Jezusa zdegradowany do stanu zwierzęcego. Próbując pożreć chłopa, likantrop zostaje oszukany i pobity przez swoją niedoszłą ofiarę:
Motyw likantropii jako kary za kanibalizm znany jest już od starożytności (Słupecki 1987, s. 15) i wiąże się z wyobrażeniami na temat wilka jako zwierzęcia żarłocznego i okrutnego, o niepohamowanym apetycie (Sitniewska 2014, s. 161).
Wilkołak jako → hybryda ludzko-zwierzęca sytuuje się na granicy świata zwierząt i ludzi, zaciera ustanowione podziały i kwestionuje tym samym porządek świata. Z tego względu jawi się jako postać tyleż niebezpieczna, co fascynująca, stanowiąc również inspirację dla twórców kultury wysokiej. O wilkołakach pisał już Wincenty Kadłubek w Kronice polskiej (XIII w.), a Mikołaj Rej poświęcił demonowi fraszkę O wilkołku (XVI w.). Motyw likantropijny został wykorzystany także przez Zofię Kossak-Szczucką w Krzyżowcach (1936).
Źródła: Klich E., Materyały etnograficzne z południowo-zachodniej części powiatu limanowskiego. Teksty gwarowe, MAAE 1910, t. 11; Kolberg O., DW, t. 9, cz. 1, 1963a (1875); DW, t. 15, cz. 7, 1962a (1882); DW, t. 17, cz. 2, 1962b (1884); DW, t. 30, cz. 2, 1963b (1883); Podbereski M., Materyjały do demonologii ludu ukraińskiego, ZWAK 1880, t. 4; Siarkowski W., O wilkołakach, ZWAK 1883, t. 7; Siemieński L., Podania i legendy polskie, ruskie i litewskie, 1975; Wierzchowski Z., Jastkowskie powieści i opowiadania z puszczy sandomierskiej, MAAE 1903, t. 6; Wójcicki K., Klechdy. Starożytne podania i powieści ludowe, 1981.
Opracowania: Baranowski B., W kręgu upiorów i wilkołaków, 1981; Gloger Z., Encyklopedia staropolska ilustrowana, t. 4, 1996;Kapełuś H., Wilkołak, [w:] SFP, 1965; Krzyżanowski J., PBL, t. 2, 1963; Petoia E., Wampiry i wilkołaki. Źródła, historia, legendy od antyku do współczesności, przeł. Ryszka Z., Bocian K., 2012; Sitniewska R., Wilk jako bohater ludowej bajki zwierzęcej, [w:] Wilki i ludzie. Małe kompendium wilkologii, red. Wężowicz-Ziółkowska D., Wieczorkowska E., 2014; Słupecki L.P., Wilkołactwo, 1987; Wilczyńska E., Przemiany wilkołaka w folklorze polskim, [w:] Wilki i ludzie. Małe kompendium wilkologii, red. Wężowicz-Ziółkowska D., Wieczorkowska E., 2014.
