Rodzaj działania → bohatera, które w bajkowym świecie traktowane jest jako niewłaściwe, a przez to podlegające surowej → karze. Za negatywne występki mogą uchodzić czyny niezgodne z obowiązującymi w danej grupie normami moralnymi, obyczajowymi, religijnymi bądź prawnymi, jak też sprzeczne z zasadami samowolnie określonymi przez bajkowych protagonistów, np. męża, → pana, → króla. Pierwsze z działań odzwierciedlają rzeczywiste przestępstwa karalne, jak → morderstwa, pobicia, kradzieże, oszustwa, zdrady. Drugie nie muszą mieć nic wspólnego z realnymi występkami przeciw jednostce i społeczeństwu, ale za takie uchodzą w świecie bajki. Do tej grupy przewin zalicza się wszelkie formy złamania zakazów, np. wchodzenia do zamkniętej komnaty, karmienia zwierząt bądź zaglądania do → księgi. Odrębną grupę stanowią winy magiczne, które wydają się zrozumiałe jedynie w perspektywie zasad świata przedstawionego, łączącego wymiar realny z nadprzyrodzonym, jak również w kontekście ludowych wierzeń.
Rodzaje win i odpowiadających im kar ukazywanych w świecie przedstawionym w dużej mierze uzależnione są od konwencji → bajki ludowej. Największy stopień prawdopodobieństwa zachowują → bajki nowelistyczne (obyczajowe), w których rodzaj przestępstwa i jego konsekwencje odpowiadają tym rzeczywistym. Do najczęściej ukazywanych w nowelach win należą morderstwa i kradzieże (Wróblewska 2007, s. 177-241), np. napady bandy zbójeckiej na bogatych gospodarzy bądź podróżnych. → Ofiary są uprowadzane, przed śmiercią maltretowane, gwałcone, a ich → ciała poniewierane, jak w realizacjach wątków T 955 → „Narzeczona zbójnika (Dziewczyna w zbójeckiej chacie)” i T 956B „Narzeczona zbójnika”:
Niekiedy zabójstwa dopuszcza się jednostka, by zdobyć → pieniądze potrzebne do realizacji własnych celów, np. → mężczyzna, pragnąc poślubić ukochaną domagającą się majątku, zabija bogatego kupca, zaś chłop, chcąc uniknąć spłaty długu, morduje karczmarza, jak w realizacjach T 960 „Kara za zbrodnię” (np. Barącz 1886, s. 154-155; [b.a.]1959, s. 237) i T 960B „Zbrodnia ukarana po 30 latach” (np. Chełchowski 1889, s. 238; Siewiński 1906, s. 257). Sprzeniewierzenie się prawu (do) życia skutkuje w finale → śmiercią przestępców, najczęściej przez powieszenie, rozstrzelanie, rozszarpanie → końmi lub porąbanie szablami:
W opowieściach o rodowodzie kościelnym (T 960, T 960B), przypominających → legendy i exempla (Wróblewska 2007, s. 73-121), kara może mieć charakter nadprzyrodzony, np. zatopienie domu mordercy wraz z jego rodziną (Wachcińska, zob. Netografia).
Wśród innych ukazywanych w nowelach przewin znajduje się intrygowanie, zdrada, rozprzestrzenianie oszczerstw na czyjś temat, co prowadzi m.in. do rozstania małżonków bądź poniewierki jednego z nich, a także do utraty majątku na rzecz oszusta. Ostatecznie prawda wychodzi na jaw, a antagoniści za swe czyny tracą majątek bądź ponoszą śmierć:
Równie popularnym typem winy w bajkach nowelowych jest kradzież, ale w przeciwieństwie do innego rodzaju przestępstw nierzadko uchodzi bezkarnie. W realizacjach T 987 „Złodzieje i błędny ognik” bandyci opróżniają chłopskie wozy ze zboża, wykorzystując naiwność pilnujących mężczyzn, wierzących, że widoczne światełka są → duszami → zmarłych. Gdy zlęknieni wieśniacy skupiają się w gromadzie, przestępcy zabierają łup i z nim uciekają (np. Ciszewski 1894, s. 299). W nowelach napiętnowane są natomiast kradzieże cmentarne i związane z tym bezczeszczenie zwłok, jak w wersjach T 990 „Dziewczyna w letargu i złodzieje”. Ograbiający ciała nieboszczyków z kosztownych strojów i ozdób za karę trafiają do więzienia, zostają zesłani na Sybir (w wariancie odnotowanym na Ukrainie; Rokossowska 1897, s. 106), ale gdy przy okazji kradzieży budzą z letargu pochowaną pannę, mogą otrzymać sowitą → nagrodę (np. Cercha 1896, s. 53-54).
Podobne winy co w ludowej noweli występują w → bajce magicznej, tyle że bardzo często ich skutki mają charakter odwracalny. W realizacjach T 315 → „Żelazny wilk” siostra za namową kochanka zabija brata (Kapełuś 1965, s. 466-467), ale służące mu pomocą zwierzęta przywracają go do życia dzięki czarodziejskim środkom (np. Malinowski 1900, s. 15, 16). W opowieściach T 568 „Zdradziecka żona” królowa pod wpływem namów kochanka trzykrotnie zabija męża, który za każdym razem ożywa dzięki → donatorom (za sprawą króla, zwierząt itp.) i ostatecznie mści się na zdrajcach, ucinając im głowy (np. Lompa 1965 (1846), s. 92-97). W wariantach T 301 „Zdradzieccy bracia” zazdrośni → bracia próbują pozbyć się najmłodszego z nich, aby przejąć jego dobra zdobyte w czasie wyprawy. Realizacja niecnego planu nie dochodzi jednak do skutku, bowiem młodzieńca ocalają → zwierzęta magiczne, m.in. → ptak, któremu bohater uratował pisklęta:
We wszystkich wypadkach konsekwencje dla morderców są podobne – kara śmierci:
W bajkach magicznych oprócz realnych przestępstw pojawia się seria win nieistniejących w świecie rzeczywistym. Występki mają swoje źródło w zasadach funkcjonowania baśniowej rzeczywistości, w której prawa racjonalne stykają się z prawami świata magii. Zazwyczaj są to winy wynikające z naruszenia zasad harmonii między sferą ziemską i nadprzyrodzoną, m.in. za sprawą → klątwy, złorzeczenia lub nieposłuszeństwa. Negatywne konsekwencje swego czynu ponosi np. → kobieta wrzucająca do → ognia zwierzęcą skórę, skrywającą na co dzień ciało jej małżonka (narzeczonego), która w ten sposób pragnęła przyspieszyć powrót ukochanego do naturalnej postaci (np. T 425 „Poszukiwanie utraconego męża (Amor i Psyche)”; zob. Ługowska 1981; Kawczyński 1907). W efekcie jej czyn zaprzepaszcza okres pokuty/zaklęcia mężczyzny. Poszkodowany opuszcza żonę (narzeczoną), a ta, by go odzyskać, musi przemierzyć świat w → żelaznych butach (np. Kolberg 1962 (1867), s. 122-123). W wariantach T 311 → „Zakazany pokój” winne nieposłuszeństwa wobec męża okazują się kolejne żony, wbrew mężowskim nakazom zaglądające do zamkniętej komnaty (Wróblewska 1995, s. 133-143). Każda z kobiet wiedziona ciekawością otwiera drzwi zakazanego pokoju i poznaje skrywaną przez seryjnego mordercę tajemnicę (w pomieszczeniu znajdują się ciała ofiar i narzędzia zbrodni), za co traci życie. Ratuje się ostatnia z żon (narzeczonych), która wykazuje się sprytem i umie ukryć fakt przekraczania progu pokoju (np. Świętek 1893, s. 397-398). W jednej z wersji podstawą odebrania życia kobietom jest karmienie → kota wbrew zakazom gospodarza:
W finale dochodzi do zdemaskowania rzeczywistego winowajcy, którym okazuje się mąż – seryjny morderca, i to on ponosi surową karę, zwykle śmierć przez powieszenie, a jego ofiary odzyskują życie dzięki cudownej maści (nie jest to regułą).
W bajkach T 307 → „Królewna strzyga” małżonkom rodzi się → dziecko-potwór, co jest konsekwencją tego, że nieodpowiednio się prowadzili (→ Kazirodztwo), w niektórych wersjach nie mogli doczekać się potomka, więc życzyli sobie chociaż „cudaka”, a niekiedy płód zostaje zaklęty w łonie → matki z bliżej nieznanych powodów:
Raz rodzice rozmawiali tak: „pewno ona dla tego taka zła, żeśmy się ciągle Bogu uprzykrzali o dziecko; i przeklęli ją”. Córka w tej chwili skonała i konając to tylko powiedziała: niech codzień przy mnie w kościele warta stoi, bo inaczej w nocy przyjdę i rodzonego ojca i rodzoną matkę pożrę (T 307; Karłowicz 1887, s. 257).
Winy wskazane lub jedynie domniemane wpisują się w poetykę świata magicznego, więc ich odwrócenie przez odpowiednią pokutę jest możliwe. Królewna strzyga odzyskuje swą postać dzięki odwadze → żołnierza i jego praktykom religijnym (modlitwa, leżenie w trumnie z krzyżem na piersiach, krąg narysowany kredą święconą w dzień Trzech Króli itp.). Rodzice nie ponoszą innej kary poza tą związaną z faktem posiadania przez pewien okres dziecka-potwora.
Z powodu naruszania granic świata rzeczywistego i nierzeczywistego wynikają również winy przedstawione w → podaniach, czyli opowieściach zakorzenionych w ludowych wierzeniach. Za niestosowne działania uchodzą te, które naruszają miejsca i pory traktowane jako mediacyjne. Wśród podaniowych win wymienić można wędrówki i prace wykonywane nocną porą lub w dni świąteczne, lekceważące zachowania wobec istot demonicznych i zanieczyszczanie granicznych miejsc:
Zazwyczaj kary wymierzane przez → demony mają charakter nieodwracalny, choć nie zawsze muszą skutkować śmiercią. Czasami dochodzi jedynie do ośmieszenia postaci lub obdarowania jej pieniędzmi, → skarbami, które zmieniają się w → ekskrementy lub → śmieci. Niekiedy negatywna interwencja sił nadprzyrodzonych wynika nie tyle z popełnienia przestępstwa, ile z natury demonów, którym przypisuje się złośliwość i chęć szkodzenia, jak w wariantach T 4060 → „Topielec”:
Bardziej przewidywalne niż w podaniach są winy ukazywane w → legendach. Bajki religijne zazwyczaj prezentują występki przeciw zasadom Dekalogu, a osoby sprzeniewierzające się tym prawom podlegają surowym karom. Giną m.in. ci, którzy nie przestrzegają pierwszego przykazania „Dzień święty święcić”, bawiąc się w niedzielę w → karczmie, nie okazując szacunku księdzu z wiatykiem bądź parając się niegodnymi zajęciami, jak w realizacjach T 792 „Praca w niedzielę”:
Do piekła trafiają osoby np. łakomiące się na cudzą własność:
Na litość nie mogą również liczyć ludzie przywiązujący się do dóbr materialnych, przesadnie hołubiący swoje dzieci, a zapominający o praktykach religijnych, jak modlitwa i udział we mszy świętej. W takich sytuacjach, jak pokazują warianty T 759 „Dziwne sądy Boże”, o → pustelniku pragnącym zrozumieć boski porządek świata, kara na winowajców spada już za życia – dochodzi do śmierci bliskich im osób i utraty całego dobytku (np. Kolberg 1962, s. 156).
W bajkach komicznych, prezentujących świat skarnawalizowany, występków podlegających karze, jeśli w ogóle są ukazywane, nie można rozpatrywać w kategoriach powagi. Kawały czy anegdoty wyśmiewają ludzkie przywary, wady, np. głupotę → sąsiadów, → pana lub księdza (→ Duchowny), i na ich podstawie trudno zrekonstruować czytelny system wartości moralnych. Zdarza się, że pozornie błahy konflikt służy prezentacji niesprawiedliwości społecznej, a osoba, która się jej dopuszcza, ponosi zasłużoną karę. W opowieściach T 1000 „Zakład o nos” (Kapełuś 1965, s. 457) mowa o nietypowej umowie między panem (księdzem) a jego → parobkami. Według przyjętych zasad, ten, który się pierwszy rozgniewa, traci nos. Tym samym pan określa zasady, których przekroczenie staje się winą i skutkuje karą:
Złe traktowanie ze strony gospodarza wywołuje uzasadniony gniew dwóch pracujących u niego braci, za co – zgodnie z umową – mężczyzna ich okalecza. Dopiero trzeci brat, który doprowadza swymi poczynaniami do ruiny pana i wzbudza jego niezadowolenie, może wymierzyć mu karę, czyli pozbawić go nosa.
Wiele komicznych bajek w kategoriach winy prezentuje naiwność i głupotę, m.in. wiarę w to, że można mieć złotą brodę (np. T 1138 „Pozłacana broda”), pospieszać cudownym lekarstwem leniwe bydło (np. T 1142 „Lekarstwo na pośpiech”) bądź zyskać sprawność gry na instrumencie po prostowaniu łapy w imadle (np. T 1159 „Diabeł i śrubstak”). We wszystkich wypadkach skutkuje to utratą zdrowia, majątku, oszpeceniem lub niedogodnościami fizjologicznymi.
W podobny sposób przewiny prezentują → bajki zwierzęce, w których zwykle jedno ze zwierząt, np. → lis, → wilk, wykorzystuje naiwność innego, często → niedźwiedzia, aby poprawić swą własną egzystencję, najczęściej zdobyć → pożywienie. Wykorzystany zwierz traci nie tylko żywność, ale także zostaje poturbowany przez inne zwierzęta lub ludzi. Bywa, że pokrzywdzonym jest człowiek. W tym wypadku winą okazuje się jego łatwowierność bądź mylne przekonanie o własnym sprycie, jak w wersjach T 149 „Patron zwierząt”:
Niezależnie od bajkowej konwencji zdecydowana większość ludowych opowieści budowana jest na zasadzie wina – kara. Trudno jednak mówić o prezentowaniu wyrazistego systemu aksjologicznego, gdyż niekiedy występki w bajkach ludowych skutkują niewspółmiernymi do czynu konsekwencjami, np. śmierć za karmienie kota (T 311), a w innych okolicznościach przestępstwo uchodzi bezkarnie, jak kradzież zboża (T 987). Bajka ludowa piętnuje najcięższe przewinienia, np. morderstwa i → samobójstwa, wykroczenia przeciw zasadom Dekalogu, niemniej dla wielu uczynków gawędziarze wykazują wyrozumiałość. Napiętnowaniu podlegają przede wszystkim działania wymierzone w drugiego człowieka, doprowadzające do jego krzywdy, ale nie są ostro oceniane, gdy wynikają z konieczności życiowych – z chęci zaspokojenia głodu bądź z obrony własnej. Stąd np. dziewczyna, zabijająca zbójców podkopujących się w celach rabunkowych do domostwa jej rodziców, jest prezentowana jako pozytywna bohaterka, a złymi są bandyci i ich przywódca, który chce się zemścić za śmierć swych kamratów (T 955, T 956B). O ocenie czynu decyduje nierzadko etyka sytuacyjna, tzw. moralność swojacka, nie zawsze zgodna z zasadami prawa czy Dekalogu (Burszta 2013, s. 221; Stomma 2002, s. 285-294).
Bajka ludowa, niezależnie od konwencji, w finale ukazuje przywrócenie równowagi w świecie przedstawionym, zakłóconej przez naganne uczynki bohaterów traktowane przez → gawędziarzy jako przewinienia. Pierwszym z komponentów służących przywróceniu tej równowagi jest kara dla przestępców, także dla naiwnych i → głupich, a drugim, typowym zwłaszcza dla bajek magicznych i legend, → nagroda dla bohaterów pozytywnych, którymi niekiedy są osoby prawe, ale bywa że po prostu sprytne.
Źródła: [b.a.] Księżyc świadkiem, zapisała Symoni-Sułkowska J., „Poradnik Językowy” 1959, z. 5; Barącz S., Bajki, fraszki, podania, przysłowia, pieśni na Rusi, 1886; Cercha S., Baśni ludowe, zebrane we wsi Przebieczanach (w powiecie wielickim), MAAE 1896, t. 1; Chełchowski S., Powieści i opowiadania ludowe z okolic Przasnysza, t. 1, 1889; Ciszewski S., Krakowiacy. Monografia etnograficzna, t. 1, 1894; Gadka za gadką. 300 podań, bajek i anegdot z Górnego Śląska, zeb., oprac. Simonides D., Ligęza J., 1975; Gustawicz B., Przesądy, podania, gadki i nazwy ludowe w dziedzinie przyrody, ZWAK 1881, t. 5; Karłowicz J., ZWAK 1887, t. 11; Kolberg O., DW, t. 3, cz. 1, 1962 (1867); Kosiński W., Materiały do etnografii Górali Beskidowych, 1883, t. 7; Lompa J., Bajki i podania, red. Krzyżanowski J., wyb. Pośpiech J., 1965 (1846);Malinowski L., Powieści ludu polskiego na Śląsku z ust ludu zebrał…. MAAE 1900, t. 4; Rokossowska Z., Bajki (skazki) ze wsi Jurkowszczyzny, MAAE 1897, t. 2; Siewiński A., Opowiadania ludu w powiecie sokalskim i buczackim, „Lud” 1906, t. 12; Sulisz J., Kilka zapisek z Sanoka, „Lud” 1907, t. 13; Świętek J., Lud nadrabski od Gdowa po Bochnię. Obraz etnograficzny, 1893; Udziela S., Lud polski w pow. ropczyckim w Galicji, cz. 3, ZWAK 1892, t. 16.
Opracowania: Burszta W. J., Kotwice pewności. Wojny kulturowe z pop nacjonalizmem w tle, 2013; Kapełuś H., Zakład o nos, [w:] SFP, 1965; Kapełuś H., Zdradziecka siostra, [w:] SFP, 1965; Kawczyński N., Amor i Psyche w baśniach, 1907; Ługowska J., Ludowa bajka magiczna jako tworzywo literatury, 1981; Stomma L, Antropologia kultury wsi polskiej XIX w. oraz wybrane eseje, 2002; Wróblewska V., Ludowa bajka nowelistyczna (źródła – wątki – konwencje), 2007; Wróblewska V., Czas i przestrzeń w ludowych bajkach magicznych o zakazanym pokoju (T 311), „Acta Universitatis Nicolai Copernici”, Filologia Polska nr XLV, 1995.
Wachcińska O., Kary cielesne – folklor, http://sensualnosc.bn.org.pl/pl/articles/kary-cielesne-folklor-367/ [dostęp: 13.08.2016].
