Świętek Jan (1859-1926) – z zawodu urzędnik kolejowy, z zamiłowania etnograf i folklorysta, zbieracz tekstów folkloru, autor monografii wsi małopolskich, członek Sekcji Etnograficznej Komisji Antropologicznej Akademii Umiejętności.
Przyszedł na świat w niezamożnej rodzinie chłopskiej w Targowisku pod Kłajem (pow. bocheński) i tam prowadził swoje pierwsze badania terenowe. Od lat młodzieńczych interesował się kulturą ludową, jednak z braku środków na podjęcie studiów zaraz po ukończeniu Gimnazjum św. Anny w Krakowie przyjął posadę inspektora kolejowego na prowincji (Kwaśniewicz 2002, s. 290). Swoje pasje naukowe rozwijał jako amator, prowadząc obserwacje etnograficzne we wsiach dawnej Galicji. Korzystał również z metody korespondencyjnej, odwołując się do materiału ludoznawczego zebranego przez współpracujących z nim chłopów. Porządkując zebrane informacje, opierał się głównie na kwestionariuszu opracowanym przez Bronisława Grabowskiego (Grabowski 1889, s. 171-209).
Świętek publikował monografie oraz artykuły ludoznawcze, w których skupiał się przede wszystkim na zagadnieniach z zakresu kultury społecznej i materialnej, m.in. Zwyczaje i pojęcia prawne ludu nadrabskiego, O dotychczasowych badaniach nad wierzeniami ludu polskiego i postulaty na przyszłość (1900), Liczby trzy i dziewięć w mitach, wyobrażeniach, mistycznych praktykach i zwyczajach ludowych (1905, s. 371-388). Folklor pojawia się na marginesie jego rozważań jako dopełnienie etnograficznego obrazu regionu, toteż obszerniejsze zbiory tekstów bajkowych zawarte zostały jedynie w monografiach wsi.
W 1897 roku nakładem Komisji Antropologicznej akademii Umiejętności w Krakowie opublikowana została licząca ponad 700 stronic monografia etnograficzna Jana Świętka pt. Lud nadrabski (od Gdowa po Bochnię), obejmująca materiał z zakresu kultury materialnej i duchowej mieszkańców 20 wsi położonych po obu stronach Raby w jej średnim biegu. W siódmym rozdziale zatytułowanym Gadki autor umieścił 81 ludowych fabuł podzielonych na → podania, wśród których znalazły się narracje o potopie szwedzkim, najazdach tatarskich i wspomnienia czasów pańszczyzny (Świętek 1893, s. 317-319), oraz podania lokalne o zapadłym → zamku (Świętek 1893, s. 319-320) i mieście (Świetek 1893, s. 320-321), realizujące schemat fabularny wątków T 7070 → „Zatopione dzwony” i T 7071 „Karczma zapadła”. Wyróżnił też → legendy, m.in. T 791 „Nocleg św. Piotra” (Świętek 1893, s. 324) i T 751 „Koszula i św. Piotr” (Świętek 1893, s. 3259326), w których poczet zaliczył Świętek także → bajki ajtiologiczne, np. T 2636 „Grzyby” (Świętek 1893, s. 333) i T 2522 „Kukułka” (Świętek 1893, s. 332). Obok tego znalazły się → bajki magiczne, np. T 651 „Diabeł parobkiem” (Świętek 1893, s. 341-344) i T 306 „Królewna i zdarte w tańcu buciki” (Świętek 1893, s. 352-354), tzw. → gadki właściwe, m.in. T 789 „Pokuta za tytoń” (Świętek 1893, s. 402-403) i T 311 → „Zakazany pokój” (Świętek 1893, s. 395-398), oraz anegdoty, w tym realizacje wątków T 1628 „Urlopnik i grabie (Świętek 1893, s. 437), T 1338 „Góral zjada kierpce” (Świętek 1893, s. 439) oraz T 1319 „Kobyle jaje’ (Świętek 1893, s. 446). Większość odnotowanych tekstów pochodzi z Targowisk, tj. rodzinnej wsi badacza, natomiast pozostałe miejscowości dostarczyły po jednej lub kilka realizacji. Informatorami Świętka byli przeważnie mężczyźni opowiadający pojedyncze bajki, wyjątek stanowi Szymon Jagła z Ostrowa Kameralnego, który przekazał 11 fabuł. Zbieracz stosuje typowy dla amatorów uproszczony zapis gwarowy (Jaworska 1982, s. 215), w niektórych przypadkach nie podaje nazwiska osoby opowiadającej spisany wariant, zaś w przypadku podań lokalnych nie odnotowuje miejsca pochodzenia wariantu.
W 1903 roku ukazało się niewielkie objętościowo opracowanie Borowa. Drobiazgi etnograficzne, prezentujące materiał etnograficzny zebrany w dużej części przez współpracującego ze Świętkiem „światłego włościanina borowskiego” – Wojciecha Kutę. Książeczka zawiera zapis trzynastu ludowych opowiadań: anegdot, → bajek nowelistycznych, podań wierzeniowych oraz legend (Świętek 1903, s. 18-27). Kooperacja Kuty z ludoznawcą wywołała oburzenie w społeczności borowian. Mieszkańcy wsi zarzucali informatorowi, że
[…] tysiąc dziewięjcset roków jes juzt po narodzeniu pana Jezusa, a jesce nik gminy nie opisowáł, ani zádnyk wesel i bajek, ino ty kces całąm wieś do góry nogamy przewrócić (Świętek 1903, s. 10).
Strach przed ujawnieniem tajemnic gromady oraz obawa o opinię, jaką wystawi wsi „bájcárz, co jes w Krakowie”, jak nazwano Świętka, stała się nawet powodem do postawienia informatora przed sądem gminnym, co doprowadziło do przerwania wspólnych działań.
Na przełomie XIX i XX w. Świętek we współpracy z chłopem Józefem Oleksińskim z Brzozowej prowadził badania etnograficzne w okolicach Zakliczyna nad Dunajcem. W ich wyniku zebrał obszerny materiał, jednak ze względu na konflikt z zarządem Komisji Antropologicznej AU porzucił pracę nad jego uporządkowaniem i wydaniem. Do opracowywania zbioru wrócił dopiero na emeryturze, jednak nie zdołał ukończyć zadania przed śmiercią (Kwaśniewicz 2002, s. 191). Pięciotomowa monografia Brzozowa i okolica Zakliczyna nad Dunajcem. Obraz etnograficzny – zbiór z lat 1897-1906 ukazała się w latach 1989-2001 jako wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego w serii „Archiwum Etnograficzne”. W piątym tomie Brzozowej i okolic Zakliczyna znalazła się część poświęcona ustnej twórczości ludowej, w której zebrano 84 narracje usystematyzowane jako gadki i opowiadania historyczne, np. realizację wątku o → śpiących rycerzach (T 8256 „Rycerze śpiący”) pt. O królu polskim w Tatrach (Świętek 2001, s. 73) czy opowieść O pańszczyźnie i rewolucji z r. 1846 (Świętek 2001, s. 74-77), gadki zwyczajne, obyczajowe, np. T 1660 „Chłop i król (skarga na drzwiach)” (Świętek 2001, s. 95 i T 1525Q* „Okradzenie karczmy” (Świętek 2001, s. 99), oraz gadki humorystyczno-satyryczne, np. T 1628 „Urlopnik i grabie” (Świętek 2001, s.110) i T 1572A „Cygan pierwszy do jedzenia” (Świętek 2001, s. 121). W znakomitej większości są to narracje spisane w Brzozowej (64 warianty), część pochodzi z Kończysk oraz Wróblowisk i Jastrzębiej, zaś w przypadku dwóch fabuł nie podano nazwy miejscowości.
Obok tekstów, które wyodrębnione zostały w monografiach wsi, Świętek przywołuje wiele podań o kontakcie człowieka z istotami demonicznymi oraz opowieści wspomnieniowych (memoratów) także w innych partiach swoich dzieł. Odwołuje się do nich przede wszystkim w rozważaniach dotyczących wierzeń, np. opis → strzygonia w poświęconym demonologii rozdziale Ludu nadrabskiego zilustrowany jest dziesięcioma wariantami podania T 4006 „Strzygoń” (Świętek 1893, s. 493-504), natomiast charakterystykę → wilka w rozdziale opisującym wierzenia odnoszące się do zwierząt wzbogaca wariant → bajki zwierzęcej T 157 „Jak smakuje ludzkie mięso” (Świętek 1893, s. 584). Również w rozdziałach o lecznictwie ludowym umieszcza Świętek narracje, które traktuje jako przykłady świadczące o funkcjonowaniu określonych praktyk i przekonań, np. bajkę ajtiologiczną wyjaśniającą, dlaczego masło robione w dniu św. Bartłomieja przyspiesza gojenie ran (Świętek 1998, s. 246), lub opowieść o tym, jak pastuch, chcąc zemścić się na gospodarzu za pobicie, podciął mu gardło, rozcinając wole, czym wbrew swoim intencjom wybawił chorego od dolegliwości (Świętek 1998, s. 247).
Źródła: Grabowski B., Kwestionariusz dla zbierających zwyczaje i pojęcia prawne u ludu po wsiach i miasteczkach, „Wisła” 1889, t. 3, z. 1; Świętek J., Lud nadrabski (od Gdowa po Bochnię), 1893; Świętek J., Zwyczaje i pojęcia prawne ludu nadrabskiego, cz. I, MAAE 1896, t. 1; cz. II, MAAE 1897, t. 2; Świętek J., O dotychczasowych badaniach nad wierzeniami ludu polskiego i postulaty na przyszłość, [w:] Pamiętnik III Zjazdu Historyków Polskich, 1900; Świętek J., Borowa. Drobiazgi etnograficzne, 1903; Świętek J., Liczby trzy i dziewięć w mitach, wyobrażeniach, mistycznych praktykach i zwyczajach ludowych, „Lud” 1905, t. 11; Świętek J., Brzozowa i okolica Zakliczyna nad Dunajcem. Obraz etnograficzny – zbiór z lat 1897-1906, cz. I, 1989; cz. II, 1998; cz. III, 1999; cz. IV, 2000; cz. V, 2001.
Opracowania: Jaworska E. Działalność folklorystyczna Komisji Antropologicznej Akademii Umiejętności w Krakowie, [w:] Dzieje folklorystyki polskiej 1864-1918, red. Kapełuś H., Krzyżanowski J., 1982; Kwaśniewicz K., Jan Świętek, [w:] Etnografowie i ludoznawcy polscy. Sylwetki, szkice biograficzne, t. I, red. Fryś-Pietraszkowa E., Kowalska-Lewicka A., Spiss A., 2002.
