Funkcjonuje w → bajkach magicznych, rzadziej → bajkach nowelowych, → podaniach i → legendach, w różnorodnych postaciach znanych z realnego świata, np. jako rzeka (T 1576 „Przeprawa (przenoszenie) przez rzekę”, T 1290 „Pole lnu poczytane za rzekę”), staw (T 1045 „Obwiązanie stawu sznurem”, T 4062 „Spuszczenie stawu”), morze (T 733 „Król badający niebo i morze”), woda deszczowa (T 2537 „Kania”) czy w → studni (T 560 „Pierścień magiczny (Wdzięczne zwierzęta)”. Najczęściej jednak jest to po prostu woda, ale równie często magiczny środek powodujący → metamorfozy → bohaterów lub podlegający niezwykłym przemianom, niekiedy zjawisko pojawiające się w wyniku cudownych działań i zdarzeń bądź też przestrzeń pokuty i → śmierci.
Woda w funkcji środka magicznego występuje w kilku wątkach o proweniencji mitycznej (Kowalski 2002, s. 72-78), najczęściej jako → woda żywa, zwana też wodą zdrowia, ożywiającą, gojącą lub odmładzającą (Majer-Baranowska 1999, s. 235), a także jako przeciwstawiana jej woda martwa (T 551 „Wyprawa po żywą wodę”, T 1483 „Woda odmładzająca”). Po żywą wodę wybierają się lub są wyprawieni bohaterowie (zwykle trzej synowie, → bracia, dziewczyna, kawaler; niekiedy jest to wysłanie o charakterze wrogim, np. T 519, Kolberg 1970, s. 419-420; zob. Propp 1976, s. 142) i zdobywają ją w celu uzdrowienia lub ożywienia → ojca, → matki czy → siostry, ludzi zamienionych w → kamienie bądź zabitych:
Głupi wziął konie niepytając i pojechał w las. Ale nie wiedział gdzie się ma ruszyć; więc stanął i stoji. [Wilk zjadł mu konia, więc dosiadł wilka i pojechał do wilczego króla pytać go o młodą wodę.] Wilczy król tedy, co to był niby Święty Mikołaj, wyjął chusteczkę ze zanadrza od złota i srybra i dał mu: „Na tego samego wilka wsiadaj co ci konia zjadł, niech cię odwiezie do króla niedźwiedziego.” [Ten dał mu sygnet i wysłał do lwowskiego króla, a ten z kolei odwiózł pod zamek królewny ze słowami:] „Wiem o młodej wodzie za czerwoném morzem, gdzie jest pusty zamek i mieszka królewna co nigdy męszczyzny nie widzi, gdzie jest taka jaskinia co w niej zawsze wężów i padalców pełno […].” [Głupi syn usłużył królewnie przedmiotami otrzymanymi od królów zwierząt, ona bardzo go polubiła.] Dała mu takiego ziela, co je rzucił, cisnął do tego źródła, do kałuże, że te gady, żmije, padalce, węże w téj jamie posnęły, a on se wzion wody m(ł)ody na umycie ojcu swemu, i wrócił ś nią […]. W drodze powrotnej bracia go zabijają, by na nich spadła nagroda za zdobycie żywej wody. Ale cudowna maść ożywia młodzieńca, który jedzie po królewnę.] I gdy głupi pojechał po nią, ona go zaraz poznała i przywiózł ją do swego ojca, który, gdy się oboje pożenili, dał im swoje królestwo” (T 551; Kolberg 1962c (1875) s. 71-74; por. Karłowicz 1887, s. 237-238).
Wody żywej strzegą potwory, → smoki lub gady; niekiedy okazują się nimi zaklęci → królewicze, jak w bajce lubelskiej, będącej realizacją wątku T 440 „Królewicz-wąż”:
Żywa woda w bajkach bywa pilnowana przez istoty podziemne, chtoniczne (Kobielus 2002, s. 296-297; Tomiccy 1975, s. 30-39), gdyż lokowana jest w demonicznych → zaświatach, w miejscu znanym tylko postaciom → świętym, niezwykłym ludziom i mądrym → zwierzętom. Mogą ją otrzymać wyłącznie osoby o wielkiej odwadze, szlachetnym i czystym sercu (Majer-Baranowska 1999, s. 235-236), pełniący w strukturze bajki funkcje poszukiwacza (Propp 1976, s. 153-155) zaświatowego → przedmiotu, który zniweluje istniejący w świecie brak lub niedostatek (Propp 2000, s. 98), najczęściej chorobę lub śmierć. Polska bajka ludowa odzwierciedla więc podobne struktury i znaczenia jak starożytne mity, wedle których bogowie zstępują w podziemia w celu znalezienia magicznego środka, np. po wodę życia szła do królestwa zmarłych babilońska bogini Isztar (Lurker 1989, s. 270). Istnienie w bajkach tego wyjątkowego płynu wynika z ogólnokulturowego przekonania, że woda podtrzymuje życie i jest jego źródłem, bowiem miała wyłonić się z wód praoceanu (Majer-Baranowska 1999, s. 153-155).
Motyw wody w bajkach magicznych podtrzymuje znaną nie tylko w kulturze ludowej semantykę życia. Wprost wyrażają to realizacje wątku T 300 „Królewna i smok”, które rozpoczyna scena magicznego poczęcia: bezpłodna → kobieta po spożyciu wody rodzi potomstwo (Pertow 1878, s. 114). Poczęcie to jest jednym z typów cudownych narodzin popularnym w folklorze bajkowym Słowian, a także w mitologii Ameryki Północnej i Greków (Propp 2000, s. 289-290). Przekonanie, że woda jest bogata w zarodki, mogące dać życie roślinom, ludziom i zwierzętom (Kowalski 2002, s. 63; Eliade 1993, s. 186), zostało utrwalone w licznych tekstach, m.in. → bajek łańcuszkowych, będących wariantami wątku T 2032 „Kogut i Kura”. Bohaterowie opowieści tego typu idą przez świat w poszukiwaniu wody, która uratuje koguta:
– Morze, dej wody! – – Kumu wody? –
– Kłokotkowi wody, o mału nie zdechnie. – „Nie dám ci wody, podwil mi nie przynieses od panny wieńca. […]” (T 2032; Gonet 1908, s. 377-378).
W bajkach ludowych woda nie jest jednoznacznie waloryzowana pozytywnie, bowiem łączy się również ze śmiercią. Zwykle pod wodą (także pod ziemią) roztaczają się zaświaty (Kowalski 2002, s. 55-61; Masłowska 2012, s. 122-123), co w bajkach magicznych obrazują m.in. motywy wychodzenia → zmarłych z wody oraz uśmiercania ludzi przez utopienie. W realizacjach T 403 „Narzeczone czarna i biała” mowa o wiedźmie, która utopiła królową zaraz po rozwiązaniu. Zamordowana wynurza się z odmętów jako pół kobieta, pół ryba, a potem karmi → dziecko piersią (Karłowicz 1887, s. 255). W innej opowieści zła teściowa wyrzuca na wodę siedmiu synów nielubianej synowej (T 451 → „Siedem kruków”; Kolberg 1962a (1867), s. 125-126). Do śmierci chłopców nie dochodzi, gdyż zostają wyłowieni. Zawierzenie żywiołowi wody, który zwraca życie, znajdujemy też w bajkach magicznych z motywem puszczania się na wodę panny w ciąży z nieślubnym dzieckiem (T 675 „Głupiec poślubia królewnę”; Kolberg 1962d (1881), s. 116) oraz puszczania przez matkę nieślubnego dziecka (T 707; Bartmiński, Ługowska 1980, s. 100). Motyw płynięcia jest symbolem przechodzenia do nowego etapu życia, a zanurzenia – śmierci i odrodzenia (Eliade 1993, s. 194; Majer-Baranowska 1999, s. 154), tym samym bajkowa woda pełni funkcje mediacyjne, sprzyjając ludzkiemu istnieniu. Realizują to również bajki wątku T 560, w których zatopienie złotego pierścienia oznacza śmierć chłopca, a jego wyłowienie, np. przez kaczkę, jego powrót do krainy żywych:
Mediacyjny charakter wody ujawnia się także w bajkach magicznych i legendach o → nagrodach i → karach, podejmujących motyw cudownej przemiany bohatera poprzez zanurzenie w rzece. Przykładem takiej transfiguracji (Propp 1976, s. 119) jest opowieść T 757 „Pyszny cesarz (Jovinian, Rodrigo)” traktująca o tym, jak → król, kąpiąc się, traci majątek, a ponownie się zanurzywszy, odzyskuje go (Kapełuś 1968, s. 125-135; Majer-Baranowska 1999, s. 232). W innej opowieści T 456 „Zaklęte bociany” wejście do wody wywołuje metamorfozę człowieka w ptaka: „Jak bociany doleto za morze w swoje strony, to skoro tam przydo i pomaczajo swe sznable [dzioby] we krwi, nie wiam czy od człowieka czy od czego, to wtedy so pono ludzie. A jak jeich czas przyjdzie, pomaczajo sznable we wodzie i so znowu biciany” (Nitsch 1929, s. 164).
Interesującą rolę w bajkowych historiach odgrywa również woda gorąca. Mycie nią → królewny zaklętej w → żabę powoduje, że wraca ona do ludzkiej postaci (T 402 „Królewna-żaba”; Kolberg 1962d (1881), s. 11-12). Z kolei w innych bajkach magicznych, jak też w niektórych bajkach nowelistycznych, wrząca woda służy unieszkodliwianiu zmarłych, by nie wracali i nie straszyli, pozbywaniu → diabła jego diabelskiej mocy czy zabijaniu groźnych → rozbójników (Majer-Baranowska 1999, s. 232-233; zob. T 956B „Zbójca pod łóżkiem”, T 676 → „Sezamie, otwórz się”). Tym samym gorąca woda, posiadająca za sprawą wysokiej temperatury także cechy → ognia, ma właściwości oczyszczające, znane od praczasów systemom symbolicznym wielu kultur (Eliade 1993, s. 191; Kowalski 2002, s. 61-72).
Również sama woda w ludowych przekazach podlega cudownym przemianom. W bajkach wierzeniowych okolic górniczych zmienia się w → złoto, co dokonuje się za sprawą → Skarbnika: „[…] przyszli koło jednej studni. Woda wyciekała z jednej strony studni, górnik patrzy, a to nie woda, to płynie złoto. Z tej wody robiły się kuleczki złota” (T 6500 „Skarbnik”; Gadka za gadką 1975, s. 90; por. Simonides 1984).
Z kolei w → bajkach ajtiologicznych, np. realizujących wątek T 2442 „Ucieczka św. Rodziny do Egiptu”, woda nabiera mocy nadprzyrodzonej za sprawą styczności z → Jezusem podczas jego pierwszej kąpieli (Masłowska 2012, s. 77). Wylana potem do ogródka powoduje cudowne pojawienie się aromatycznych ziół (Kolberg 1962b, s. 17). Natomiast w bajkach magicznych woda może zamieniać się w krew. W realizacjach T 300 matka wyprawia braci jadących na wojnę ze → słowami: „Macie butelkę wody i gdzie się będziecie rozjeżdżać, tę wodę pod jakie drzewo zachowajcie na rozstajnych drogach, a jak po rozjeździe, gdy który wróci do wody, a zastanie krew, to już jeden zginął: (Kolberg 1970, s. 417-418). Woda zachowuje się jak cudowny środek, który na zasadzie magii przez styczność przekazuje informacje o krewnych. Butelka otrzymana od matki i ukryta podczas wspólnej → drogi jest elementem pomocniczym, służącym powiadomieniu bohaterów o ich wzajemnych losach (Propp 1976, s. 131).
Woda w bajkach magicznych posiada również właściwości istoty żywej, gdyż może reagować na określone zachowania czy słowa, jak w przekazach T 369 „Ucieczka z panną”. Rozstępuje się, by dać kawalerom dostęp do dziewczyny uwięzionej w → zamku strzeżonym przez → smoki, co przypomina biblijne rozstąpienie się Morza Czerwonego podczas przejścia przez nie → Żydów. W dalszym ciągu wyprawy młodzieńcy stają przed groźbą śmierci, bowiem woda chce ich zatopić, do czego mogłoby dojść, gdyby nie → magiczne przedmioty, których użyli (Federowski 1888, s. 343; por. Kolberg 1962d (1881), s. 101-102). Woda jest więc niebezpiecznym żywiołem, który – jeśli taka jego wola – wspiera człowieka, ale też ma śmiercionośną moc.
W polskiej tradycji utrwaliło się przekonanie, że władzę nad wodą ma → Bóg (Majer-Baranowska 1999, s. 165), ale – co dokumentują bajki – człowiek też może nad nią zapanować za pomocą magicznego przedmiotu, jak zaczarowane trzewiki (Saloni 1908, s. 273-278), albo dzięki swoim wyjątkowym cechom charakteru. Ponadto nad żywiołem władzę mają istoty boskie, a niekiedy i diabelskie. Umiejętność utrzymywania się i przemieszczania na powierzchni wody posiadają ludzie bez grzechu (Doroszewski 1957, s. 29), syn karmiony 14 lat piersią, także diabeł (Majer-Baranowska 1999, s. 229) i św. Maciej ratujący tonących flisaków (T 766 „Św. Maciej i flisak”). W przywołanych przykładach dostrzegamy podobieństwo do ewangelicznego przekazu o Jezusie chodzącym po wodzie. W bajkach magicznych pojawia się również inny biblijny motyw – znalezienia źródła, przypominający cudowne dobycie wody ze skały przez Mojżesza (Forstner 2001, s. 67). Źródło to odnajduje pokrzywdzony → biedak dzięki podpowiedzi diabła (T 461 „Trzy włosy z brody diabła”, T613 „Prawda i krzywda (Dwaj wędrowcy)”). Ostatecznie podkreśla to związek wody z → sacrum, tak boskim, jak demonicznym (Masłowska 2012, s. 73-76).
We współczesnej kulturze polskiej najwyraźniej zaznaczają się nawiązania do motywu żywej wody. Na przykład wielokrotnie wznawiany zbiór baśni literackich najsłynniejszych polskich pisarzy zatytułowano Woda żywa. Baśnie pisarzy polskich (1956). W 2003 roku powstał film animowany Żywa woda (reżyseria Witold Giersz, scenariusz Aniela Lubieniecka), opowiadający o bogatej w bajkowe przygody wyprawie Piotrka z małej wsi spod Sobotniej Góry po żywą wodę, która uzdrawia jego chorą matkę. Dostępna jest też na rynku aplikacja o nazwie „Żywa woda” na smartfony, która – jak woda wracająca życie bohaterom bajek – „ma naprawdę niesamowite możliwości, postawi na nogi Twojego skostniałego Androida” (Zob. Netografia). Skojarzenie tej wody z odnową życia sprawiło, że pojęcia żywej wody i martwej wody wykorzystane są w reklamach jonizatorów wody, co wpisuje się we współczesny trend zdrowego życia w zgodzie z naturą.
Źródła: Badura-Simonides D., Śląski antropokosmos ludowy, 1961; Bartmiński J, Ługowska J., Bajki lubelskie w przekazie Józefy Pidek, LL 1980, nr 1-3; Doroszewski W., Opowiadania podhalańskie, LL 1957, nr 1; Federowski M., Lud okolic Żarek, Siewierza i Pilicy…, t. 1, 1888; Gadka za gadką. 300 bajek, podań i anegdot z Górnego Śląska, oprac. Simonides D., Ligęza J., 1975; Gonet S., Rozmaitości ludoznawcze ze Suchej (powiat Żywiec), „Lud” 1908, t. 14; Kapełuś H., Bajka ludowa w dawnej Polsce, 1968; Karłowicz J., Podania i bajki zebrane na Litwie, ZWAK 1887, t. 11; Kolberg O., DW, t. 1, 1961 (1857); DW, t. 3, cz. 1, 1962a (1867); DW, t. 7, cz. 3, 1962b (1874); DW, t. 8, cz. 4, 1962c (1875); DW, t. 14, cz. 6, 1962d (1881); DW, t. 42, cz. 7, 1970; DW, t. 51, cz. 2, 1973; Lompa J., Bajki i podania, 1965; Nitsch K., Wybór polskich tekstów gwarowych, 1929; Pertow A., Lud ziemi dobrzyńskiéj, jego charakter, mowa, zwyczaje, obrzędy, pieśni, przysłowia, zagadki i t. p., ZWAK 1878, t. 2; Simonides D., Śląski horror o diabłach, skarbnikach, utopcach i innych strachach, 1984; Woda żywa. Baśnie pisarzy polskich, red. Wortman S., 1956.
Opracowania: Eliade M., Traktat o historii religii, przeł. Wierusz Kowalski J., 1993; Forstner D., Świat symboliki chrześcijańskiej. Leksykon, przeł. Zakrzewska W., Pachciarek P., Turzyński R., 2001; Kobielus S., Bestiarium chrześcijańskie. Zwierzęta w symbolice i interpretacji. Starożytność i średniowiecze, 2002; Kowalski P., Woda żywa. Opowieść o wodzie, zdrowiu, higienie i dietetyce, 2002; Lurker M., Słownik obrazów i symboli biblijnych, przeł. Romaniuk K., 1989; Majer-Baranowska U., Woda, [w:] SSiSL, t. I, Kosmos,cz. 2, Ziemia, woda, podziemie, 1999; Majer-Baranowska U., Żywa woda, [w:] SSiSL, t. I, Kosmos, cz. 2, Ziemia, woda, podziemie, 1999; Masłowska E., Wędrówka dusz w zaświaty – szerokim gościńcem i po bezdrożach (schematy wyobrażeń w kulturze ludowej), [w:] Droga w języku i kulturze. Analizy antropologiczne, red. Adamowski J., Smyk K., 2011; Masłowska E., Woda, [w:] taż, Ludowe stereotypy obcowania świata i zaświatów w języku i kulturze polskiej, 2012; Moszyński K., Kultura ludowa Słowian, cz. II. Kultura duchowa, 1934; Propp W., Historyczne korzenie bajki magicznej, przeł. Ulicka D., 2003; Propp W., Morfologia bajki, przeł. Wojtyga-Zagórska W., 1976; Tomiccy J. i R., Drzewo życia. Ludowa wizja świata i człowieka, 1975.
http://m.wapster.pl/ZywaWoda/default.aspx?r=LPH [dostęp: 10.12.2016].
