Środek magiczny przywracający życie, uzdrawiający lub przysparzający nadludzkiej siły (rzadko w tej funkcji cudowna maść lub niezwykły pokarm, np. → jabłko); motyw znany z tradycji antycznej i biblijnej (Klinger 1906).
→ Bajki ludowe poświęcone zdobyciu żywej wody znane są na obszarze całej Polski. Oznaczone są numerem wątku T 551 „Wyprawa po żywą wodę”, choć aqua vitae jako → przedmiot magiczny pojawia się także w narracjach realizujących inne schematy fabularne, np. T 554 „Wdzięczne zwierzęta”, T 706 „Salvatica” czy T 707 „Trzej synowie z gwiazdą na skroni”. W zależności od rodzaju przypisywanej jej mocy magiczna woda bywa nazywana żywą, mocną, gojącą, młodą (Majer-Baranowska 1999, s. 236). Bajka ludowa lokalizuje ją w niedostępnych miejscach – na szczycie → góry, w podziemiach, w zaklętym → lesie lub pałacu, gdzie często strzeżona jest przez demoniczne → zwierzęta, → smoki lub → czarownice.
Woda żywa znajduje się na górze, jej źródło bije spomiędzy korzeni magicznego → drzewa, na którym siedzi mówiący → ptak (T 707), albo z wnętrza góry (T 590):
Czasami znajduje się w zaklętym ogrodzie (T 551; Lorentz 1924, s. 739) albo w dalekim królestwie:
Zawsze jednak źródła cudownej wody zlokalizowane są w miejscu mediacyjnym, umożliwiającym łączność między ziemią a światem → zmarłych i niebiosami. W kulturach tradycyjnych za takie bramy do przestrzeni → sacrum uchodziły m.in. góry i → studnie (Eliade 1999, s. 29). Woda żywa jako substancja magiczna pochodzi z → zaświatów (Kowalski 2002, s. 79), toteż miejsce, gdzie można ją czerpać, umożliwia kontakt ze sferą nadnaturalną.
Dostępu do wody żywej strzegą nadprzyrodzeni strażnicy, z którymi bohater musi się zmierzyć w → drodze do cudownego źródła. W ich roli występują → smoki, → diabły, → czarownica, demoniczne → zwierzęta bądź zastęp magicznych strażników:
Woda żywaposiada niewykłą moc, dzięki której odmładza, leczy nieuleczalnie chorych, przywraca ludzką postać zaklętym w → kamień lub zwierzę, sprawia, że odrąbane części → ciała przyrastają do korpusu i ożywia zmarłych:
W bajce ludowej aqua vitae występuje często w dwóch lub trzech odmianach o różnym działaniu:
Bywa także zestawiana ze swoim przeciwieństwem, np. → woda mocniejsza, dodająca siły, skontrastowana jest w bajce z wodą słabszą, która odbiera moce temu, kto ją wypije (Kolberg 1962b (1881), s. 104-105); woda odmładzająca występuje obok wody oszpecającej, zamieniającej ludzi w potwory (Kolberg 1973, s. 240), a woda żywa tworzy antynomiczną parę z wodą martwą (Kolberg 1962b (1881), s. 90). Do źródła wody żywej mogą dotrzeć tylko bohaterowie odznaczający się wyjątkowymi przymiotami, a przy tym wytrwali i posłuszni poleceniom → donatora, który wskazuje miejsce ukrycia i metodę pozyskania cudownej substancji.
Bajki o wyprawie po cudowną wodę przedstawiają zmagania bohatera wyruszających po nią, aby wskrzesić → zmarłą → matkę, uzdrowić chorą → królewnę lub → ojca. W tym celu musi dotrzeć na szczyt góry, do zaklętego ogrodu lub miasta, mierząc się po drodze z licznymi niebezpieczeństwami i pokusami:
Sztuka ta udaje się najmłodszemu z trzech → braci, który sumiennie stosuje się do zaleceń donatora. W bajkach T 707 „Trzej synowie z gwiazdą na skroni” magiczną wodę zdobywa → siostra, odczarowująca przy jej pomocy swych zaklętych w → kamienie braci (Lompa 1965, s. 105). W niektórych realizacjach wątku T 440 „Królewicz-wąż” otrzymuje ją najmłodsza z trzech sióstr, która w przeciwieństwie do poprzedniczek godzi się wyjść za strzegącego wody gada, aby wyleczyć chorą matkę (Bartmiński, Ługowska 1980, s. 97). Z kolei w wariantach T 554 „Wdzięczne zwierzęta” wodę żywą pozyskują zwierzęcy towarzysze bohatera, pragnący wskrzesić swego pana (Kolberg 1962b (1881), s. 90-91). Za każdym razem w posiadanie magicznej substancji wchodzi osoba zdolna do poświęceń dla innych, a przy tym odważna, zdeterminowana, często skrzywdzona przez innych, np. niesłusznie ukarana na podstawie fałszywego oskarżenia.
Poszczególne odmiany aqua vitae wymagają różnych sposobów aplikacji. Aby zdjąć urok ze skamieniałych ludzi, należy pokropić ich wodą życia, a żeby odzyskać witalność, należy wypić wodę młodości. O odpowiedniej metodzie stosowania informuje → donator lub strażnik cudownego płynu:
Działanie wody żywej wynika z zasad rządzących magią sympatyczną, wedle których kontakt z substancją magiczną powoduje przejęcie jej właściwości (Frazer 2012, s. 16). Wypicie niezwykłej wody oddziałuje na cały organizm człowieka – uzdrawia, odmładza, ożywia, natomiast aplikacja zewnętrzna pozwala interweniować w określonych obszarach – przywraca odcięte kończyny lub zdejmuje zaklęcie (Wilczyńska 2014, s. 4).
Zdobycie wody życia zmienia los bohatera. Zazwyczaj żeni się on z córką → króla, dla którego zdobył tę magiczną substancję, lub z dziewczyną więzioną przez demonicznego strażnika źródła. Matrymonialny kontekst dotarcia do aqua vitae wiąże się z inicjacyjnym (→ Inicjacja) charakterem → bajki magicznej oraz z płodnościową symboliką wody. Tylko w bajkach typu T 707 zdobycie takiej niezwykłej substancji nie prowadzi do ślubu z księżniczką, ale umożliwia porzuconym → dzieciom powrót do rodzinnego → domu (Chełchowski 1889, s. 30).
W kulturze ludowej wierzono w magiczne właściwości wody, którą utożsamiano z siłami życiodajnymi i oczyszczającymi, dlatego to właśnie ona pojawia się w bajce jako cudowny eliksir. Uzdrawiającą moc przypisywano wodzie ze świętych źródełek (Siemion 2002, s. 181-174), a jej pochodzenie przypisywano ingerencji → Matki Boskiej, → świętych lub samego → Boga (Majer-Baranowska 1995, s. 120). Wodę wykorzystywano również w medycynie ludowej jako remedium na szereg przypadłości (Libera 1995, s. 138-139).
Źródła: Bartmiński J., Ługowska J., Bajki ludowe w przekazie Józefy Pidek, LL 1980, nr 1-3; Chełchowski S., Powieści i opowiadania ludowe z okolic Przasnysza, t. 2, 1889; Ciszewski S., Krakowiacy. Monografia etnograficzna, t. 1, 1894; Jazowski A., Opowieści ludu spiskiego, 1966; Kolberg O., DW, t. 8, cz. 4, 1962a (1875); DW, t. 14, cz. 6, 1962b (1881); DW, t. 21, cz. 2, 1964a (1888); DW, t. 35, 1964b (1891); DW, t. 42, 1970; DW, t. 51, cz. 3, 1973; Kosiński W., Materyjały do etnografii Górali Bieskidowych, ZWAK 1883, t. 7; Lompa J., Bajki i podania, 1965;Lorentz F., Teksty pomorskie, 1924; Petrow A., Lud ziemi dobrzyńskiej, jego charakter, mowa, zwyczaje, obrzędy, pieśni, przysłowia, zagadki i t.p., ZWAK 1878, t. 2; Zamarski R., Podania i baśni ludu w Mazowszu, 1852.
Opracowania: Eliade M., Sacrum i profanum, przeł. Reszke R., 1999; Frazer J., Złota gałąź, przeł. Krzeczkowski H., 2012; Klinger W., Ambrozja i Styks a woda żywa i martwa. Studium mitologiczno-porównawcze, 1906; Kowalski P., Woda żywa. Opowieść o wodzie, zdrowiu, higienie i dietetyce, 2002; Libera Z., Medycyna ludowa. Chłopski rozsądek czy gminna fantazja?, 1995;Majer-Baranowska U., Dualizm religijny w ludowych wierzeniach o pochodzeniu wody, [w:] Folklor – sacrum – religia, red. Bartmiński J., Jasińska-Wojtkowska M., t. 2, 1995; Majer-Baranowska U., Żywa woda, [w:] SSiSL, t. 1, cz. 2, 1999; Siemion K., Woda cudowna i woda zwyczajna, „Konteksty. Polska Sztuka Ludowa” 2002, z. 1-2; Wilczyńska E., Magiczne właściwości wody żywej w funkcji napoju, LL 2014, nr 1.
