Popularny → wątek → bajek magicznych (rzadziej → motyw) oznaczony jako T 311, zbliżony w treści do równie powszechnych w tradycji ludowej → bajek nowelowych – T 955 „Narzeczona zbójnika (Dziewczyna w zbójeckiej chacie)” i T 956B „Narzeczona zbójnika” (Wróblewska 2007, s. 227-241). Historia dotyczy trzech → sióstr (wariantywnie sześciu, dwunastu, rzadko mowa o jednej pannie – Wierzchowski 1892, s. 65), z których każda po kolei, zgodnie z zasadą starszeństwa (Wróblewska 1995, s. 137), wychodzi za mąż za tego samego → obcego, ale → bogatego → pana (→ czarnoksiężnika, → zbója, → diabła). Powodem następujących po sobie ślubów mężczyzny jest nagła → śmierć jego poprzednich żon. Niekiedy dochodzi do porwania panny lub skuszenia jej atrakcyjną pracą. Każda z dziewcząt (córka kupca, → młynarza, → królewna), kiedy trafia do domostwa pana (wariantywnie jaskini, jamy, rzadziej → zamku), otrzymuje polecenie noszenia przy sobie niezwykłego przedmiotu (szklanego lub złotego → jabłka, → jajka, klucza) i zakaz wchodzenia do jednego z pomieszczeń (pokoju, komnaty, skarbca – Wierzchowski 1892, s. 65). W niektórych wersjach pojawia się zakaz karmienia → kota (Kolberg 1867, s. 131). → Kobieta, pragnąc zaspokoić swą ciekawość, wbrew zaleceniom zagląda do tajemniczego pokoju. W pomieszczeniu odkrywa → ciała zamordowanych ludzi, w tym swych poprzedniczek, i w ten sposób dowiaduje się, że jej mąż jest seryjnym mordercą (Zipes 2013, s. 635):
Ze strachu dziewczyna upuszcza powierzony jej przedmiot, a ten brudzi się we krwi, której niczym nie da się usunąć:
Pozostawiony na → przedmiocie magicznym ślad sprawia, że mężczyzna (diabeł) bez trudu udowadnia żonie nieposłuszeństwo i ją zabija. Ostatnia z sióstr, która równie nieświadomie wychodzi za maż za mordercę, zabezpiecza powierzoną jej rzecz (np. wiesza na szyi, owija szmatką, chowa do kieszeni; w wariancie pokrewnym z T 955 czyści kulkę magicznym proszkiem – Karłowicz 1887, s. 234), dzięki czemu nie zostaje zdemaskowana:
Kobieta, uniknąwszy śmierci, podejmuje próbę ucieczki. Samodzielnie udaje się w → drogę do rodzinnego → domu; niekiedy trasę wyznacza toczący się magiczny przedmiot (jabłko, jajko, kłębek wełny) otrzymany wcześniej od zbója, rzadziej od pojawiającego się niespodziewanie → donatora, np. staruszki (np. Lorentz 1913, s. 197). W nowszych wariantach pannę i jej ożywione siostry wyprowadza → mysz (Simonides 1977, s. 38). W nielicznych wersjach bohaterka do realizacji planu ucieczki angażuje swego niepodejrzewającego podstępu męża. Prosi mężczyznę o zwiezienie do rodziców kufra z darami, w którym sama się chowa, w domu zostawiając na swym miejscu kukłę. W trakcie wizyty u rodziny dziewczyna demaskuje bandytę. Ten zostaje schwytany i ukarany – wtrącony do więzienia, powieszony lub rozszarpany (→ kary typowe w wieku XVII i XVIII za podobne przestępstwa; Szczotka 1952, s. 95-119):
Niekiedy antagonista zostaje spalony wraz ze swym domostwem (Lorentz 1913, s. 197), w innych kara ma charakter magiczny, bowiem mordercę rozszarpują → ptaki (Wierzchowski 1892, s. 65) lub zapada się wraz z zamkiem pod ziemię (Simonides 1977, s. 38). W sytuacji gdy jest czarodziejem, zniszczeniu ulega jego → dusza umieszczona w owcy (Kolberg 1867, s. 133). W kilku wariantach rozbójnik zostaje jedynie ośmieszony, gdyż zjada kukłę z cukru ubraną w strój żony, myśląc, że to jego połowica (Udziela 1892, s. 302-303; Ciszewski 1894, s. 82-83). W jednej z realizacji wątku z żalu popełnia → samobójstwo (wiesza się na → drzewie; Federowski 1902, s. 42).
Bajka magiczna o zakazanym pokoju należy do typowych opowieści inicjacyjnych. Rozpoczyna ją formuła, która ma charakter gatunkowy (Bartmiński 1990, s. 209), nie precyzuje → czasu ani → przestrzeni zdarzeń (Ługowska 1981, s. 86-87), jedynie sygnalizuje status panieński bohaterek:
Formuły finalne, urozmaicone treściowo i konstrukcyjnie, przedstawiają rozwiązanie konfliktu. Pozostała przy życiu dziewczyna odzyskuje wolność, niekiedy udaje się jej uratować → siostry, zdobyte dary przekazać potrzebującym, a morderca zostaje ukarany. → Inicjacja przebiega pozytywnie, gdyż kobieta wskrzesza magicznym jabłkiem (→ wodą żywą, maścią, złotym kluczem) ofiary zabójcy (nie jest to regułą, np. Świętek 1893, s. 398), a przy tym zdobywa życiowe doświadczenie. Niekiedy przejmuje majątek męża, ale brak informacji o jej ponownym zamążpójściu:
We wszystkich dostępnych zapisach o pannach w mocy seryjnego mordercy występują w zbliżonym kontekście podobne akcesoria o symbolicznych znaczeniach. Kłębek włóczki dowodzi dojrzałości bohaterki do podjęcia roli gospodyni, której jednym z obowiązków w tradycji ludowej było przędzenie i tkanie (→ Nić/Przędza). Owoc jabłoni oraz jajko dają się rozpatrywać w kategoriach symboliki seksualnej i płodnościowej. W podobnym duchu można odczytywać motyw klucza (Wróblewska 1995, s. 133-143). Równie znacząca jest wydzielona przestrzeń komnaty – czasami jest to jeden zamknięty pokój, niekiedy trzeci z kolei bądź sto trzeci. Staje się ona centralnym punktem bajkowego świata, w którym stykają się sprawy życia i śmierci, miłości i zdrady, więc można rozpatrywać ją w kategoriach głównego miejsca inicjacyjnego. Granicę między światem znanym a nieznanym, stanem wiedzy i niewiedzy wyznaczają zamknięte, potem otwarte drzwi oraz dzielący te dwie przestrzenie próg – tradycyjny symbol przejścia (Eliade 1993, s. 56-57). Według Freuda otwarcie i zamknięcie pokoju, jak również drzwi, zamek i klucz, wpisują się w symbolikę seksualnej inicjacji (Freud 1984, s. 176-178). Z kolei śmierć i ponowne narodziny, do których dochodzi w zakazanym pomieszczeniu, wiązać można z odrodzeniem duchowym bohaterów (Eliade 1992, s. 46), co również typowe dla procesu inicjacyjnego.
Podobne funkcje fabularne i ideowe motyw zakazanego pokoju jako miejsca wtajemniczenia pełni w innych bajkach magicznych, m.in. w niektórych realizacjach T 314 „Zaczarowany koń”, T 315 → „Żelazny wilk” (Ciszewski 1894, s. 97), T 322 „Sinobrody i złota bania”, T 324 „Dzieci u ludożercy”, T 531A „Trzy panny u zbójcow”, T 710 „Wychowanka Matki Boskiej”. Rzadko występuje w bajkach traktujących o męskim bohaterze. W takim układzie we wnętrzu objętego zakazem pomieszczenia zamiast ciał zabitych kobiet znajdują się zaklęte → dusze, które młodzieniec wyzwala. W czasie → ucieczki przed bandytami bohater rzuca otrzymane od dusz jabłka, a te zmieniają się w → las, wielką → wodę i → noże (T 531A; Ciszewski 1894, s. 85-86).
W klasycznych historiach o tajemniczym pokoju (T 311) każda z kobiet zostaje poddana próbie posłuszeństwa wobec męża (zakaz wchodzenia do zamkniętej komnaty) lub brata (T 315), co również wpisuje się w model działań inicjacyjnych. Zadania wykonywane przez żonę (siostrę) okazują się sprawdzianem jej lojalności małżeńskiej (siostrzanej), stanowiąc rodzaj doświadczeń wynikających z nowej roli społecznej, jaką przyszło jej pełnić. Ludowa zasada bezwzględnego posłuszeństwa kobiety wobec mężczyzny (małżonki wobec męża, siostry wobec brata, córki wobec ojca), do której złamania dochodzi, prowadzi do surowej kary – utraty życia. Zakazany pokój w związku z tym nabiera podwójnie symbolicznego znaczenia – z jednej strony jawi się jako przestrzeń → śmierci, w którą wkraczają dziewczęta, a z drugiej związana z nią symbolika krwi i zabrudzenia owocu, jajka bądź klucza, sugeruje inicjację seksualną. W bajce magicznej w zakazanym pokoju dochodzi bowiem nie tylko do odebrania życia, ale także jego przywrócenia za sprawą dzielnej bohaterki. Kobieta wykorzystuje cudowną maść, znalezioną w szafie przestępcy (np. Kolberg 1867, s. 131), jabłko ofiarowane jej przez męża, niekiedy żywą wodę, której dostarczają zwierzęcy donatorzy, m.in. kruczyca (Federowski 1902, s. 40-41) lub → mysz (Simonides 1977, s. 37-38). Wszystkie przedmioty w sposób symboliczny podkreślają rolę dziewczyny jako dawczyni nowego życia, pośrednio łącząc się również z symboliką płodnościową.
Wątek T 311, analogicznie jak T 955 i T 956B, był bardzo popularny w tradycji ludowej, o czym świadczą zapisy dokonywane jeszcze w latach 70. XX wieku (Pośpiech 1975, 1982; Simonides 1977, s. 37-38) oraz odnotowane jego balladowe realizacje (np. [b.a.] 1938 (1896-1909), s. 68-69), nierzadko krzyżujące się z wątkami nowelowymi o narzeczonej zbójnika (Wróblewska 2007, s. 334-337). → Pieśni tego typu znane były w wielu krajach Europy (Jaworska 1990, s. 82-92; Karłowicz 1889, s. 253-278, 531-543; 1890, s. 156-165, 393-425), wykazując związki z dziejami → Sinobrodego, jak i biblijnymi opowieściami o Judycie oraz Holofernesie (Kapełuś 1965, s. 151-152). Zarówno rola pieśni, jak i bajek magicznych T 311 sprowadzała się do przestrogi przed pochopnym małżeństwem z tzw. obcym (Świętek 1893, s. 398).
Źródła: [b.a.], Hej ku Dąbrowie…, [w:] Pieśni ludowe z polskiego Śląska, wyd. i komentarzem zaopatrzyli Ligęza J., Stoiński S. M., t. 2, 1938 (1896-1909); Barącz S., Bajki, fraszki, podania, przysłowia i pieśni na Rusi, 1880;Ciszewski S., Krakowiacy. Monografia etnograficzna, t. 1, 1894;Federowski M., Lud białoruski na Rusi Litewskiej, t. 2, cz. 1, 1902;Karłowicz J., Podania i bajki ludowe zebrane na Litwie, ZWAK 1887, t. 11;Kolberg O., DW, t. 3, cz. 1, 1867; Lorentz F., Teksty pomorskie czyli slowińsko-kaszubskie, z. 1, 1913;Magierowski L., Bajki, „Lud” 1899, t. 5; Malinowski L., Powieści ludu polskiego na Sląsku, MAAE 1900, t. 4;Pośpiech J., O zbóju i siostrach, „Kwartalnik Opolski” 1982, nr 2; Pośpiech J., Zakazany pokój, „Kwartalnik Opolski” 1975, nr 4; Saloni A., Lud łańcucki. Materiały etnograficzne, MAAE 1903, t. 6;Simonides D., Kumotry diabla. Opowieści ludowe Śląska Opolskiego, 1977; Sokalski B., Powiat sokalski pod względem geograficznym, etnograficznym, historycznym i ekonomicznym, 1899; Świętek J., Lud nadrabski od Gdowa po Bochnię. Obraz etnograficzny, 1893; Udziela S., Lud polski w powiecie ropczyckim w Galicji, ZWAK 1892, t. 16;Wierzchowski Z., Baśni z puszczy sandomierskiej, ZWAK 1892, t. 16.
Opracowania: Bartmiński J., Wokół Lordowskiej koncepcji formuły, [w:] tenże, Folklor – język – poetyka,1990; Eliade M., Okultyzm, czary, mody kulturalne. Eseje, przeł. Kania I., 1992; Eliade M., Sacrum, mit, historia. Wybór esejów, wyb. Czerwiński M., przeł. Tatarkiewicz A., 1993; Freud Z., Wstęp do psychoanalizy, przeł. Kempnerówna S., Zaniewicki W., 1984; Jaworska E., Katalog polskiej ballady ludowej, 1990; Kapełuś H., Jasio konie poił, [hasło w:] SFP, 1965; Karłowicz J., Systematyka pieśni ludu polskiego, „Wisła” 1889, t. 3; Systematyka pieśni ludu polskiego. Dodatki do n-rów 1-3, „Wisła” 1890, t. 4; Ługowska J., Ludowa bajka magiczna jako tworzywo literatury, 1981; Wróblewska V., Czas i przestrzeń w ludowych bajkach magicznych o zakazanym pokoju (T 311), „Acta Universitatis Nicolai Copernici”, Filologia Polska nr XLV, 1995; Wróblewska V., Ludowa bajka nowelistyczna (źródła – wątki – konwencje), 2007; Zipes J., The Golden Age of Folk and Fairy Tales. From the Brothers Grimm to the Andrew Lang, 2013.
