en

Słownik
polskiej bajki ludowejred. Violetta Wróblewska

ISBN 978-83-231-4473-1

Berwiński Ryszard

Berwiński Wincenty Ryszard (1819 – 1879) – żyjący w epokach romantyzmu i pozytywizmu działacz społeczny i polityczny, związany z obozem rewolucyjnej demokracji, poeta i badacz folkloru polskiego, zwłaszcza regionu wielkopolskiego. Kształcił się w gimnazjach w Lesznie i Wrocławiu, studiował w Berlinie. W 1845 roku aresztowany jako galicyjski emisariusz za działalność patriotyczną na rzecz powstania; zwolennik zniesienia pańszczyzny. Był członkiem Komitetu Narodowego, brał udział m.in. w Wielkopolskiej Wiośnie Ludów, od końca wojny krymskiej służył w pułku dragonów osmańskich.

Ramy czasowe jego życia pokrywają się z okresem międzypowstaniowym w Polsce. Twórczość Berwińskiego odzwierciedla typowe dla wielu ówczesnych pisarzy etapy rozwoju ideowego i artystycznego. Ewolucja, którą przeszedł, od postępowego romantyka do działacza rewolucyjno-demokratycznego, daje przekrój zmagań ideowych całego pokolenia. Zagadnieniem kluczowym i typowym dla jego reprezentantów było przezwyciężenie irracjonalnych konwencji oraz próby realistycznego odzwierciedlenia rzeczywistości, a więc przejście z pozycji naiwnego romantyzmu na stronę myślenia pozytywistycznego (Janion 1953, s. 13; Simonides 1981, s. 328). U Berwińskiego transformacja była bardzo widoczna, pisarz określał ją nawet mianem apostazji. Dziejowa konieczność kazała mu skonfrontować ponad miarę rozbudzone teorie na temat roli politycznej ludu i siły jego ducha z rzeczywistością (Berwiński 1862, s. XII), w konsekwencji czego stał się zdecydowanym przeciwnikiem romantycznych „ballad i romansów”. W swoich pismach i wystąpieniach krytykował popularną „chłopomanię”, której wówczas powszechnie hołdowano w kręgach literackich. Zwracał uwagę na liczne podobieństwa przekazów folklorystycznych różnych krajów Europy i Azji, podważając tym samym apologię oryginalności twórczości polskiego ludu. Pozostając w zgodzie z częścią historyków, podkreślał wieloźródłowy, a nie samorodny charakter kultury chłopskiej (Berwiński 1862, s. 55-56). W celach naukowo-poznawczych postulował prowadzenie badań terenowych. Zbieracze, których nazywał z szacunkiem bibliografami czy kronikarzami, mieli odgrywać rolę przewodnika w jego koncepcji folklorystyki, dokumentując „[…] wszystko, co widzą i słyszą” (Berwiński 1862, s. XIX). W młodości Berwiński odbył „wędrówkę krajoznawczą” po ziemi wielkopolskiej. Bezpośredni kontakt z ludem dał efekt w postaci wiedzy na jego temat. Ten fakt wykorzystywał Berwiński jako argument, którym posługiwał się w dysputach z tymi, którzy analizowali jedynie gotowe materiały. „Lud sam i jego literaturę, deklarował, znam bezpośrednio z bezpośredniego w żywém słowie zetknięcia się z nim” (Berwiński 1862, s. XII).

Berwiński od młodości interesował się folklorem, słuchając opowiadań matki. Z czasem zaczął rekonstruować i wydawać drukiem zapamiętane utwory, choć nie wszystkie: „[…] większa część w tym czasie spisanych klechd i powiastek zalega tam jeszcze gdzieś u mnie po tekach i nigdy już pewnie światła dziennego nie ujrzy” (Berwiński 1862, s. X). Spisane przez niego bajki były drukowane w „Wiśle”, „Przyjacielu Ludu” i w Ludzie... Oskara→ Kolberga. Należą do nich m. in.: Chłop i diabeł, Kojata, Mądry Maciuś (Kolberg 1862 (1881), s. 299-302). Niektóre przekazy publikował w formie wiernego zapisu folklorystycznego, inne stylizował i przekształcał artystycznie, włączając do swojej twórczości literackiej. W rezultacie ludowe → wątki i → motywy w jego dziełach pełniły rolę wykładni ideologicznej: demokratycznej i antyfeudalnej. Na przykład w zakończeniu Mądrego Maciusia Berwiński, zachowując gawędziarski styl oraz ludową prostotę i humor opowiadania, w ironiczny sposób skrytykował feudalną mentalność. Tytułowy Maciuś – głupi szczęściarz, w odróżnieniu od swoich → braci, którzy jak tylko się wzbogacili, od razu upodobnili się do bogatych → panów, kupując → dom, nosząc „[…] bławatne materiały i jedwabne chusteczki”, pozostał sobą, „[…] i piekł perki w popiele” (Kolberg 1962 (1881), s. 302).

Szczególnym polem zainteresowań Berwińskiego były ludowe wierzenia i obrzędy, czemu dał wyraz, publikując Studia o literaturze ludowej ze stanowiska historycznej i naukowej krytyki (1854)oraz Studia o gusłach czarach zabobonach i przesądach ludowych (1862). W jego przekonaniu znajomość i analiza pogańskich wierzeń miała utorować badaczom drogę do pełnego zrozumienia tzw. literatury ludowej (Wróblewska 2016, s. 755-766). Berwiński uważał, że przyczyna błędnego odczytania dzieł folkloru, „[…] leżała niewątpliwie w fałszywém rozumieniu i pojmowaniu praw, wedle których kształcą się i rozwijają tak pojedyncze wyobrażenia, jak cała w ogóle jego intelligencya” (Berwiński 1862, s. XV). W jego ocenie to właśnie ludowe przesądy i wierzenia stanowiły podstawę bytu i twórczości chłopskiej. Autor nawiązywał do nich, tworząc m.in. Bogunkę na Gople (Janion 1953, s. 215-319) oraz Powieści o dwunastu rozbójnikach (Berwiński 1840, s. 231-284). Utwory te zostały skonstruowane z dostępnych opowieści ludowych, które poddane następnie reinterpretacji stały się nośnikami romantycznych idei.

Próba odkrycia przez Berwińskiego trybu funkcjonowania ludowej myśli nabrała znamion nadinterpretacji. Autor apriorycznie sprowadził genezę niemal całej twórczości wsi do sfery wierzeniowej. Chłopa postrzegał jednostronnie jako jednostkę zdeterminowaną słowiańską magią i zabobonami. Stwierdzał, że lud ma oryginalne jedynie wierzenia i wyobrażenia o świecie i → zaświatach oraz obrzędowość, natomiast pozostała część jego kultury wywodzi się z rozmaitych źródeł: szlacheckich, kościelnych, szkolnych i żydowskich, zapożyczonych w trakcie różnorodnych kontaktów. Z powodu niekonsekwencji metodologicznej błędy, które zarzucał innym pisarzom, stały się poniekąd jego własnymi. Zdecydowanie krytykowana przez niego romantyczna jednostronność w ocenie ludu, w związku z atencją, z jaką sam odnosił się do chłopskich wierzeń i obrzędów, została przez niego powielona w postaci folklorotwórczego redukcjonizmu oraz genetyzmu do pogaństwa.

Pomimo metodologicznych nieścisłości uchodzi za pierwszego folklorystę polskiego, który wykazał się krytyczną postawą naukową wobec zjawisk szeroko rozumianego folkloru (Krzyżanowski 1965, s. 42) W miejsce zachwytu nad prasłowiańskim charakterem kultury wsi Berwiński, choć niekonsekwentnie i w późniejszym etapie swojej pracy, starał się dowodzić jej kompleksowego charakteru złożonego z różnych elementów. W XX wieku do takiego stanowiska życzliwie odnieśli się etnologowie, m.in. Jan Stanisław Bystroń i Józef Burszta, których badania nad kulturą ludową i folklorem walnie przyczyniły się do rozwoju polskiej etnografii.

Bibliografia

Źródła: Berwiński R., Powieści wielkopolskie, 1840; Berwiński R., Studia o literaturze ludowej ze stanowiska historycznej i naukowej krytyki, 1846; Kolberg O., DW, t. 14, cz. 6, 1962 (1881); Berwiński R., O zapiecku, Złotej rybce i Pięknej księżniczce oraz inne baśnie wielkopolskie, 1984.

Opracowania: Janion M., Ryszard Berwiński. Księga życia i śmierci. Wybór pism, 1953; Bystroń J. S., Publiczność literacka, 2006; Krzyżanowski J., Berwiński Ryszard, [hasło w:] SFP, 1965; Simonides D., Folklor słowny, [w:] Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej, t. 2, red. Biernacka M., Frankowska M., Paprocka W., 1981; Wróblewska V., Literatura ludowa, [hasło w:] Słownik polskiej krytyki literackiej 1764-1918: pojęcia, terminy, zjawiska, przekroje, t. 1: A-M, red. nauk. J. Bachórz, G. Borkowska, T. Kostkiewiczowa, M. Rudkowska, M. Strzyżewski, 2016.

Tomasz Kalniuk