Udziela Seweryn (1857-1937) – nauczyciel, pedagog, etnograf-amator, twórca i dyrektor Muzeum Etnograficznego w Krakowie, członek Komisji Fizjograficznej, Antropologicznej i Etnograficznej Polskiej Akademii Umiejętności oraz Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, współzałożyciel powstałego we Lwowie Towarzystwa Ludoznawczego, w latach 1904-1906 redaktor „Ludu”.
Zainteresowania ludoznawcze Udzieli ujawniły się już w okresie młodzieńczym, gdy jako nastolatek spisywał w zeszycie szkolnym bajki i → podania zasłyszane od matki i babki. W tym samym czasie zaczął zapoznawać się z artykułami o tematyce etnograficznej i archeologicznej publikowanymi w „Bibliotece Warszawskiej” i „Przyjacielu Ludu”, czytał też prace Józefa Mączyńskiego, Józefa Konopki oraz przede wszystkim Oskara → Kolberga (Łączyńska 1991, s. 40). Ze względu na trudną sytuację materialną w domu rodzinnym, zaraz po ukończeniu seminarium nauczycielskiego podjął pracę zawodową, która uniemożliwiła mu kontynuowanie studiów na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego, toteż swoje pasje naukowe rozwijał jako amator.
Jako pedagog pracował w 5-klasowej szkole w Podgórzu koło Krakowa, w Zakładzie Stanisława hr. Skarbka w Drohowyżu, w Raniżowie pod Rzeszowem, Ropczycach, Lipniku koło Bielska-Białej i ponownie w Ropczycach. W czasie pełnienia obowiązków nauczycielskich prowadził działalność społeczną na rzecz rozwijania oświaty ludowej oraz oddawał się pasji naukowej i kolekcjonerskiej (Jacher-Tyszkowa 2002, s. 293-294). Od 1888 r. podjął pracę inspektora szkolnego, łącząc każdy swój wyjazd na wieś z celami badawczymi (Pietraszek 1991, s. 53). Oprócz samodzielnie prowadzonych eksploracji, korzystał z pomocy licznych współpracowników, których pozyskiwał przede wszystkim w kręgach nauczycielstwa i młodzieży szkolnej. Mimo braku wykształcenia uniwersyteckiego, zdobył uznanie jako badacz terenowy oraz zbieracz folkloru i zabytków ludowej kultury materialnej. Od 1905 r. zaangażował się w powołanie placówki muzealnej, która prowadziłaby również działalność badawczą, popularyzatorską i oświatową (Bujak 1975, s. 67-69), w większym stopniu skupił się wówczas na kulturze materialnej wsi polskiej, odsuwając na dalszy plan zagadnienia związane z folklorem ustnym.
Sposób pracy Seweryna Udzieli ukształtowany został przez wielkie nurty ideowe XIX w. – ruch narodowy, romantyzm oraz historyzm, które wyznaczały kierunek rozwoju polskiej etnografii i folklorystyki u zarania obu dyscyplin (Dobrowolski 1937, s. 20). Badacz postrzegał więc kulturę chłopską jako rezerwuar tradycji oraz wartości rodzimych, które należało ocalić od zapomnienia, by na ich podstawie budować tożsamość narodową w warunkach politycznej niewoli (Posern-Zieliński 1973, s. 43-44). Odwołując się do wzorów romantycznej tradycji ludoznawstwa, poświęcał wiele uwagi twórczości ustnej ludu (Burszta 1973, s. 30), a swoje spostrzeżenia dotyczące różnych przejawów kultury duchowej chętnie ilustrował krótkimi formami narracyjnymi, m.in. → anegdotami, podaniami lokalnymi i wierzeniowymi.
Już w 1905 r. Udziela zwrócił uwagę na potrzebę opracowania → systematyki wątków polskiej → bajki ludowej. W artykule O potrzebie zestawienia i uporządkowania opowiadań ludowych postulował opracowanie „Wielkiej księgi opowiadań ludowych”, która
Udziela chciał ponadto, aby opracowanie zawierało wyłącznie wątki polskie, przez co rozumiał narracje pochodzące z ziem dawnej Rzeczypospolitej. Kazał wobec tego wyłączyć z pola zainteresowania wszelkie fabuły znane wprawdzie ludowi polskiemu, ale przyswojone z folkloru innych narodów. O ile propozycja ta wydaje się dziś kontrowersyjna ze względu na ogólnoeuropejski charakter wielu wątków, to w czasie jej przedstawienia uzasadniona była względami pozanaukowymi – polski folklor służyć miał jako narzędzie budowania tożsamości narodowej pod zaborami. „Księga opowiadań ludowych” miałaby ponadto zawierać adresy bibliograficzne wszystkich odnotowanych wariantów oraz obszerny indeks przedmiotowy „[…] tak dokładny, aby mógł zaspokoić żądania i życzenia każdego uczonego” (Udziela 1905, s. 392), nie tylko etnografia czy folklorysty. Postulaty Udzieli świadczą o dużej znajomości materiału folklorystycznego oraz świadomości potrzeby jego opracowania. Choć sam zajmował się przede wszystkim zbieraniem tekstów folkloru, dostrzegał w ludowej twórczości ustnej ogromny potencjał poznawczy pozwalający badać wiele przejawów życia chłopskiego. Z tego powodu proponował taką organizację bogatego zbioru rodzimych narracji, która umożliwiłaby jego analizę i interpretację.
W swoich rozprawach i monografiach Udziela zamieszczał liczne teksty ludowe: → bajki magiczne, → legendy, podania lokalne i historyczne, a także wierzeniowe. Ze względu na fascynację historią regionalną, Udziela publikował przede wszystkim podania lokalne i historyczne mocno osadzone w kontekście kultury regionalnej. Wydał kilka zbiorów tego rodzaju fabuł, m.in. O miastach zapadłych, kościołach, dzwonach i karczmach (Udziela 1899), gdzie przedstawił 15 podań lokalnych o zapadłych kościołach i karczmach (T 7070 → „Zatopione dzwony”, T 7071 „Karczma zapadła”), które spisał w małopolskich wsiach. W Gawędach o Tyńcu i okolicach (Udziela 2008) na podstawie etymologii ludowej wyjaśnia powstanie niektórych nazw geograficznych, zaś w zbiorze Z podań i dziejów ziemi bieckiej (Udziela 1926) m.in. śledzi „dzieje bajeczne” trzech małych miejscowości. Również w monografiach etnograficznych wsi i regionów zamieszczał Udziela zbiory opowiadań ludowych, gdzie znajdowały się zarówno realizacje → wątków ogólnopolskich, jak i fabuły o charakterze lokalnym. Wymienić należy tu Ziemię łemkowską przed półwieczem (Udziela 1934, s. 47-70), gdzie zawarł 14 różnych narracji, m.in. wariant popularnej bajki magicznej T 530 → „Szklana góra” (Udziela 1934, s. 52-54) i → bajki zwierzęcej T 200 „Antagonizm psa i kota” (Udziela 1934, s. 63-64), Krakowiaków (Udziela 1924, s. 107-125) ze zbiorem 7 fabuł, m.in. bajką zwierzęcą T 247 „Sowa i jej młode” (Udziela 1924, s. 124-025) i podaniem wierzeniowym T 4060 → „Topielec” (Udziela 1924, s. 114-117) oraz Opowiadania ludowe ze Starego Sącza (Udziela 1894) obejmujące 9 zapisów, m.in. wariant legendy T 790 „Święty uczy złodziejstwa” (Udziela 1894, s. 229-231) czy bajkę magiczną stanowiącą kontaminację wątków T 6520 „Wiatr zraniony” i T 756B → „Madejowe łoże” (Udziela 1894, s. 439-443).
Udzielę żywo interesowała sfera ludowych wierzeń i przekonań odnoszących się do świata nadzmysłowego, a opisując te zjawiska, przywoływał niejednokrotnie podania i narracje wspomnieniowe o kontakcie człowieka z istotami demonicznymi (Fischer 1937, s. 24). Wiele z nich zamieścił w opracowaniu poświęconemu wierzeniom mieszkańców podkrakowskich wsi Świat nadzmysłowy ludu krakowskiego mieszkającego po prawym brzegu Wisły (Udziela 1901). Tematyka demonologiczna była Udzieli na tyle bliska, że opublikował w „Ludzie” kwestionariusz, zachęcający do zbierania wszelkich przekazów o istotach nadprzyrodzonych, traktując ten materiał jako źródło do poznania demonologii i mitologii dawnych Słowian (Udziela 1922, s. 236). Zalecał dokładne spisanie bajki tak, jak została opowiedziana, bez stylistycznej czy językowej ingerencji w jej formę, a ponadto podanie imienia i nazwiska informatora oraz nazwy miejscowości, której dotyczy relacja. Tak opracowana metryczka nie zawiera wprawdzie wiadomości o sytuacji wykonawczej i nie pozwala umieścić zarejestrowanego tekstu w szerszym kontekście kulturowym, ale zawiera najistotniejsze informacje. Nie bez znaczenia jest również dbałość o formalną dokładność zapisu.
Obok własnych badań terenowych ukierunkowanych na zbieranie tekstów folkloru, Udziela prowadził także prace edytorskie związane z uporządkowaniem i wydaniem materiałów rękopiśmiennych ze spuścizny Oskara Kolberga (Łączyńska 1991, s. 45), które opublikował jako Śląsk Górny. Materiały etnograficzne zebrane przez Oskara Kolberga, z papierów pośmiertnych wydał S. Udziela (Kolberg 1906, s. 140-212) oraz Tarnów – Rzeszów. Materiały etnograficzne zebrane przez Oskara Kolberga, z papierów pośmiertnych wydał Seweryn Udziela (Kolberg 1910, s. 116-321).
Publikowane przez Udzielę rozprawy oddają charakter jego zainteresowań badawczych – obok opisu etnograficznego często pojawiają się w nich chłopskie opowieści oraz → pieśni i → przysłowia, które stanowiły dla etnografa nie tylko ciekawy materiał egzemplifikacyjny dla omawianych zagadnień, ale przede wszystkim skarbnicę wartości narodowych i dowód twórczej mocy ludu. Bibliografia prac Seweryna Udzieli obejmuje ponad 300 pozycji, z czego w 30 zawarte zostały teksty bajek (Lechowski, Zębalska 1991, s. 115-130, 131). Materiał ten stanowi daleki od uporządkowania, ale różnorodny i wartościowy zbiór folkloru małopolskich wsi drugiej połowy XIX i początku XX w.
Źródła: Kolberg O., Śląsk Górny. Materiały etnograficzne zebrane przez Oskara Kolberga, z papierów pośmiertnych wydał S. Udziela, MAAE 1906, t. 8; Kolberg O., Tarnów – Rzeszów. Materiały etnograficzne zebrane przez Oskara Kolberga, z papierów pośmiertnych wydał Seweryn Udziela, MAAE 1910, t. 11; Udziela S., Materiały etnograficzne z miasta Ropczyc,ZWAK 1886, t. 10; Udziela S., Opowiadania ludowe ze Starego Sącza, „Wisła” 1894, t. 8; Udziela S., O miastach zapadłych, kościołach, dzwonach i karczmach, „Lud” 1899, t. 5; Udziela S., Świat nadzmysłowy ludu krakowskiego mieszkającego po prawym brzegu Wisły. Wielkoludy, czarownice i czarownice, choroby, 1901; Udziela S., O potrzebie zestawienia i uporządkowania opowiadań ludowych, „Lud” 1905, t. 11; Udziela S., Opowieści o istotach nadprzyrodzonych, „Lud” 1922, t. 21; Udziela S., Krakowiacy, 1924; Udziela S., Z podań i dziejów ziemi bieckiej, 1926; Udziela S., Ziemia łemkowska przed półwieczem, 1934; Udziela S., Gawędy o Tyńcu i okolicach, 2008.
Opracowania: Bujak M., Muzealnictwo etnograficzne w Polsce (do roku 1939), 1975; Burszta J., Oświecenie i romantyzm a słowiańska etnografia i folklorystyka, „Lud” 1973, t. 57; Dobrowolski K., Seweryn Udziela jako badacz kultury społecznej ludu małopolskiego, „Lud” 1937, t. 35; Fischer A., Zasługi Seweryna Udzieli na polu badań nad kulturą duchową, „Lud” 1937, t. 35; Jacher-Tyszkowa A., Seweryn udziela, [w:] Etnografowie i ludoznawcy polscy. Sylwetki, szkice biograficzne, t. I, red. Fryś-Pietraszkowa E., Kowalska-Lewicka A., Spiss A., 2002; Lechowski P., Zębalska U., Bibliografia prac Seweryna Udzieli, „Rocznik Muzeum Etnograficznego w Krakowie” 1991, t. X; Łączyńska D., Zarys życiorysu Seweryna Udzieli (1857-1937), „Rocznik Muzeum Etnograficznego w Krakowie” 1991, t. X; Pietraszek E., Seweryn Udziela jako badacz kultury ludowej, „Rocznik Muzeum Etnograficznego w Krakowie” 1991, t. X; Posern-Zieliński A., Kształtowanie się etnografii polskiej jako samodzielnej dyscypliny naukowej (do 1939 r.), [w:] Historia etnografii polskiej, red. Terlecka M., 1973.
