Złota kaczka

Bohaterka → bajek magicznych, m.in. T 403 „Narzeczone czarna i biała”, T 464 „Czarna królewna”, T 450 → „Brat baranek”; ptasią postać przybiera zaklęta → królewna lub królowa, która niekiedy na krótko przechodzi → metamorfozę i powraca do ludzkiej postaci bądź mówi ludzkim głosem. Spotkanie z nią stanowi dla → bohatera pretekst do podjęcia niewykonalnego zadania, co doprowadza do nieszczęśliwego finału (T 464) albo do przywrócenia porządku w rodzinie i świecie protagonisty (T 403 i T 540).

Najczęściej złotą kaczkę umiejscawiali → bajarze w opowieściach o czarnej królewnie (T 464; np. Zmorski 1902 (1852), s. 137-138; Simonides 2010, s. 133; Malinowski 1901, s. 106), rzadziej w przekazach o dwóch narzeczonych (T 403; np. Cercha 1896, s. 85-90) i bracie-baranku (T 450; np. Sarnowska 1894, s. 799-801). Złoty kolor kaczki wskazuje na jej nadprzyrodzone właściwości i związek ze sferą → sacrum (Bartmiński, Prorok 2012, s. 163) – boskiego, jasnego, połączonego się z wysokim statusem społecznym (T 450, T 403) bądź groźnego (T 464), gdy bohaterka wykazuje cechy demoniczne, jak w wersji krakowskiej, w której zaczarowana królewna urywa młodzieńcowi głowę (→ kara za niewykonanie powziętego zobowiązania; Gonet 1897, s. 77).

Ekwiwalentnie do złotej kaczki pojawiają się w bajkach niekiedy postaci o odmiennym kolorze:

[…] zaklęta królewna, a jako taka jest cała czarna jak smoła (T 464; Gonet 1897, s. 76-77),

bądź inne ptaki, m.in. jaskółka (np. T 403; Lorentz 1914, s. 568-569), biały gołąbek (np. T 403; Lorentz 1924, s. 710-711), gąska (np. T 450; Kolberg (1884) 1962, s. 187-188). Nie są to wyłącznie ptaki wodne, ale wszystkie zaliczają się do ptactwa pierwotnie dzikiego (Rak 2007, s. 131-141). Zdarzają się przekazy, w których bohaterka przemieniona jest w topielicę (np. T 403; Piątkowska 1989, s. 413), co podkreśla ambiwalentną waloryzację tej postaci i jej powiązania ze światem półdemonicznym.

W zależności od → wątku odmiennie przedstawia się sprawa zaczarowania bohaterki, jej waloryzacji, przebiegu akcji i odczarowania w finale. Warianty T 403 i T 450 pokazują konkurentkę topiącą żonę → króla, a ta zamiast umrzeć, czasowo przemienia się w złotą kaczkę (Sarnowska 1894, s. 799-801). W innych wersjach występuje zła → macocha-czarownica, która zaklina piękną i dobrą, złotowłosą królową, by u boku króla zrobić miejsce dla swojej brzydkiej córki o złym sercu (np. Nitsch 1929, s. 235-237; Lorentz 1914, s. 568-569, 457-457; Prorok 2012, s. 245). Bohaterka zawsze jest przedstawiana jako postać pozytywna, odznaczająca się oddaniem, małżeńską wiernością, macierzyńską troską o potomstwo. Ukazywana jest zazwyczaj nocą, np. o godzinie jedenastej, a więc w porze granicznej, gdy świat ludzi przenika się ze światem sacrum. W tekstach T 450 i T 403 wychodzi z → wody, by nakarmić piersią swoje → dziecko, przyniesione jej przez brata-baranka:

A baranek […] na drugi dzień wyjął z kołyski synka królewiczowego, poszedł z nim nad staw i tak zaczął wołać:

Wypłyń, wypłyń, złote kaczę,

Twoje dziecię bardzo płacze!

Jak to powiedział, tak z pod wody wypłynęła złota kaczuszka, i zaraz się zamieniła w tę żonę królewicza; nakarmiła dziecko a potym wskoczyła w wodę i znów znikła (T 450; Sarnowska 1894, s. 800).

W bajkach T 403 modli się co noc nad grobem swoich synów:

Jednégo casu, wiecorem królowic wysed sobie ná spacér, patrzy sie, a tu idzie złotá kacka ze stawu i mówi: „Tak, tak!” I posła dali, do ty kaplicki i siada na tym grobie i mówi: „Dzieci moje dzieci, nadarmoście wysły”. Królowic pobiég po cichutku pod kaplicke i słucháł i usłucháł te słowa, co óna mówiła. Gdy juzt przychodziła jedynástá godzina, złotá kacka zabiéra sie, idzie nazád do stawu. Królowic przypátrzuł sie dobrze, gdzie óna wlezie. Drugiégo dnia królowic obłożył kaplicke wojskiem, jak ta kacka złotá wlezie do kaplicy, zeby jo chytali. A tu złotá kacka idzie i gádá: tak, tak! I wlazła do kaplice. Modli się nad tymi swoimi dzieciami. Zołniérze chcieli jo chycić, ale óna przeleciała nad zołniérzy i uciekła prosto do stawu (T 403; Cercha 1896, s. 89-90).

W finale król odkrywa knowania → antagonistek i wymierza im karę: tratuje → końmi (np. Sarnowska 1894, s. 799-801; Cercha 1896, s. 85-90), więzi w beczce i puszcza rzeką (np. Lorentz 1914, s. 457-457) lub rozszarpuje „żelaznemi brony” (np. Piątkowska 1989, s. 413). Swoją ukochaną żonę odczarowuje, np. przytrzymując siłą „dwunastą godzinę”, bowiem jeśli do północy kaczka nie wróci do stawu, na zawsze przejdzie nieodwracalną metamorfozę i zostanie człowiekiem:

Skoro na trzeci dziej królowic posed wiecorem sám do kaplicy, stanął se za drzwiami i stoi i patrzy rychło ta kacka przydzie, a ta złotá kacka idzie. Siádła na grobie i mówi: „Dzieci moje, dzieci nadarmoście wysły”. A królowic w te razy trzask drzwiami i kacke chycił i prentko schował pod płásc. Óna go drápała i wrzescała, ale mu sie wydrzéć nié mogła, przetrzymáł jo dwunásto godzine i z ty złoty kacki zrobila sie Marysia, taká piekná jak przódzi była i opowiedziáła mu całyj interes [jak i przez kogo została utopiona – K.S.]. Ón sie nad nio ozpłakáł i pojon jo ze sobo. A óna sie go uchyciła, tak mocno, co nié móg ani dychać, co go tak bardzo ścisneła. Pośli obydwoje do pokoju […] i tak obydwoje spali do rana białego […] i potém sie im dobrze powodziło (T 403; Cercha 1896, s. 89-90);

I znów wyszła na brzeg śliczna pani, a królewicz zaraz poznał, że to jego żona, wyskoczył z za drzewa i objął ją wpół, żeby już nazad do wody wskoczyć nie mogła. Ona mu dopiero wszystko opowiedziała, co się stało, i wszyscy razem wrócili do swojego pałacu (T 450; Sarnowska 1894, s. 801).

W realizacjach wątku T 464 trudno znaleźć o informację o osobie rzucającej czar (np. Zmorski 1902 (1852), s. 137-138; Malinowski 1901, s. 106; Ługowska 1981, s. 141) albo dane tego rodzaju pojawiają się sporadycznie, głównie w literacko przetworzonych wariantach. Jest w nich mowa np. o przekleństwie dokonanym przez rodziców za nieposłuszeństwo, gdyż córka nie chciała iść za mąż za Turka, innowiercę (Jazowski 1967, s. 365; Engelking 2010, s. 158-159). Najczęściej w początkowej partii przekazu przedstawiana jest po prostu zaklęta w złotą kaczkę królewna, niekiedy siedząca na złotych jajach lub znosząca jedno diamentowe → jajo na rok (np. Stankiewicz 1965, s. 472; Prorok 2012, s. 245). Istotna okazuje się lokalizacja akwenu: jezioro lub → studnia mieści się od pod → zamkiem, pod kościołem, w skałach, a więc w tajemniczych podziemiach, w chtonicznym królestwie → śmierci.

Z czasem związano przekaz o złotej kaczce strzegącej → skarbów z konkretnym miejscem, dzięki czemu wątek T 464 wszedł do repertuaru → podań lokalnych o warszawskich pałacach de Nassau (nieistniejącym dziś) i Ostrogskich na Powiślu (Zmorski 1902 (1852), s. 137-138), o kościele św. Benedykta na krakowskim Podgórzu (Gonet 1897, s. 76-77), o śląskim zamku w Toszku (Stankiewicz 1965, s. 472; Malinowski 1901, s. 106), o źródłach Dunajca (Jazowski 1967, s. 365; Prorok 2012, 245) i o poznańskich zabytkach (Stankiewicz 1965, s. 472). Wraz z tym przeniesieniem z bajkowego „nigdzie-wszędzie” do przestrzeni dokładnie określonej, opowieść o złotej kaczce zyskała na popularności, zwłaszcza jej wersja warszawska (Stankiewicz 1965, s. 472; Piotrowski 2015, s. 73-87; Legendy warszawskie 2016, s. 432-433; Bukowiecki 2016, s. 574), co pociągnęło za sobą zanikanie → wariantywności. Powszechnie sądzi się bowiem, że jedyna w Polsce złota kaczka pływa w zalanych wodą podziemiach warszawskiego pałacu, w którym mieści się Muzeum Fryderyka Chopina (ul. Okólnik 1).

Najpopularniejsza wersja fabuły bajki T 464 mówi o księżniczce zaklętej w złotą kaczkę (bądź czarną królewnę), pilnującej wielkich skarbów, czekającej na śmiałka, który o północy, czyli w porze łączności między ludzkim i nieludzkim światem (Wróblewska 2012, s. 286), przed nią stanie. Wówczas złota kaczka informuje kawalera o zadaniu, jakie powinien wykonać, by uwolnić ją od czaru i pojąć za żonę wraz z całym jej majątkiem. Powierza mu relatywnie dużą sumę → pieniędzy do wydania w ciągu ściśle określonego → czasu tylko na swoje potrzeby i przyjemności. Zadanie z pozoru proste, okazuje się, m.in. za sprawą podstępnych sił diabelskich, niewykonalne, co powoduje, że księżniczka pozostaje pod wpływem czaru i czeka nadal na wybawiciela, uwięziona w podziemnych → wodach w ciele złotej kaczki:

W obszernych pod nim [pałacem de Nassau], wodą zalanych piwnicach, pływać ma księżniczka, w kaczkę zaklęta. – Są chwile, kiedy wraca do ludzkiej postaci, – a wtedy, jeśli komu spotkać się ją zdarzy, podaje mu warunki swego wybawienia, w nagrodę przyrzekając oddać rękę.

Do wybawienia jej niepotrzeba ani męztwa, ani cnoty, ani wytrwania; dość tylko w jednym dniu na zbytki same strwonić sto dukatów, które księżniczka zalicza (T 464; Zmorski 1902 (1852), s. 137-138; por. Gonet 1897, s. 78-77).

Trudno jednoznacznie stwierdzić, czy królewna jest bohaterką poszkodowaną przez ciemne moce, oczekującą na wybawienie, czy też pozostaje w konszachtach z tymi mocami. Niełatwo też ocenić postawę śmiałka, który okazuje się na poły chciwy, na poły dobroczynny i dobroduszny. Przekazy wątku T 464 okazują się moralną lekcją: ujawnia się przesłanie, że dobre serce nie zawsze popłaca i nie przysparza majątku, ale też kierując się zachłannością, można trafić się na drogę śmierci, co jest bliskie kodeksowi chrześcijańskiemu, mającemu w optyce siłę diabelską przeciwstawioną zasadom boskim (Zowczak 2013, s. 324-332).

Warszawskie podanie o złotej kaczce, strzegącej skarbów w podziemiach Pałacu Ostrogskich, stało się inspiracją dla wielu tekstów kultury na przestrzeni ostatnich stu lat. Zaliczyć tu należy np. wodewil Andrzeja Słowaczyńskiego Chłopiec studukatowy, czyli zaklęta w kaczkę księżniczka na Ordynackiem. Fraszka ze śpiewami z 1830 roku (Piotrowski 2015, s. 75-82). Ogólnopolskiej recepcji opowieści przysłużyły się literackie opracowania autorstwa Walerego Przyborowskiego, Artura Oppmana, Ewy Szelburg-Zarembiny, Hanny Januszewskiej czy Wandy Chotomskiej (Legendy Warszawskie 2016, s. 434-501; Bukowiecki 2016, s. 575-576), wraz z ich parodiami, jak np. Artura M. Swinarskiego Hanna Januszewska Legenda o złotej kaczce (Swinarski 1987, s. 106). W przedwojennej Warszawie działała wykwintna restauracja Złota Kaczka pod ówczesnym adresem Królewska 11 (Piotrowski 2015, s. 73-75). Legenda doczekała się też licznych ekranizacji: film animowany z 1967 roku Złota kaczka (reż. Janina Hartwig); telewizyjny film fabularny z 1976 roku Złota kaczka (reż. Jerzy Sztwiertnia); film animowany z 2002 roku Złota kaczka (reż. Jacek Kasprzycki); (zob. Netografia). Rzeźbę złotej kaczki oglądać można na dziedzińcu Pałacu Ostrogskich w Warszawie (zob. Netnografia) jako jedną ze stołecznych atrakcji. Warszawskie biuro organizujące wycieczki krajoznawcze również sięga do baśniowej postaci i przyjęło nazwę Złota Kaczka. Stowarzyszenie Przewodników Turystycznych (zob. Netografia). Motywy wątku o złotej kaczce został ożywiony w powieści kryminalnej Tomasza Piątka Pałac Ostrogskich (Piątek 2008; Piotrowski 2015, s. 86).

Bibliografia

Źródła: Cercha S., Baśni ludowe, zebrane we wsi Przebieszczach (w powiecie wielickim), MAAE, 1896, t. 1; Gonet S., Rękawka i skały Twardowskiego w Podgórzu, „Lud” 1897, t. 1; Kolberg O., DW, t. 17, 1962 (1884); Legendy warszawskie. Antologia, wyb. Zdanowska A. M., oprac. Odnous J., 2016; Lorentz F., Teksty pomorskie czyli słowińsko-kaszubskie, z. 2, 1914; Lorentz F., Teksty pomorskie (kaszubskie), 1924; Malinowski L., Powieści ludu polskiego na Śląsku, MAAE 1901, t. 5; Nitsch K., Wybór polskich tekstów gwarowych, 1929; Piątek T., Pałac Ostrogskich, 2008; Piątkowska I., Obyczaje ludu ziemi sieradzkiej, „Lud” 1989, t. 4; Sarnowska H., Dwie bajki z Łowicza,„Wisła” 1894, t. 8; Simonides D., Dlaczego drzewa przestały mówić. Ludowa wizja świata, 2010; Słowaczyńskiego A., Chłopiec studukatowy, czyli zaklęta w kaczkę księżniczka na Ordynackiem. Fraszka ze śpiewami, 1830; Swinarski A.M., Parodie (II wydanie), 1987; Zmorski R., Podania i baśnie ludu w Mazowszu (z dodatkiem kilku szlązkich i wielkopolskich),1902 (1852).

Opracowania: Bartmiński J., Prorok K., Złoto, [w:] SSiSL, t. 1, z. 4, 2012b; Bukowiecki Ł., Legend warszawskich życie (nie)codzienne, [w:] Legendy warszawskie. Antologia, wyb. Zdanowska A. M., oprac. Odnous J., 2016; Engelking A., Klątwa. Rzecz o ludowej magii słowa, 2010; Ługowska J., Ludowa bajka magiczna jako tworzywo literatury, 1981; Piotrowski I., Złota kaczka w pięciu smakach. Warszawska legenda i jej rekontekstualizacje, „Białostockie Studia Literaturoznawcze” 2015, nr 7; Prorok K., Złota kaczka, [w:] SSiSL, t. 1, z. 4, 2012; Rak M., Językowo-kulturowy obraz zwierząt utrwalony w animalistycznej frazeologii gwar Gór Świętokrzyskich i Podtatrza (na tle porównawczym), 2007; Stankiewicz E., Złota kaczka, [w:] SFP,1965; Wróblewska V., Bajkowe podróże w inne światy i zaświaty w opowieściach ludowych, [w:] Za miedzę, za morze, w zaświaty... Kulturowe wymiary podróżowania, red. Olszewski W., Wróblewska V., 2012; Zowczak M., Biblia ludowa. Interpretacja wątków biblijnych w kulturze ludowej,2013.

Netografia

Film polski.pl. Internetowa baza filmu polskiego, http://www.filmpolski.pl/fp/index.php?szukaj=złota+kaczka&rodzaj=1 [dostęp: 12.08.2017]; Złota kaczka pod Pałacem Ostrogskich, http://mapa.targeo.pl/zlota-kaczka-pod-palacem-ostrogskich-tamka-39-00-355-warszawa~5928940/zdjecia/adres [dostęp: 12.08.2017]; Złota Kaczka. Stowarzyszenie Przewodników Turystycznych, http://zlotakaczka.waw.pl/zlota_kaczka-home-pl.html [dostęp: 12.08.2017].

Katarzyna Smyk