Popularny → motyw (żywy trup, osoba martwa, wariantywnie → ciało nieboszczyka) występujący najczęściej w → bajce magicznej (np. T 326 „Poszukiwacz strachu”), nowelistycznej (np. T 953 „Zbójcy i wisielec”), w → podaniach (np. T 8088 „Niespokojny nieboszczyk”) i anegdotach (np. T 1350A „Mąż udaje umarłego”).
Bajkowych zmarłych ze względu na sposób rozstania się ze światem można podzielić na tracących życie w sposób naturalny bądź nagły. Postać zmarłego → śmiercią naturalną jest zwykle jedynie wzmiankowana, by umotywować rozwój bajkowych wypadków, np. w realizacjach wątków T 480A „Dwie siostry, dobra i zła” oraz T 511 „Macocha i pasierbica” chłopu umiera żona, więc żeni się on po raz drugi. Niegodziwa w stosunku do córki męża → kobieta wypędza dziewczynę z → domu, co zwykle stanowi zawiązanie akcji.
Wśród bajkowych zmarłych w sposób nagły wyróżnić można zamordowanych przez członków własnej rodziny lub ginących z ręki → obcych. W pierwszym wypadku najczęściej mowa o zazdrosnych → siostrach (np. T 780 → „Maliny”; Wójcicki 1974, s. 147–149), zdradzieckich → braciach (np. T 734 „Bratobójcy”; Toeppen 1893, s. 22–23), działających w nieświadomości → dzieciach (np. T 931 → „Edyp”; Saloni 1903, s. 353–356), zaślepionych chciwością rodzicach (np. T 939A → „Niespodzianka”; Knoop 1894, s. 722) i wyrodnych → matkach (np. T 4061 → „Płanetnik” – Świętek 1893, s. 514–515; T 4025 „Ptaszki niechrzczone (latawce)” – Siarkowski 1885, s. 59). W drugim wypadku zbrodniarzami okazują się osoby kierujące się żądzą zysku (np. T 960C „Morderstwo podpatrzone”; Ciszewski 1894, s. 287), zamroczone → alkoholem (np. T 839 „Pijaństwo źródłem innych grzechów”; Kolberg 1962b (1875), s. 146–148) lub działające z podszeptu → diabła (np. T 1353 „Gdzie diabeł nie może, tam babę pośle”; Kolberg 1962b (1875), s. 144–145). W bajkach magicznych uczciwość, dobro i niewinność zamordowanych zwykle konfrontuje się z repertuarem negatywnych cech złoczyńców. W materiale podaniowym natomiast zabici, jak pozostałe kategorie jednostek rozstających się ze światem w sposób nagły, bywają przedstawiani jako postaci negatywne, pośmiertnie aktywne i zagrażające człowiekowi.
W bajkach ludowych występują również → samobójcy, ginący zwykle na sznurze (→ Wisielec), rzadziej w efekcie przebicia się ostrym narzędziem (np. Segel 1893, s. 302–303), strzelenia do siebie (np. T 1353; Ciszewski 1887, s. 9;) lub skoku w → ogień (T 931; np. Saloni 1903, s. 353–356), targający się na własne życie przeważnie wskutek ingerencji wysłanników piekieł (Wachcińska 2013, s. 3–13).
Odrębną kategorią zmarłych są osoby skazane na śmierć, występujące najczęściej w bajkach magicznych. W finalnych częściach opowieści zwykle mowa o okrutnej → karze dla fabularnego → antagonisty za jego niegodziwość względem pozytywnego → bohatera, wymierzanej przez władze, nieurzędowych przedstawicieli poszkodowanego lub instancje zaświatowe. Fabularni złoczyńcy, wśród nich wiedźmy (np. T 450 → „Brat baranek”; Kozłowski 1869, s. 312), → czarownicy (np. T 311 → „Zakazany pokój”; Kolberg 1962a (1867), s. 131), → macochy (np. T 480A; Gonet 1914–1918, s. 268–269), zdradzieccy → bracia (np. T 734; Barącz 1886, s. 146–147), zawistne siostry (np. T 780; Kozłowski 1869, s. 300), niewierni słudzy (np. T 509 „Zdradziecki sługa w roli pana”; Barącz 1886, s. 186), → rozbójnicy (np. T 311; Saloni 1903, s. 347), kończą życie targani → końmi bądź bronami, wieszani na szubienicy lub paleni żywcem.
Ze względu na sposób uczestnictwa w fabule wśród bajkowych zmarłych wyróżnić można postaci bierne i czynne. W pierwszym przypadku zazwyczaj mowa jedynie o zwłokach wykorzystywanych przez bohatera do osiągnięcia określonego celu. W jednym z wariantów wątku bajki nowelistycznej T 953 „Zbójcy i wisielec” wędrowiec odcina napotkanych po drodze wisielców, których → ciała wykorzystuje, by przechytrzyć zbójecką bandę:
W innych wersjach T 953 dochodzi do zbezczeszczenia zwłok. W jednej z realizacji tego wątku bohater odcina przpadkowo napotkanego wisielca, a następnie piecze go na oczach zbójców, by poprzez udawanie ludożercy (→ Kanibalizm) odstraszyć rzezimieszków i ujść z życiem (Wilczyńska 2010, s. 188). Bywa, że części ciała zmarłego wykorzystuje się do celów magicznych. W wariantach T 304 „Tłuszcz trupi” z palców (Siemieński 1845, s. 111), żył (Ciszewski 1887, s. 35) lub tłuszczu (np. Rulikowski 1879, s. 104) nieboszczyka sporządza się świece sprowadzające na ludzi kamienny → sen lub zapewniające przestępcom niewidzialność, dzięki czemu mogą bezkarnie dokonać rabunku.
Ze zmarłymi jako aktywnymi bohaterami mamy do czynienia przede wszystkim w opowieściach, w których bohaterów spotyka niespodziewana śmierć, nie zostają oni godnie pochowani, przez co nie mogą zaznać spokoju wiecznego i znajdują się w stanie mediacyjnym. W bajce o utopionej podstępem → sierocie (T 403 „Narzeczone czarna i biała”) nieboszczka przychodzi nocami do domu, w którym mieszkała za życia, by nakarmić swoje pozostawione → dziecko (Udziela 1898, s. 187). W wariantach wątków T 363 „Upiór narzeczony” i T 365 „Umarły porywa narzeczoną (→ Lenora)” zabity w czasie wojny młodzieniec pośmiertnie nawiedza swoją opłakującą go ukochaną. W wielkopolskim przekazie kawaler postanawia zabrać narzeczoną w zaświaty, by się z nią już nie rozstawać. Bohater wraz z dziewczyną udaje się konno na cmentarz, ale kiedy panna uświadamia sobie grozę sytuacji, podejmuje próbę → ucieczki. W niektórych wariantach uchodzi z życiem dzięki pomocy → dziadów, natomiast → upiór wraca do krainy śmierci (T 365; 1962c (1881), s. 181–182), zaś w innych – kobieta po kilku dniach umiera.
Zmarły jako postać czynna pojawia się także w przekazach traktujących o postaciach, które odeszły z grona żywych nim zdążyły uregulować swe ziemskie sprawy. Przykładu dostarcza wielkopolskie podanie o → młynarzu, który w wyniku niespłaconych przed śmiercią długów, szczególnie zaś niezwrócenia narzędzi pożyczonych od → biedaka, nawiedza → młyn do → czasu, gdy synowie w jego imieniu wywiązują się ze wszystkich zobowiązań (brak w PBL; Łysiak 1993, s. 123–124). W jednej z realizacji wątku legendowego T 760 „Wybawienie stracha” do powracających pośmiertnie na ziemię należą dwaj bracia, „[…] co pomarli w gniewie”, co noc zmuszeni zjawiać się w kościele, by odbywać pokutę. Dopiero interwencja → parobka, który przypadkowo zetknąwszy się z problemem zmarłych wyprosił u → Boga rozsądzenie sporu, doprowadziła do wybawienia mężczyzn i zapewniła im spokój wieczny (Wasilewski 1892, s. 314–315).
W niektórych bajkach zmarły w cudowny sposób ożywa bądź śmierć okazuje się pozorna, jak w realizacjach wątku T 709 „Dziewczyna w szklanej trumnie” (→ Królewna Śnieżka). W kujawskim wariancie tego wątku mowa o złej → matce pragnącej zabić swoją znienawidzoną córkę. Gdy słudzy nie wywiązują się z zadania zgładzenia dziewczyny, kobieta wysyła do niej starą babę z zatrutą suknią. Panna po założeniu ubrania pada martwa. Za radą wróżki zdjęto z niej suknię, dzięki czemu ożywa. Wkrótce potem starucha wraca z zatrutą bransoletką, która uśmierca dziewczynę, ale ta po zdjęciu biżuterii znów wraca do grona żywych. W końcu zła kobieta ofiarowuje pannie → pierścień. Ponieważ drobnego przedmiotu nikt nie zauważa, dziewczyna się nie wybudza, więc uznaje się ją za martwą i składa w szklanej trumnie. Do ożywienia przyczynia się przypadkowo pojawiający się wraz z → królem sługa, który kierowany chciwością kradnie pierścień. W ten sposób ratuje dziewczynę od śmierci, ale sam pada martwy (Kolberg 1962a (1867), s. 129–130).
W opowieściach ludowych, zwłaszcza w bajkach komicznych, można spotkać niekiedy motyw udawania zmarłego, do którego to fortelu bohaterowie chłopskich przekazów uciekają się z różnych pobudek. W wielkopolskim wariancie wątku T 1350A „Mąż udaje umarłego” mowa o gospodarzu, który dowiedziawszy się, że jego żona i parobek dybią na jego życie, symuluje chorobę, a następnie zgon, by przekonać się o udawanej żałobie połowicy i obić opłacone przez nią płaczki (Kolberg 1962c (1881), s. 344). W małopolskiej realizacji wariantu T 1654 „Rzekomy nieboszczyk i zbóje” bohater, by wymigać się od spłaty długu, trzykrotnie wciela się w rolę nieboszczyka, najpierw kładąc się w → domu, później w grobie, wreszcie w kaplicy. Wierzyciel za każdym razem orientuje się w fortelu i demaskuje oszusta. W finale obaj mężczyźni podstępnie płoszą bandę → zbójców i dzielą się ich łupem (Kolberg 1962b (1875), s. 185–188). Motyw udawania nieboszczyka w celu pozbycia się niechcianego gościa pojawia się także w podaniach, m.in. w realizacjach wątku T 2402 „Dzieci udają zmarłego”. Mowa w nich o chacie zamieszkanej przez dwóch chłopców co wieczór odwiedzanych przez → dziada, który wbrew woli domowników zostaje na noc. By ukrócić wizyty → żebraka, jeden z bohaterów udaje trupa, podczas gdy drugi blokuje drzwi izby. W trakcie modlitwy za → duszę nieboszczyka dziad spostrzega, że rzekomy zmarły się rusza. Nędzarz próbuje uciec, lecz wyjście okazuje się zamknięte, więc w panice wymyka się oknem. Ze strachu umiera po trzech dniach (Saloni 1908, s. 235). W świetle innej realizacji T 2402 zmarłego udaje się dla żartu. Podczas nieobecności → ojca trzej bracia postanawiają spłatać figla dziadowi: jeden z nich kładzie się na marach, drugi przynosi kawałek drewna, trzeci natomiast przytrzymuje drzwi. Gdy modlący się przy zwłokach żebrak spostrzega, że te się poruszyły, próbuje uciec, nie może jednak wydostać się z pomieszczenia. Wtedy rzekomy nieboszczyk zaczyna bić go przygotowanym wcześniej drewnem ku uciesze pozostałych braci. Wkrótce potem dziad i udający zmarłego tracą życie (Saloni 1903, s. 317–318). Niewykluczone, że niektóre z karnawałowych motywów mają swój rodowód w tzw. zabawach przy zmarłym (Rzepnikowska 2005, s. 67-74). Współcześnie tego typu elementy rzadko występują w folklorze, a postaci straszących zmarłych pojawiają się przede wszystkim w legendach miejskich.
Źródła: Barącz S., Bajki, fraszki, podania, przysłowia i pieśni na Rusi, 1886; Ciszewski S., Krakowiacy. Monografia etnograficzna, t. 1, 1894; Ciszewski S., Lud rolniczo-górniczy z okolic Sławkowa w powiecie Olkuskim, ZWAK 1887, t. 11; Kolberg O., DW, t. 3, cz. 1, 1962a (1867); DW, t. 8, cz. 4, 1962b (1875); DW, t. 14, cz. 6, 1962c (1881); Gonet S., Gadki z Inwałdu w okolicy Andrychowa, „Lud” 1914–1918, t. 20; Knoop O., Podania i opowiadania z Wielkiego Księstwa Poznańskiego, przeł. Kowerska Z., „Wisła” 1894, t. 8, z. 4; Kozłowski K., Lud. Pieśni, podania, baśnie, zwyczaje i przesądy ludu z Mazowsza Czerskiego wraz z tańcami i melodiami, 1869; Łysiak W., W kręgu wielkopolskich demonów i przekonań niedemonicznych, 1993; Rulikowski E., Zapiski etnograficzne z Ukrainy, ZWAK 1879, t. 3; Saloni A., Lud łańcucki. Materiały etnograficzne, ZWAK 1903, t. 6; Saloni A., Lud rzeszowski. Materyały etnograficzne, MAAE 1908, t. 10; Siarkowski W., Materiały do etnografii ludu polskiego z okolic Pinczowa, ZWAK 1885, t. 9; Siemieński L., Podania i legendy polskie, ruskie i litewskie, 1845; Świętek J., Lud nadrabski (od Gdowa po Bochnię), 1893; Toeppen M., Wierzenia mazurskie, przeł. Piltzówna E., „Wisła” 1893, t. 7, z. 1; Udziela S., Świat nadzmysłowy ludu krakowskiego po prawym brzegu Wisły, „Wisła” 1898, t. 12; Wasilewski Z., Przyczynek do etnografii krakowiaków (dokończenie), „Wisła” 1892, t. 6, z. 2; Wójcicki K. W., Klechdy, starożytne podania i powieści ludu polskiego i Rusi, oprac. Wojciechowski R., 1974.
Opracowania: Rzepnikowska I.,Rosyjska i polska bajka magiczna (AT 480) w kontekście kultury ludowej,2005; Wachcińska [Zadurska] O., Samobójstwo w kulturze ludowej w świetle przekazów folklorystycznych i etnograficznych, LL 2013, nr 6; Wilczyńska E., „Pieczony wisielec” (T 953) – w perspektywie genologicznej, „Tekstura” 2010, t. 1; Zadurska O., Ostracyzm ludowy. Społeczne wyklucznie jednostki w świetle polskich przekazów folklorystycznych i etnograficznych XIX i początku XX wieku, 2015 [komputeropis rozprawy doktorskiej].
