en

Słownik
polskiej bajki ludowejred. Violetta Wróblewska

ISBN 978-83-231-4473-1

Żelazny wilk

Bohater → bajek magicznych, rzadko występujący w polskim folklorze; jednocześnie nazwa → wątku oznaczonego w PBL jako T 315 (Wróblewska 2014, s. 171-193), wchodzącego w ścisłe związki w wątkami T 568 „Zdradziecka żona” oraz T 590 „Zdradziecka matka” (Kapełuś 1965, s. 466-467). Tytułowa postać traktowana była jako istota fantastyczna, na co wskazuje powszechnie funkcjonujące w XIX w. powiedzenie „Gadać komuś o wilku żelaznym” (Linde 1814, s. 885), a wśród ludu → przysłowie: „Plecie jak o żelaznym wilku”, oznaczające mówienie rzeczy nieprawdopodobnych (Kolberg 1907, s. 419).

W rodzimych → bajkach ludowych realizujących T 315 „Żelazny wilk” tytułowe miano można odnieść do istoty pełniącej rolę → antagonisty, która zgodnie ze schematem fabularnym wątku wymusza na napotkanym → ojcu nieświadome → zaprzedanie swoich → dzieci w zamian za okazaną pomoc, a następnie je uprowadza z rodzinnego → domu. Rodzeństwo zostaje wyswobodzone przez zwierzę (zwierzęta), lecz żelazny wilk, przybierając postać ludzką, namawia → siostrę do zgładzenia → brata, na co ta się godzi. Młodzieniec zostaje zabity, jednak → zmarłego wskrzeszają za pomocą magicznego lekarstwa zwierzęta, którym wcześniej darował życie. Zbrodniarka za → karę zostaje zakopana po pas ziemi, ma żywić się zwłokami zamordowanego kochanka lub napełnić naczynie łzami. Brat rusza w świat i poślubia → królewnę. Wybacza siostrze → winy, ale gdy ta ponownie próbuje go zgładzić, każe rozszarpać ją → końmi (Krzyżanowski 1963, s. 99).

W odnotowanych w PBL wariantach zamiast żelaznego wilka występuje niekiedy rozbójnik, częściej → diabeł (np. Ciszewski 1894, s. 86-89; Federowski 1902, s. 62-65 – gryf), w czym dostrzec można wpływ chrześcijaństwa (analogicznie w materiale rosyjskim i litewskim; Šlekonytė 2002, s. 501-502), podobnie jak w licznie wprowadzonych scenach modlitw głównego → bohatera i pokuty jego siostry bądź → matki. Postać żelaznego wilka pojawia się jedynie w kilku zapisach, m.in. kaszubskim (Ceynowa 1866; zob. Kapełuś 1960, s. 21-24), wołyńskim (Kolberg 1907) i dwóch białoruskich (Fedorowski 1902). W wielu rodzimych wersjach brakuje też istotnego ogniwa fabularnego, jakim jest zaprzedanie dzieci istocie demonicznej. Zamiast tego mowa o opuszczeniu domu przez rodzeństwo po śmierci rodziców bądź o tym, że brat zostaje sam z siostrą, gdy traci swą żonę (Ciszewski 1894, s. 89, i 97). Niekiedy dzieci zostają wyprowadzone do → lasu z powodu → biedy (Malinowski 1900, s. 15), bywa, że udają się tam, szukając → chleba (Federowskie 1902, s. 63-67) lub uciekając przed ojcem zamierzającym je zabić z powodu trudnej sytuacji materialnej (Saloni 1898, s. 734; 1903, s. 338). Niemal we wszystkich wypadkach rodzeństwo trafia w ręce → rozbójników, rzadko do istoty nadprzyrodzonej, np. lwa-ludojada (Chełchowski 1890, s. 8). W pierwszym wypadku brat pokonuje zbójców, tyle że jeden uchodzi z życiem i w ramach z zemsty z premedytacją rozkochuje w sobie jego siostrę bądź ją zastrasza i zmusza do współpracy. Nakłania dziewczynę do zabicia brata, ale przed śmiercią ratują go → zwierzęta magiczne (Ciszewski 1894, s. 96, 98; Saloni 1903, s. 340), zaś dziewczyna musi za swój niecny czyn odpokutować. W drugim wypadku, kiedy dzieci zostają ukryte przed antagonistą (Ciszewski 1894, s. 87; Chełchowski 1890, s. 7), ten odkrywa miejsce ich kryjówki i porywa. Uprowadzone dzieci zostają wyzwolone przez byka:

Siadajcie, moi ludzie, na mnie, a ja jak bede móg, tak was bede ratował od tygo drapieznego lwa (T 315; Chełchowski 1890, s. 8);
Przysed taki parsywy bycek i straśnie sie harcuje (trze) o te sosne. „Nie haruj sie, bycku, bo my spadniémy”. „Nie bójcie sie nic, bo já wás podtrzymám i wy nie spadniecie. Sléźcie i siadájcie na mnie: mácie motowidŭo, kądziel, wrzeciono, przęślice, to pojedziecie na mnie” (T 315; Ciszewski 1894, s. 87).

W czasie → ucieczki rodzeństwo przeciąga przez uszy zwierzęcia chustkę bądź rzuca za siebie przedmioty, w efekcie czego powstają przeszkody (Chełchowski 1890, s. 8; Ciszewski 1894, s. 87-88) utrudniające pogoń. Początkowo pokonany → demon zostaje zamknięty przez byka w → studni, kiedy jednak obiecuje ślub pannie, ta go wypuszcza (Ciszewski 1894, s. 88). Za namową diabła dziewczyna stawia bratu, licząc na jego → śmierć, wyszukane zadania, np. żąda przyniesienia mleka – zajęczego (lwiego, niedźwiedziego), niekiedy mąki z pańskiego albo nawiedzonego → młyna (typowe dla wielu wariantów). Kiedy plan się nie udaje, bies zamierza urwać bratu głowę. Z pomocą przychodzą ponownie zwierzęta, które rozrywają diabła na kawałki, podobnie jak i siostrę (Ciszewski 1894, s. 88). W innych wersjach bestia, by dostać się na wyspę, na której zostają umieszczeni uratowani ludzie, przybiera postać młodzieńca, uwodzi pannę grą na → piszczałce i przechodzi rzekę po cudownej → drodze wyczarowanej przez dziewczynę za sprawą magicznej chustki. Oszust zostaje jednak rozpoznany i zabity przez brata dziewczyny (Chełchowski 1890, s. 10).

Najbardziej drastyczna jest wersja śląska, bowiem młodzieńca dwukrotnie zabija namówiona przez bandytów jego siostra (podrzyna mu gardło, podkłada w łóżku kość, która przebija ciało brata; Malinowski 1900, s. 15, 16). Za każdym razem odratowują bohatera zwierzęta (→ wilk, lew, → niedźwiedź), przynosząc magiczne ziele. Kobieta po dokonaniu pierwszej zbrodni zostaje za karę zakopana do połowy w ziemi, a w zasięgu jej ręki pozostawia się jedynie pokawałkowane → ciała zbójców i → wodę, które bez większych oporów spożywa (→ Kanibalizm; Wilczyńska 2012). Po drugiej próbie zgładzenia młodzieńca panna zostaje przywiązana do końskiego ogona i ginie (Malinowski 1900, s. 16). W innych wersjach siostra musi odpokutować swe winy:

Ukrzyżowou jo i powiedziou: „Jak peuno wande [wannę – V.W.] uzów napuaczesz, to cie wtedy zdymne z krzyża” (Saloni 1898, s. 735);
Dopiéro byŭ taki filár pod sklepiéniém, na środku, murowany. Wzion te baliją, podstawiuŭ pod tén filár, óne wzion przywiązáŭ do tego filára, dopiéro powiadá: „Jak mi w te baliją ze swoi ŭzy peŭną kąpiél zrobis, wténcás dopiéro wszyćko daruje” (Ciszewski 1894, s. 96).

W zapisach T 315 przypominających w drugiej części wersję opowieści o zabójcy → smoka (T 300 „Królewna i smok”) młodzieńca pozbawia życia jego furman (woźnica), zamierzający przypisać sobie zasługi w zabiciu bestii, ale i tym razem właściwemu bohaterowi pomagają leśne stworzenia (Saloni 1989, s. 735). W finale dochodzi do ślubu prawego bohatera z cesarską córką i do śmierci uzurpatora. Niektóre warianty w ogóle nie zawierają → motywu zabójstwa smoka, a jedynie uzdrowienie królewny i jej ślub z wybawcą. Siostra nie ponosi żadnych konsekwencji za swe niegodne czyny, a nawet brat wydaje ją korzystnie za mąż:

Brat przypomniáł sobie potem, że siostra w lesie. Pojecháł ze zwiérzętami do lasu zobáczyć: co siostra robi. Wzion jo do miaśta: do króla i tam sie ta siostra wydała za ministra.
Tak żyli, żyli, kawe pili, jak umarli, ziemie żarli (Saloni 1903, s. 340).

Jeszcze inne wersje bajki o żelaznym wilku bardzo swobodnie przetwarzają schemat fabularny i sam motyw przewodni. W jednym zapisie zdrajczynią okazuje się matka, która wdaje się w romans z rozbójnikiem i pragnie pozbyć się własnego syna (Matys 1894, s. 252).

W niektórych bajkach magicznych T 315, w których nie ma mowy o żelaznym wilku, lecz diable lub rozbójniku, w roli pomocnika zostaje wprowadzony zwyczajny wilk. Bywa jednym z wielu zwierząt, obok → lisa, → zająca, sarny, niedźwiedzia lub lwa (np. Malinowski 1900, s. 15-16; Ciszewski 1894, s. 97-98; Saloni 1898, s. 734-736; 1903, s. 339-340), pomagającym protagoniście z wdzięczności za uratowanie mu życia. Właściwy wilk – żelazny, przewyższający magicznymi przymiotami innych dzikich mieszkańców lasu, występuje sporadycznie, jedynie w bajkach zanotowanych na ziemiach wschodnich i na Kaszubach. Najbliższa schematowi fabularnemu T 315 jest wersja kaszubska, mająca formę bajki magicznej z elementami → podania lokalnego wyjaśniającego pochodzenie miejscowości Krokowa i Czeszkowa (Ceynowa 1866, s. 146-148; 157-159). Mowa w niej uprowadzeniu przez żelaznego wilka rodzeństwa – Kreka i Niny (w tekście zapis Njnja). Stało się to zgodnie z przepowiednią, którą posłyszał ich ojciec w wilię św. Jana, a więc w okresie szczególnej mediacyjności, w okolicach Bloksbarskiej → góry (Ceynowa 1866, s. 147), słynącej ze spotkań → czarownic. → Mężczyzna, próbując nie dopuścić do realizacji przepowiedni, zbudował twierdzę, w której zamknął dzieci, ale jego działania okazały się bezskuteczne, bowiem bestia bez trudu pokonała wszystkie przeszkody. Dopiero pomoc przypadkowo przechodzących zwierząt powoduje, że uwięzionemu rodzeństwu udaje się uciec (pierwsza próba jest nieudana). Podobnie jak w realizacjach wątku T 314 „Zaczarowany koń” dzieci rzucają za siebie → przedmioty magiczne (zgrzebło, szczotkę, derkę) zmieniające się odpowiednio w górę, las i jezioro, co hamuje pościg i pozwala bliźniętom skryć się na bezludnej wyspie. Bestia podstępnie tam dociera, bez trudu pokonując przeszkody (m.in. przegryza górę, oddaje na nią mocz, pluje na las; → Ekskrementy), i wchodzi w intymne relacje z siostrą młodzieńca. Finał przynosi pozytywne rozwiązanie: żelazny wilk, mimo wykazania się nadprzyrodzonymi zdolnościami (Ceynowa 1866, s. 158), zostaje rozszarpany przez wcześniej uratowane przez Kreka zwierzęta, natomiast bohaterski młodzieniec po serii niebezpiecznych zdarzeń porzuca siostrę i zakłada miejscowość Krokowa.

Żelazny wilk rzadko kiedy bywa szczegółowo opisywany, co najwyżej w → adaptacjach literackich wątku (Sójka, zob. Netografia). W wersjach ludowych mimo magicznych przymiotów (zdolność szybkiego przemieszczania się, umiejętność → metamorfozy w człowieka i w przedmiot, np. w szpilkę) i niezwykłej siły (bez trudu wyłamuje mocne drzwi, niszczy mury twierdzy) daje się rozszarpać przez inne dzikie zwierzęta działające w grupie. Tym samym jego postać nie symbolizuje niezniszczalnego bytu, stworzonego z twardego surowca, lecz groźną, prymitywną naturę (Kalinowski 2014, s. 39). Więcej szczegółów dostarczają znacznie odbiegające od polskich wersji (poza jedną białoruską; Federowski 1902, s. 68) zapisy pochodzące z ziem wschodnich. W roli głównej zamiast wilka może wystąpić diabeł, ale żaden z antagonistów nie jest szczegółowo opisany – tylko w wypadku pierwszego mowa o ostrych zębach, wyciu i konieczności jego iskania (Federowski 1902, s. 68). W zachowanych wersjach żelazny wilk okazuje się jednak wytworem rąk ludzkich. W wariancie zapisanym na Wołyniu zostaje wykuty przez → kowala:

Był to sobie pan i pani – i mieli dwoje dzieci. Wtem pan kazał kowalowi żelaznego wilka zrobić. Kowal uklepał wilka, postawił go w wozowni, a sam poszedł do domu. Aż wilk ten ożył, stanął pod pokojami, taj krzyczy. „Au, au, daj panie jeść!”. A pan mówi: „Idź sobie jednego konia zjeść” (Kolberg 1907, s. 419).

W wersji białoruskiej (podobne w wariantach rosyjskich i litewskich) żelazny wilk zostaje ulepiony z czarnej gliny przez chłopa, który pomalował go i postawił na środku chaty (Federowski 1897, s. 120), w czym można dotrzeć odbicie → bajki ajtiologicznej o stworzeniu wilka przez diabła (Šlekonytė 2002, s. 501-502). Zwierzę ożyło, gdy jego stwórca umarł, i chciało pożreć pozostawione przez niego dzieci, ale zostały uratowane przez zwierzęta (niedźwiedzia, byka), tyle że zdradziecka siostra wchodzi w konszachty w wilkiem i podejmuje się próby zabicia brata. Dalsza część bajki magicznej wpisuje się w schemat T 300 „Zabójca smoka”.

W wersji wołyńskiej nienasycony zwierz pożera wszystkie hodowlane zwierzęta, potem zjada panią, na co otrzymuje zgodę → pana, a w końcu samego gospodarza. Bestia ocala jedynie dzieci (gdyż ładnie ją o to proszą), zabiera do swej chaty, skąd jednak po pewnym czasie uciekają dzięki orłowi, a potem → aniołowi (daje on chłopcu niezawodną rusznicę, a dziewczynie białą chustę zmieniającą się w staw). W finale wilk przybiera postać powabnego młodzieńca, panna wpuszcza go do domu, w efekcie czego zostaje przez bestię zagryziona. Brat uchodzi z życiem, gdyż, jak dzieje się w innych wariantach, pomagają mu wcześniej ocalone przez niego zwierzęta (→ kot, → zając), które ostatecznie przywracają do życia również siostrę, a bestię rozszarpują:

[…] wilka rozdarły i żelazo powrzucały w wodę (Kolberg 1907, s. 421).

Nieznaczna frekwencja postaci żelaznego wilka w polskim folklorze może wynikać z kilku powodów. Część realizacji wątku T 315 była kształtowana pod wpływem przekazów niemieckich, w których nie występuje tego typu postać, zgodnie z tytułem wątku w zachodniej systematyce AT 315 „The Faithless Sister” (Zdradziecka siostra), eksponującej ludzki, a nie zwierzęcy typ głównego bohatera. Pojawiająca się w realizacjach obietnica zaprzedania dzieci składana bywa zazwyczaj nie wilkowi, lecz duchowi → wody lub innego rodzaju demonicznej istocie (Thompson 1946, s. 113). W żadnym z dostępnych zapisów wskazanych przez międzynarodową systematykę, a realizujących T 315, nie występuje postać żelaznego wilka, choć nie brak innych, równie niezwykłych bohaterów, w tym żelaznych, jak Żelazny Jan (Bly 2004), znany z wersji Grimmów (polska wersja wątku: T 502 „Dziki człowiek”; mąż żelazny występuje w wariancie T 312 „Zabójca olbrzymów i psy pomocniki”; Lompa 1965 (1846), s. 46). W rodzimych wariantach protagonista podobny do Żelaznego Jana bywa nazywany złotym człowiekiem, miedzianym dziadkiem, żelaznym zwierzem (Krzyżanowski 1962, s. 157).

Tytułowy żelazny wilk jako bohater zdecydowanie częściej występuje w przekazach naszych wschodnich sąsiadów, obok „wilka-miedzianego łba” i „żmija-ognistego wilka”, łącząc się z żywiołem → ognia i ziemi (Nadiel-Czerwinskaja 2012, s. 162-163; Šlekonytė 2002, s. 494-515). Wyobrażenie postaci nadprzyrodzonego antagonisty może wywodzić się z kultury wschodnich Słowian, chociaż odnotowano jego obecność także u Słowaków i Chorwatów (Nadiel-Czerwinskaja 2012, s. 164). Pośrednio dowodzą tego przykłady białoruskie i wołyńskie, także ukraińskie i litewskie (Šlekonytė 2002, s. ), ale w rosyjskiej systematyce wątków bajkowych również nie występuje żaden noszący tytuł „Żelazny wilk”, co należy uznać za pomysł twórcy polskiej systematyki – Juliana → Krzyżanowskiego. Odpowiednik polskiego wątku T 315 (ros. SUS 315) oznaczono jako „Zwierzęce mleko” (SUS 1979, s. 115), zaś postać żelaznego wilka występuje w realizacjach innego wątku – 313H „Ucieczka od wiedźmy” (SUS 1979, s. 114), gdzie stanowi zamiennik tytułowej czarownicy. Żelazny wilk, podobnie jak w polskim folklorze, okazuje się figurą szeroko pojętego zła, dającą się zastąpić innymi negatywnymi postaciami, bez uszczerbku dla akcji, co również wskazywać może na rosyjską genezę omawianego motywu. Samo żelazo w tradycji ludowej było kojarzone m.in. z trwałością i z przemocą (Brzozowska, Prorok 2012, s. 333). Według innych koncepcji motyw żelaznego wilka pochodzi ze starożytności, gdyż jego obecność odnotowano w dziełach Plutarcha (Šlekonytė 2002, s. 513), stanowi konglomerat wielu wierzeń, stąd jego różne bajkowe oblicza (wilka-antagonista, wilk-kochanek, miedziany wilk, szary wilk) lub jest symbolem archaicznego zwierzęcia totemicznego (Šlekonytė 2002, s. 509-510).

Do polskiej bajki ludowej motyw żelaznego wilka mógł przywędrować z Litwy, gdzie łączy się z podaniem lokalnym o założeniu Wilna (Kalinowski 2016, s. 33-34), zaś schemat fabularny zaczerpnięto prawdopodobnie z folkloru niemieckiego. Sama postać żelaznego wilka w polskim kręgu kulturowym została spopularyzowana w większym stopniu przez literaturę niż folklor, o czym zadecydowały zapewne możliwości interpretacyjne oryginalnej postaci. Poza psychoanalitycznym odczytaniem, łączącym żelazo z krwią (Bly 2004, s. 200), z intelektem, walką duchową i męskością (Bly 2004, s. 200-201, 210-212), a samą postać wilka z dziką naturą kobiecą, oswajaną w trakcie dojrzewania (Estés 2001), tytułową figurę daje się rozpatrywać w kategoriach seksualnych, polityczno-społecznych, patriotycznych, czego dowodzi jej wykorzystanie przez polskich pisarzy. Jednym z pierwszych świadectw popularności motywu jest jego obecność w Panu Tadeuszu (1834) Adama Mickiewicza. We fragmencie IV księgi pt. Dyplomatyka i łowy zostało przywołane litewskie podanie lokalne o śnie Giedymina, w którym bohater widział żelaznego wilka na górze Pnarskiej i tam założył Wilno (Mickiewicz 1983, s. 101). Wcześniej o litewskim podaniu wspomina Kasper Niesiecki w swej Koronie polskiej… (1740, s. 810), jak też polska prasa, m.in. K.L. – autor Uwag Galicyianina w podróży po Litwie i Białorusi, w leci b. 1822 odbytey (1824, s. 77).

Postać żelaznego wilka zagościła również w polskiej literaturze dla dzieci i młodzieży. Za pierwszą propozycję nawiązującą do wątku T 315 można uznać poetycką Baśń o żelaznym wilku i o pięknym królewiczu (1845) Antoniego Czajkowskiego (Krzyżanowski 1983, s. 211-212), będącą przewrotną wersją bajki ludowej (Wróblewska 2014, s. 171-193). W 1911 roku Wacław Sieroszewski wydał Bajkę o Żelaznym Wilku, złożoną opowieść łączącą cechy bajki ludowej z opowieścią paraboliczną (polityczno-społeczną), w której tytułowy bohater jest człowiekiem noszącym maskę o kształcie wilczego pyska (Wróblewska 1998, s. 92-93). Z czasem przechodzi ewolucję i staje się sprawiedliwym królem, pełniąc rolę przewodnika w procesie → inicjacji królewskich dzieci (Czabanowska-Wróbel 1996, s. 42-43). Baśń doczekała się licznych teatralnych i filmowych adaptacji (Bajka o żelaznym wilku 1995; Kuchtówna 2011, s. 226). Do najmłodszych czytelników adresowany jest utwór Żelazny wilk: bajka sceniczna dla dzieci i młodzieży w 3-ch odsłonach (1925) Bonifacego Wrzosa. Wśród najnowszych propozycji wymienić można Anny Sójki opowieść O żelaznym wilku (2013; Netografia), stanowiącą swobodną przeróbkę ludowej wersji kaszubskiej wątku T 315. Popularny okazał się również motyw żelaznego wilka, który do swych utworów wprowadzili m.in. Andrzej Sapkowski, nazywając tym mianem jednego z okrutnych, skutecznych elfich dowódców Wiewiórek (Sapkowski 2010), oraz Tytus Karpowicz, tytułując Żelazny wilk (1996) swą przyrodniczą powieść dla młodzieży o życiu wilczej watahy.

Bibliografia

Źródła: Bajka o żelaznym wilku, reż. W. Hejno, 1995; Ceynowa F., Wo czeszkowskym abo Czeszku, [w:] Skôrb kaszébskosłowjnskè mòvé, 1866, nr 9, 10. Chełchowski S., Powieści i opowiadania ludowe z okolic Przasnysza zebrał…., cz. II, 1890; Ciszewski S., Krakowiacy. Monografia etnograficzna, t. 1, 1894; Czajkowski A., Baśń o żelaznym wilku i pięknym królewiczu. Z podania gminnego, 1928 (1845); Federowski M., Lud białoruski na Rusi Litewskiej, t. 1, 1897; Federowski M., Lud białoruski na Rusi Litewskiej, t. 2, cz. I., 1902; K.L., Uwag Galicyianina w podróży po Litwie i Białorusi, w leci b. 1822 odbytey, „Rozmaitości” 1824, nr 10;Kapełuś H., Kaszubskie podanie o Czeszku, LL 1960, nr 4-5; Karpowicz T., Żelazny wilk, 1996; Kolberg O., Wołyń. Obrzędy, melodie, pieśni z brulionów pośmiertnych wydał Józef Tretiak, 1907; Lompa J., Bajki i podania, red. Krzyżanowski J., wyb. Pośpiech J., 1965 (1846);Malinowski L., Powieści ludu polskiego na Śląsku z ust ludu zebrał…. MAAE 1900, t. 4; Matyas K., Z za krakowskich rogatek przez… „Wisła” 1894, t. 8; Mickiewicz A., Pan Tadeusz, 1983 (1834); Saloni A., Lud łańcucki. Materiały etnograficzne, MAAE 1903, t. 6; Saloni A., Lud wiejski w okolicy Przeworska. „Wisła” 1898, t. 12, z. 4; Sapkowski A., Pani Jeziora, 2010; Sieroszewski W., Bajka o Żelaznym Wilku (1911), [w:] tenże, Bajki, 1959.

Opracowania: Bartmiński J., „Niebo się wstydzi”. Wokół ludowego pojmowania ładu świata, [w:] tenże, Stereotypy mieszkają w języku. Studia lingwistyczne, 2007; Bly R., Żelazny Jan. Rzecz o mężczyznach, przeł. Tittenbrun J., 2004; Brzozowska M., Prorok K.,Żelazo, [hasło w:] SSiSL, t. 1, cz. 4, 2012; Czabanowska-Wróbel A., Baśń w literaturze Młodej Polski, 1996; Estés C.P., Biegnąca z wilkami. Archetyp dzikiej kobiety w mitach i legendach, przeł. Cioch A., 2001;Kalinowski D.,Floriana Ceynowy próba romantycznej baśni, [w:] Bajki, legendy i podania kaszubskie – dawniej i dziś, red. Paždjerski D.V., 2016;Kapełuś H., Zdradziecka siostra, [w:] SFP, 1965; Krzyżanowski J., PBL,1962; Krzyżanowski J., W świecie bajki ludowej, 1980; Kuchtówna L., Związki Wacława Sieroszewskiego z teatrem i filmem, [w:] Wacław Sieroszewski zesłaniec – etnograf – literat – polityk, red. Kuczyński A., Marczyk M., 2011;Lenartowicz J., Spojrzenie wstecz, 1935; Linde B., Żelastwo [w:] Słownik języka polskiego przez…, t. 6, 1814; Nadiel-Czerwinskaja M., Folkłor Sławian i jego siemioticzeskaja sistiema, 2012; Niesiecki K., Korona polska przy złotey wolnosci starożytnemi rycerstwa polskiego i Wielkiego Xsięstwa Litewskiego…, t. 3, 1740; SUS – Srawnitielnyj ukazatiel siużetow, sos. Barag Ł.G. i drugije,1979; Šlekonytė J., Poczemu Giediminasu prisniłsia żeleznyj wołk, „Bałto-sławianskije issledowanija” 2002, nr 15; Thompson S., The Folktale, 1946; Wilczyńska E., Kanibalizm w polskiej literaturze ludowej LL 2012, nr 3; Wróblewska V., O gatunkowości Bajek Wacława Sieroszewskiego, „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Filologia Polska LI” 1998, z. 325; Wróblewska V., Postać żelaznego wilka w folklorze i literaturze polskiej, [w:] Wilki i ludzie. Małe kompendium wilkologii, red. Wężowicz-Ziółkowska D., Wieczorkowska E., 2014.

Netografia

Sójka A., O żelaznym wilku, http://dabrowski.cba.pl/Serwis/bajki/zelazny_wilk/indeks.htm [dostęp: 12.12.2015r.].

Violetta Wróblewska