Osoba wykonująca utwór o charakterze narracyjnym, uprawiająca swoje zajęcie przygodnie i po amatorsku lub stale i zawodowo (Krzyżanowski 1965, s. 25). Od gawędziarza zależy ostateczny kształt prezentowanej → bajki ludowej, przy czym trzeba uwzględnić zarówno cechy osobowościowe (szczególnie umiejętności narratora), jak i uwarunkowania obiektywne (pochodzenie, wykształcenie, doświadczenie życiowe, przemiany społeczno-gospodarcze, kulturowe, skład audytorium; Smolińska 1977, s. 42). Jednostkowy przekaz bajarza powinien być realizacją istniejącego w zbiorowej świadomości ponadindywidualnego zespołu reguł i norm kształtowania wypowiedzi. Stanowi to gwarancję nawiązania kontaktu i właściwego porozumienia między wykonawcą a jego słuchaczami, zaś w konsekwencji decyduje o przechowywaniu i utrwaleniu utworu w pamięci kolektywnej (Bogatyriew, Jacobson 1973, s. 30; Czistow 1977, s. 47). Od decyzji mówiącego, jego upodobań oraz inwencji twórczej zależy ponadto, które → wątki wejdą do jego aktywnego repertuaru, a które do pasywnego (Smolińska 1989, s. 419).
Utalentowany gawędziarz akt wykonania utworu realizuje przy pomocy kilku kodów: języka naturalnego, mimiki, gestów, każdorazowo skorelowanych z sytuacją opowiadania, a także czasem i miejscem snucia opowieści oraz rodzajem czynności towarzyszących. Do zajęć szczególnie sprzyjających utrzymaniu i rozpowszechnianiu tradycji ustnej należały niegdyś różne prace gospodarskie wykonywane jesienią lub w długie zimowe wieczory (łuskanie fasoli, grochu, darcie pierza czy przędzenie lnu), uroczystości rodzinne, jarmarki, odpusty, spotkania w → karczmie, służba wojskowa; (Kadłubiec 1973a, s. 227-228).W obecnych czasach takich sytuacji folklorotwórczych jest znacznie mniej, bowiem gawędziarskie rozmowy zostały zastąpione przez środki masowego przekazu oraz internet (Smolińska 1977, s. 45-46; Hajduk-Nijakowska 2009, s. 23-40, Grochowski 2010, s. 33-46; Przybyła-Dumin 2012, s. 391-409).
Zbiorowa twórczość folklorystyczna opiera się na szczególnie uzdolnionych jednostkach, dzięki którym zostaje zapewniona ciągłość tradycji, ale problem osobowości narratora, źródeł i sposobu kształtowania się jego repertuaru jest bardziej złożony. Przez folklorystów podejmowane są różnorodne próby wypracowania kryteriów, według których można byłoby dokonać wszechstronnej i uniwersalnej typologii gawędziarzy (Azadowskij 1960, s. 29; Simonides 1969, s. 119; Kadłubiec 1973a, s. 226-227). Jednym z dość często powtarzających się wyznaczników jest stopień inwencji twórczej wykonawcy. Najbardziej perspektywiczne wydaje się badanie stosunku narratora do opowiadanych treści, sposobu prowadzenia narracji oraz charakteru repertuaru (Kadłubiec 1973a, s. 226-227).
Biorąc pod uwagę stanowisko wykonawcy wobec przekazywanych treści, można mówić o czterech kategoriach narratorów. Typ twórczy, aktywny modyfikuje zasłyszany tekst według własnych upodobań i zdolności, a także składu audytorium (Kadłubiec 1973a, s. 226). Dysponuje umiejętnością semantycznego wzbogacenia, reinterpretacji, dodatkowej motywacji poszczególnych ogniw danej fabuły na zasadzie → kontaminacji, niekiedy zaspokajając tym samym zapotrzebowanie słuchaczy na długą i skomplikowaną opowieść. Jego przeciwieństwem jest odtwórczy typ gawędziarza, który zasłyszane lub przeczytane opowieści przekazuje z minimalnymi formalnymi i treściowymi modyfikacjami w stosunku do tekstu wyjściowego. Umożliwia mu to zazwyczaj doskonała pamięć, pozwalająca opanować obszerny repertuar, a jednocześnie ograniczająca jego zbytnią dowolność interpretacyjną (Kadłubiec 1973a, s. 226). Pasywny typ gawędziarza ogranicza się do przekazania treści wątku w sposób zwięzły i skrótowy (Kadłubiec 1973a, s. 226). W przypadku, gdy narrator zniekształca fabułę, zapomina niektóre ogniwa przekazu, nieudolnie łączy zbliżone pod względem semantycznym wątki bądź podejmuje inne działania, zagrażające integralności i spójności tekstu, można mówić o destruktywnym typie narratora.
Sposób prowadzenia narracji bajkowej pozwala wyróżnić cztery typy gawędziarza: realista, epik, moralista i humorysta. Pierwszy z wymienionych eksponuje w swych opowieściach elementy realistyczno-obyczajowe lub przekazuje fabuły osnute wokół autentycznych wypadków z przeszłości. Takim nośnikiem życiowego doświadczenia bajarza może być np. opowieść wspomnieniowa. Drugi tworzy rozbudowane pod względem fabularnym i złożone narracyjnie wypowiedzi. Posługuje się zazwyczaj sztuką kontaminacji, pozwalającej mu łączyć ze sobą wątki o podobnych właściwościach kompozycyjnych i semantycznych. Trzeci – moralista, kładzie nacisk na filozoficzno-dydaktyczną wymowę opowiadanych fabuł, zaś czwarty – humorysta, wykonuje swój repertuar głównie w celu zabawienia słuchaczy, toteż jego opowieści zmierzają w kierunku wzorca gatunkowego → anegdoty i kawału.
Gawędziarzy możemy też podzielić ze względu na charakter repertuaru, specjalizację w opowiadaniu konkretnego typu bajek, np. magicznych, legendowych, wierzeniowych, komicznych. Wyodrębniając daną kategorię wykonawców, należy brać pod uwagę wrodzone predyspozycje, skłonności i upodobania, warstwę społeczną, środowisko, w którym przebywali, charakter wykonywanej pracy, skład audytorium (Kadłubiec 1973a, s. 227). Nie bez znaczenia są źródła (ustne, pisane, środki masowego przekazu, media elektroniczne), pod wpływem których kształtuje się korpus tekstów danego bajarza (→ Bajka ludowa a internet i technologie cyfrowe). Ponadto inny repertuar aktualizuje się w naturalnych warunkach wypowiedzi, inny zaś w sytuacji wywołanej sztucznie, np. sprowokowanej przez folklorystę lub odbywającej się w warunkach konkursowych (Smolińska 1977, s. 44-49; 1989, s. 426-437).
Sztuka ustnego wykonywania utworu folklorystycznego znana jest od czasów starożytnych i średniowiecznych, ale pierwsi zbieracze folkloru w minimalnym stopniu zwracali uwagę na osobowość narratora, środowisko, w jakim się wychowywał i żył, oraz krąg odbiorców jego twórczości. Jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy była stosowana wówczas w folklorystyce technika zapisu materiału źródłowego. Tylko nieliczni zbieracze i badacze folkloru, jak np. Józef → Lompa czy Lucjan → Malinowski, mieli świadomość wpływu i roli indywidualnych narratorów na artystyczny kształt folkloru słownego, dlatego oprócz tekstu rejestrowali także dane dotyczące jego nosicieli (Smolińska 1989, s. 420-423). Chociaż znamy nazwiska wielu bajarzy, tylko niektórzy z nich doczekali się publikacji swych opowieści (Stopka 1897) bądź opracowania naukowego wykonywanych przez siebie utworów (Kadłubiec 1973b).
Za protoplastę polskich gawędziarzy można uznać chłopa Kwiecika z Henrykowa, którego sylwetkę oraz część repertuaru uwiecznił opat średniowiecznego klasztoru cystersów, Piotr (Smolińska 1989, s. 419-420). Natomiast najsłynniejszym polskim bajarzem był Jan Krzeptowski Sabała (1809-1894), spopularyzowany przez pisarzy i miłośników Tatr w drugiej połowie XIX wieku (Stopka 1897; Brzozowska 1969, s. 9-32).
Współcześnie jedną z form podtrzymywania sztuki gawędziarskiej są odbywające się corocznie konkursy i turnieje bajarzy, organizowane jako imprezy samodzielne lub będące elementem przedsięwzięć o szerszej formule organizacyjnej, jak np. festiwale folkloru. Są to m.in. Ogólnopolski Konkurs Gawędziarzy, Instrumentalistów, Śpiewaków, Drużbów i Starostów Weselnych „Sabałowe Bajania” w Bukowinie Tatrzańskiej, Turniej Gawędziarzy Ludowych Kaszub i Kociewia w Wielu, Przegląd Kapel, Śpiewaków i Gawędziarzy Ludowych w Zbójnej (zob. Netografia). Dla twórców kultywujących tradycje i autentyczne wartości kultury swoich regionów, a także animatorów i badaczy folkloru tradycyjnego w 1974 roku została ustanowiona specjalna nagroda im. Oskara Kolberga „Za zasługi dla kultury ludowej” (zob. Netografia). Jakkolwiek turnieje i przeglądy wywołują wiele kontrowersji (Ligęza 1972, s. 1-4), organizuje się je także dla przedstawicieli młodego pokolenia, zachęcając ich tym samym do pielęgnowania tradycji gawędziarskich (zob. Netografia).
Opracowania: Azadowskij M., Russkije skazočniki, [w:] Stat’ji o literaturie i folklorie, 1960; Bogatyriew P., Jakcobson R., Folklor jako specyficzna forma twórczości, przeł. Bereza A., LL 1973, nr 3; Brzozowska T., Wstęp, [w:] Sabałowe bajki, wyb., oprac. Brzozowskia T., 1969; Czistow K., Specyfika folkloru w świetle teorii informacji, przeł. Kosowska E., LL 1977, nr 6; Grochowski P., Folklorysta w sieci. Prolegomena do badań folkloru internetowego, LL 2010, nr 3; Hajduk-Nijakowska J., Folklorotwórcza funkcja mediów, [w:] Folklor w dobie Internetu, red. Gańczarczyk G., Grochowski P., 2009; Kadłubiec D., Problematyka badań nad gawędziarstwem ludowym, [w:] Ludowość dawniej i dziś. Studia folklorystyczne, red. Górski R., Krzyżanowski J., 1973a; Kadłubiec D., Gawędziarz cieszyński Józef Jeżowicz, 1973b; Krzyżanowski J., Bajarz, [hasło w:] SFP, 1965; Ligęza J., Gawędziarze czy recytatorzy, „Scena” 1972, nr 2; Przybyła-Dumin A., Tekst folkloru w sieci mediów. Wybrane aspekty, [w:] Wirtualizacja. Problemy, wyzwania, skutki, red. Zacher L. W., 2012; Simonides D., Współczesna śląska proza ludowa, 1969; Smolińska T., O konieczności prowadzenia badań nad sytuacją wypowiedzi narratora, [w:] Z problemów socjologii folkloru, red. Simonides D., 1977; Smolińska T., Gawędziarz ludowy a ustna tradycja, [w:] Folklor Górnego Śląska, red. Simonides D., 1989; Stopka A., Sabała. Portret, życiorys, bajki, powiastki, piosnki, melodie, 1897.
http://ugbukowinatatrzanska.pl/?strona,doc,pol,glowna,1538,0,1221,1,1538,ant.html [dostęp: 02.01.2017]; http://koscierski.info/zapowiedz,13308,XXXIX-Turniej-Gawedziarzy-Kaszub-i-Kociewia.html [dostęp: 02.01.2017]; http://www.naszakultura.pl/index.php?k=202 [dostęp: 02.01.2017]; http://www.nagrodakolberg.pl/ [dostęp: 02.01.2017]; http://szczawnica.naszgok.pl/n,xli-przeglad-mlodych-recytatorow-i-gawedziarzy-im-andrzeja-skupnia-florka-1 [dostęp: 02.01.2017]; http://www.echodnia.eu/radomskie/wiadomosci/zwolen/a/zwolen-xxxiii-biesiada-gawedziarzy-poetow-i-spiewakow-ludowych,10785166 [dostęp: 02.01.2017].
