Bajka ajtiologiczna

Gatunek tradycyjnych opowieści ludowych mówiących o kreacji różnych elementów rzeczywistości przez istoty święte (→ Boga, → Jezusa, → Matkę Boską, → św. Piotra itd.), np.:

Szedł raz Pan Jezus ze św. Piotrem. Zobaczył ich chłop, a nie wiedząc, co to za jedni, chciał ich nastraszyć; wlazł więc pod most, wdziawszy na się kożuch przewrócony do góry kudłami. Gdy go św. Piotr ujrzał, przeląkł się i powiada do P. Jezusa: „Panie, ja się boję iść, bo coś stoi”. Wtenczas P. Jezus zawołał do chłopa: „Idź ty do lasu, niedźwiedziu”, a w tej chwili zamienił się chłop w niedźwiedzia (T 2502 „Młynarz niedźwiedziem”; Udziela 1886, s. 102).

W polskiej systematyce folkloru dział Bajki ajtiologiczne (T 2441– T 2999) obejmuje siedemdziesiąt dziewięć typów fabularnych, uporządkowanych według kryterium tematycznego, związanego z okolicznościami i przedmiotem kreacji, w czterech poddziałach: Legendy maryjne i o małym Jezusku (T 2441–2445), Powstanie kosmosu (T 2450 – T 2458), Człowiek i jego otoczenie (T 2460 – T 2480), Zwierzęta, rośliny, owady, minerały (T 2484–2680). Kilka wątków można także odnaleźć w obrębie → legend, np. T 751A „Chciwa baba (Zamiana w zwierzę)”, T 825 „Diabeł w Arce Noego” oraz → bajek zwierzęcych, np. T 70 „Zając i żaby”, T 282 „Jednorożec w Arce”.

Bajki ajtiologiczne, zapisane w XIX i na początku XX wieku na terenie Polski we współczesnych jej granicach, to grupa około trzystu krótkich, nieskomplikowanych i stosunkowo jednorodnych pod względem poetyki przekazów. Opowieści te cieszyły się zaufaniem chłopskich odbiorców co do autentyczności przedstawianych wypadków. Pomijając kilka wątków związanych z → kosmogonią dualistyczną, nie mówią one o powstaniu Ziemi jako pewnej przestrzeni, w której może rozwijać się ludzka ekumena (Mianecki 2010), ale o jej urządzaniu, nadawaniu ostatecznego kształtu istniejącemu już stworzeniu, bowiem świat powstał przed zdarzeniami, o jakich traktują omawiane bajki. W dziele tym zasadniczą rolę odegrał Chrystus, a nie Bóg Ojciec. Jezus to postać najczęściej pojawiająca się w tej grupie narracji, z których większość zaczyna się od stwierdzenia, że coś wydarzyło się dawno temu, kiedy Syn Boży chodził jeszcze po ziemskich drogach:

Św. Piotr piérwszy zasiał grzyby. Gdy z P. Jezusem chodził i ludzi nawracał, dostali obaj w jednym domu kawałek chleba. Wypadło im potém iść ściéżką przez las; Pan Jezus szedł naprzód, św. Piotr za nim. Gdy uszli kawałek drogi, św. Piotr wyjął chléb i zaczął go pokryjomu jeść. Pan Jezus wiedział o tém, lecz nie rzekłszy nic, zaczął z nim rozmowę. Św. Piotr, aby mu odpowiadać, wypluł pogryziony chléb do ręki. Pan Jezus zasię obróciwszy się do niego, rzekł: „Rozrzuć to po lesie, co masz w ręce”. Św. Piotr uczynił, co mu Pan Jezus był kazał, i rozrzucił po lesie pogryziony chléb. Z niego to wyrosły grzyby (T 2636 „Grzyby”; Gustawicz 1882, s. 256).

Fabuła omawianych narracji toczy się nie u początku stworzenia świata, lecz w rzeczywistości już w znacznym stopniu zaludnionej i ukształtowanej, w której niejednokrotnie pojawiają się takie elementy scenerii, jak chałupy, pola, → lasy, rzeki, mosty, łąki, zagrody, → studnie, → młyny (Simonides 2010). Jest to przestrzeń → drogi wyznaczana przez wędrówkę istot świętych, często przebranych za → żebraków, w trakcie której dochodzi do kreacji różnych istot, zjawisk, przedmiotów, przy czym powołanie do istnienia określonego elementu nie ma wymiaru jednostkowego, lecz oznacza powstanie całej ich klasy (np. → niedźwiedzi jako gatunku zwierząt). Protagonistami opowieści są najczęściej Chrystus i Matka Boska, → antagonistami natomiast ludzie. → Święci, zwykle Piotr lub Paweł, ukazani są w ambiwalentnej roli; zawsze występują jako towarzysze wędrówki Stwórcy, ale czasami są przeciwnikami próbującymi oszukać istotę boską, a niekiedy biernymi świadkami jej poczynań (Krzyżanowski 1965).

Fabułę niemal wszystkich bajek ajtiologicznych opisują dwa schematy: → winy i → kary lub prośby i spełnienia (wariantywnie dobrego uczynku/intencji i → nagrody). W pierwszym wypadku wina zazwyczaj polega na wystąpieniu przeciwko istotom boskim, np. poprzez zwątpienie w ich wszechwiedzę lub wszechmoc, brak pozdrowienia, nieokazanie szacunku → darom zsyłanym przez siły wyższe, złamanie zakazu pracy w święta. Z kolei kara może przybierać różne formy, ale najczęściej jest to zamiana człowieka w → zwierzę, ograniczenie w istotnym stopniu ludzkiej kondycji (np. odebranie wiedzy o terminie → śmierci) lub przydanie dodatkowego cierpienia już i bez tego ciężkiej egzystencji (np. skazanie → kobiet na noszenie → dzieci tuż po porodzie, dramatyczne ograniczenie ilości dostępnego → pożywienia):

Dáwni, to kłósie na życie było pełne, aże do ziymi. Ale ráz jedna kobita żyna na polu i dziecko i sie, za podzwoleniem, sfajdało. Tak ona, zamiást coby go otrzyć tráwom, otarła go zbożem. Tak św. Piotr powiadá do Pana Jezusa: »kiej oni tak nie szanujom daru bożygo, to im Panie odbierz«. Tak Pán Jezus wzion i zesmyknon kłósko renkom i ostało ino tyla co w gárści. Tak znowu św. Piotr prosi Pana Jezusa, coby aby lá psa i lá kotka ostawił. I tyla ino ostało. I my s tego terá musiymy żyć (T 2635 „Chciwa baba (Zmniejszone kłosy)”; Ciszewski 1887, s. 63-64).

Bajki realizujące drugi ze wskazanych schematów mają przekonać, że pokorna prośba, pomoc lub współczucie okazane istotom boskim będą nagradzane określonymi korzyściami bądź przydaniem pożytecznych cech czy umiejętności.

Zredukowanie omawianej tradycji do dwóch schematów fabularnych ukazuje jej podstawową właściwość: akty kreacji, dokonywane w trybie odpłaty za grzech lub zapłaty za dobry postępek, nie są celem samym w sobie; dzieją się niejako mimochodem, stanowiąc jedynie wskazanie dla kolejnych pokoleń, jak nie należy lub jak powinno się postępować. Nigdy natomiast nie są moralnie i aksjologicznie obojętne, bowiem organizują pewien ład świata, którego ośrodkowym elementem jest → sacrum utożsamiane z siłami boskimi. Ta podstawowa dla opisu kultur tradycyjnych opozycja sacrum – profanum na gruncie omawianego materiału ulega charakterystycznemu wyostrzeniu i krystalizacji. Nie należy jej przy tym rozumieć za fenomenologami religii jako rozdarcia między tym, co znajduje swój (pozytywny) wzorzec w micie, a tym, czego ów paradygmat nie obejmuje, lecz raczej w sposób bliski myśleniu potocznemu: sacrum powiązane jest z Bogiem, profanum ze wszystkim, co mu się sprzeciwia. W swym najgłębszym znaczeniu bajki ajtiologiczne składają się na jedną opowieść ustanawiającą relację między Stwórcą a człowiekiem i oddającą temu pierwszemu absolutny prymat nad każdym aspektem rzeczywistości.

Omawiane narracje obok sankcjonowania zasadniczego porządku rzeczy i zależności konstytuują określone elementy systemu religijnego poprzez wskazanie na genezę jakiegoś wierzenia (np. tego, skąd się biorą → demony wody) bądź organizują kontekst pozwalający zinterpretować wyobrażenia, które w innym wypadku pozostawałyby niezrozumiałe. Wykazują także związek ze sferą obrzędową, uobecnianą np. w budownictwie czy ceremoniach rodzinnych (→ wesele), i magiczną (ludowa medycyna), co powoduje, że gatunek ten można traktować jako funkcjonalny odpowiednik mitu w pozaeuropejskich kulturach tradycyjnych. Jednak ów chłopski mit stanowi wypadkową dwóch sił: samorodnej, właściwej kulturom typu archaicznego dążności do usensowienia rzeczywistości przez ukazanie genezy jej elementów, dzięki czemu teraźniejszość spajana jest z epoką pratworzenia, sakralizowaną przez obecność istot boskich, i chrześcijaństwa, stanowiącego religijną ramę polskiej kultury ludowej, modelującą dynamikę i formy uobecniania się światopoglądu tradycyjnego. Stanowi to przyczynę, dla której polska bajka ajtiologiczna, rozumiana jako element „stającej się mitologii”, nie przybrała ani literacko rozbudowanych form, ani nie wykazuje tak ścisłych, wielopłaszczyznowych i bezpośrednich relacji ze sferą obrzędu i rytuału, jak w bardziej egzotycznych kulturach typu archaicznego.

Bajki ajtiologiczne to ważna część znacznie szerszego zespołu przekazów, przedstawień plastycznych i czynności obrzędowych, określanych wspólnym mianem biblii ludowej (Zowczak 2013). Na gruncie folkloru omawiany gatunek łączą bliskie relacje z legendą (Serafin 2002). W obu występują podobne zespoły postaci, wpisany w nie jest podobny system wartości silnie zakorzeniony w zasadach głoszonych przez chrześcijaństwo, oba gatunki charakteryzuje częsty motyw konfrontacji istoty świętej z człowiekiem, oba służą ku nauce i przestrodze, czerpią – choć bajka ajtiologiczna w mniejszym stopniu – z piśmiennictwa biblijno-apokryficznego i dawnej hagiografistyki. Na przykład wątek T 2445 „Drzewo Krzyża świętego”, w którym doniosłą rolę grają postacie królowej Saby i Salomona, wywodzi się z popularnego w średniowieczu piśmiennictwa, na jakie złożyła się tradycja grecko-bizantyjska (m.in. Apokalipsa Mojżesza), etiopska (Kebra nagast), łacińska (m.in. Vitae Adae et Evae, Ewangelia Nikodema), ormiańska (Pokuta Adama) i słowiańska (starobułgarska – Opowieść o Drzewie Krzyżowym i bogomilska – Tajna księga; Wojciechowski 2003).

Obie formy folkloru spełniają swe społeczne role jednak w odmienny sposób. Narrator w legendzie, w której dominuje niemal obyczajowy realizm, zazwyczaj pozostaje bardziej wyrozumiały wobec ludzkich ułomności. Prezentując konkretne jakości, zachowania czy sposoby postępowania w życiu codziennym, za podlegające karze uznaje sprzeniewierzenie się obowiązującym zasadom zagrożone jedynie utratą majątku. Z kolei bajka ajtiologiczna, przenosząc odbiorcę w epokę tworzenia świata i ustanawiając bezwyjątkowy prymat boski nad ludzkim, przedstawia wykroczenie człowieka przeciwko siłom najwyższym jako działanie niegodne, podlegające surowej karze zamianą istoty ludzkiej w zwierzę lub roślinę, a więc egzystencjalną degradacją. Tym samym bajka ajtiologiczna pozostaje swoistą ideologiczną nadbudową dla legendy, która przedstawia implementację zasad religii w realia powszedniości.

Transformacja treści oryginalnych i docierających do warstw chłopskich z innych obiegów kulturowych (dworu, miasta, → kościoła) do postaci znanej z dawnych źródeł etnograficznych biblii ludowej, która z kolei pod wpływem wewnętrznej dynamiki światopoglądu archaicznego stawała się „nową” mitologią (→ Bajka ludowa a mitologia) w walnym stopniu kształtującą ludowe postrzeganie świata, była długotrwałym procesem. Próbując zakreślić przybliżony horyzont historyczny, należałoby mówić o wieku XVII jako okresie intensywnych działań kontrreformacyjnych w Polsce skutkujących upowszechnieniem nauk chrześcijańskich wśród szerokich kręgów ludu wiejskiego (Hernas 1965), i wieku XVIII jako okresie ugruntowania zmian światopoglądowych, na co zwracają uwagę historycy badający dawną obyczajowość polską i akcentujący podporządkowanie w tym czasie życia codziennego dużo bardziej surowym zasadom moralnym niż w wiekach wcześniejszych (Wiślicz 2001).

Opowieści o urządzaniu świata (Balzamo 2005) wpisują się jednocześnie w bardzo liczny i zróżnicowany genologicznie zespół narracji, którym towarzyszy ta sama intencja opowiadania – intencja etiologiczna, będąca projekcją jednej z determinant światopoglądu ludowego: „obsesji genezy”, prawdziwie istnieje tylko to, co ma swój początek. Cechą wspólną wszystkich kultur tradycyjnych jest bowiem ich zwrócenie się ku przeszłości, będącej punktem odniesienia dla wszystkiego, co nastąpiło później, także aktualnego „tu i teraz”, stanowiącego rezultat działań podjętych w odległej przeszłości, niekiedy w epoce pratworzenia, opisywanej zwłaszcza przez mity. Ludowy etiologizm w tak szerokim rozumieniu oznacza mówienie o początkach zjawisk, przedmiotów, istot, kategorii, nazw, słów, cech, jakości z bardzo różnych poziomów i porządków rzeczywistości oraz sposobów jej konceptualizacji. Konsekwencją podejmowanej przez ludowych gawędziarzy tematyki, takiej jak pochodzenie choroby, leczącego zabiegu, miasta, góry, nazwy, jest różnorodność jej fabularnych realizacji i występujących tam postaci. Fakt ten z kolei pociąga za sobą wielość wykorzystanych modeli gatunkowych folkloru, niekiedy ściśle związanych z pewnymi strategiami narracyjnymi (np. nastawionymi na wywołanie efektu komicznego) lub bardzo szczególnymi sytuacjami wykonawczymi (np. leczeniem). Nie każda zatem opowieść o początku kogoś lub czegoś przynależy do bajki ajtiologicznej, ponieważ ludowy etiologizm znajduje swoją realizację we wszystkich gatunkach literatury ludowej, np. w zamawianiu: „Sedł Pán Jezus ze świętym Pietrem drogą,/ Święty Pietr sie pozostáł, a Pán Jezus oberzioł:/ – Chodź, Pietrze!/ – Nié mogę, bo mię ukąsiła żmija w nogę./ – Zatrzyj piáskiem, wymyj wodą,/ Zádne jady żmijowe tobie nie zaszkodzą” (Siarkowski 1879), w anegdocie:

Raz kupił chłop z djabłem młyn. Chłop miał mleć w nim dopóty, dopóki liście z drzew nie opadną, potém zaś djabeł. Z nadejściem zimy zgłosił się diabeł; lecz chłop zawiódłszy go ku drzewom szpilkowym, zapytał go, co jest na nich? Djabel zrozumiawszy o co chodzi, wyszedł na sosnę i zdziérał z niej liście palcami, widząc zaś, że nic nie poradzi, zlazł z niéj a wyszedł na jodłę – i tak czynił kolejno, lecz wszystkie usiłowania jego były daremnemi. Wyzuty więc tym sposobem z posiadania młyna, uciékł i już się więcéj nie pokazał. Na pamiątkę tego zdarzenia tyle tylko opada szpilek z tych drzew, ile wówczas djabeł zdarł (T 1060 „Chłop i diabeł”; Kosiński 1881, s. 216);

w podaniu lokalnym: „Podobno Bona, jak tu mieszkała, poszła się kąpać w rzece, a przechodzący chłopi, jak zobaczyli gołe łydki, nie wiedząc, do kogo należą, zawołali »Ale łydy ma!« I się przyjęło Łydynia jako nazwa rzeki” (Krupińska 2011, s. 4), i w bajce zwierzęcej:

Pies otrzymał na piśmie prawo, które go upoważniało do brania wszystkiego, cokolwiekby na ziemi znalazł. Idąc zaś przez wodę, zamoczył papiér, na którym było wypisane to prawo; oddał więc takowy kotu, aby go wysuszył w piecu. Gdy kot zasnął twardo, przyszły myszy i pogryzły go. Ztąd powstała tą zawzięta nienawiść psa ku kotom, kota zaś ku myszom (T 200 „Antagonizm psa i kota”; Kosiński 1881, s. 216).

Bajki ajtiologiczne można traktować jako narracje swoiście polskie czy – ogólniej – słowiańskie, ku czemu skłania lektura zachodnich międzynarodowych systematyk twórczości oralnej, gdzie omawiana forma literatury ustnej zajmuje miejsce marginalne. Jakkolwiek współcześnie w Polsce gatunek ten okres swej największej popularności ma już za sobą, nadal można się z nim zetknąć i to w wariantach w pełni realizujących tradycyjne schematy fabularne, a przy tym nierejestrowanych przez PBL:

Moja babcia miała małą działkę, na której uprawiała głównie zioła. Kiedyś mi opowiedziała historię o dziurawcu. Podobno Matka Boska chcąc ukryć Chrystusa przed złymi ludźmi przykryła go chwastami. Dziecku było duszno, więc szpilką z włosów nakłuła listek ziela. Ono cudownym sposobem stało się od razu całe dziurkowane. Naturalnym sposobem zyskało nazwę dziurawiec (Żłobińska-Zakrzewska 2012, s. 14).

Bibliografia

Źródła: Ciszewski S., Lud rolniczo-górniczy z okolic Sławkowa w powiecie olkuskim, cz. 2, ZWAK 1887, t. 11; Gustawicz B., Podania, przesądy, gadki i nazwy ludowe w dziedzinie przyrody, cz. 2, ZWAK 1882, t. 6; Kosiński W., Materiały do etnografii górali beskidowych, cz. 1, ZWAK 1881, t. 5; Krupińska J.D., Wiedza o kulturze, 2011, maszynopis pracy dyplomowej, archiwum Szkoły Wyższej im. P. Włodkowica; Siarkowski W., Materiały do etnografii ludu polskiego z okolic Kielc, cz. 2, ZWAK 1879, t. 3; Udziela S., Materiały etnograficzne zebrane z miasta Ropczyc i okolicy, ZWAK 1886, t. 10; Żłobińska-Zakrzewska K., Scenariusz lekcji historii w klasie II gimnazjum pt. Regiony i ich zwyczaje, 2012, maszynopis pracy dyplomowej, archiwum Szkoły Wyższej im. P. Włodkowica.

Opracowania: Balzamo E., Opowieść aitiologiczna. Trzy aspekty, przeł. Grochowski P., LL 2005, nr 6; Hernas Cz., W kalinowym lesie. U źródeł folklorystyki polskiej, t. 1, U źródeł folklorystyki polskiej, 1965; Krzyżanowski J., Ajtiologia, [w:] SFP, 1963; Mianecki A., Stworzenie świata w folklorze polskim XIX i początku XX wieku, 2010; Serafin E., Ludowe opowiadanie ajtiologiczne, [w:] Genologia literatury ludowej. Studia folklorystyczne, red. Mianecki A., Wróblewska V., 2002; Simonides D., Dlaczego drzewa przestały mówić? Ludowa wizja świata, 2010; Wiślicz T., Zarobić na duszne zbawienie. Religijność chłopów małopolskich od połowy XVI do końca XVIII wieku, 2001; Wojciechowski L., Drzewo przenajszlachetniejsze. Problematyka Drzewa Krzyża w chrześcijaństwie zachodnim (IV – połowa XVII wieku). Od legend do kontrowersji wyznaniowych i piśmiennictwa specjalistycznego, 2003; Zowczak M., Biblia ludowa. Interpretacje wątków biblijnych w kulturze ludowej, 2013.

Adrian Mianecki