Typ → bajki ludowej zwanej kumulatywną (termin Stitha Thompsona 1946), wyodrębniany ze względu na specyficzną kompozycję. Wyróżnia się bajki łańcuszkowe – formuliczne, wierszowane, ukształtowane jako stopniowo powtarzające się ogniwa, oraz prozatorskie, w których wyraźnie wyodrębniają się kolejne, składniowo różnie skonstruowane elementy tekstu.
Wierszowane bajki łańcuszkowe to zazwyczaj dłuższe opowiadania komiczne. Składają się z kilku lub kilkunastu ogniw, które kolejno narastają, zaczynając od elementu pierwszego prezentującego jakąś trudność, po elementy końcowe, po czym wymienia się ogniwa w porządku odwrotnym aż do początkowego. Rozwiązanie pojawia się dopiero w finale (por. Krzyżanowski 1965, s. 33) i wymaga powtórzenia poprzednich członów.
Przykładem bajki łańcuszkowej jest stopniowanie złych nowin, np. realizacja wątku T 2032 „Kogut i kura”:
Kolejne prośby znajdujące się w ciągu wyliczeniowym są skierowane do dębu o żołądź, do krowy o mleko, do kosarzy o siano, do gospodyni o podwieczorek, do pani o klucze. W finale: „Dopiero pani dała klucze, gospodyni podwieczorek, kosarze siana, krowa mleka, dąb żołędzi, świnia kieł, morze wody, ale kurek już nie żył” (Kolberg 1970, s. 591).
Przykład prozatorskiej bajki łańcuszkowej stanowi teksto zdechłej sroczce:
Każda bajka łańcuszkowa składa się z trzech części: ekspozycji, kumulacji i finału (Propp 1976, s. 244). W ekspozycji mowa jest o zdarzeniu banalnym, kolejne człony zbudowane są najczęściej według następstwa przyczynowo-skutkowego. Człon końcowy przynosi treść ważną, często niepodważalną prawdę, wyczerpuje ogniwa kumulacji, a tym samym nie pozwala na dalsze rozszerzanie i rozwijanie tekstu. Bajki bywają zazwyczaj konstruowane na podstawie modelu łańcuchowego oraz szeregowego i oba wskazane modele występują równocześnie (Niebrzegowska-Bartmińska 2007, s. 270). Łańcuszkowe powiązanie polega na tym, że jedynie dwa bezpośrednio sąsiadujące ogniwa mają ze sobą jakiś związek.
Bohaterami bajek kumulatywnych są zazwyczaj zwierzęta, często łączone w pary na zasadzie opozycji, a także ludzie biedni (→ dziad), ułomni fizycznie (ślepiec), → obcy (→ Żyd). → Czas jest tu nieokreślony, ale nie odgrywa większej roli, podobnie jak → przestrzeń. Obok świata wsi i tego, co poza nią – pole, → las, pojawiają się dwór, szkoła, morze, w nowszych wersjach także hotel.
Bajki łańcuszkowe zawierają zazwyczaj obiegowe stereotypy i prawdy, np. że słabszy ustępuje przed silniejszym, m.in. baranek przed wilkiem, → wilk przed psem, → pies przed kijem, kij przed ogniem, → ogień przed wodą, → woda przed wołem (który ją wypił), wół przed rzeźnikiem (który go zabił), rzeźnik przed → śmiercią (T 2030D „Gruszka”).
Tekst bajki kumulatywnej może być też oparty na koncepcie liczbowym, stanowiącym sztuczkę mnemotechniczną służącą zapamiętaniu, np. zasad katechizmowych (określany jako rozmowa z „żaczkiem uczonym”):
W polskim folklorze bajek łańcuszkowych jest niewiele. W systematyce wątków (PBL) opatrzone są numerami T 2000-2399. Znanym literackim przykładem tekstu zbudowanego na wzór bajki łańcuszkowej jest Juliana Tuwima wiersz dla dzieci pt. Rzepka (1938).
Źródła: Bartmiński J., Kielak O., Niebrzegowska-Bartmińska S., Dlaczego wąż nie ma nóg? Zwierzęta w ludowych przekazach ustnych, 2015; Kolberg O., DW, t. 5, cz. 1, 1962 (1871); DW, t. 42, cz. 7, 1970.
Opracowania: Krzyżanowski J, Bajka łańcuszkowa, [w:] SFP, 1965; Niebrzegowska-Bartmińska S., Wzorce tekstów ustnych w perspektywie etnolingwistycznej, 2007; Propp W., Kumulativnaja skazka, [v:] Propp W., Fol'klor i dejstvitel'nost', 1976; Thompson S., The Folktale. Holt, Rinehart and Winston, 1946.
