Zwana także fantastyczną, mityczną, → baśnią, → klechdą lub bajką właściwą; jeden z podstawowych gatunków folkloru, główny gatunek prozy bajkowej. Występuje obok → bajek zwierzęcych, nowelowych, ajtiologicznych, łańcuszkowych, komicznych, religijnych (zwanych → legendami) i wierzeniowych (nazywanych → podaniami). Wymienione gatunki folkloru zaliczane są do dwu grup: prozy baśniowej i niebaśniowej. Gatunki prozy niebaśniowej (podanie i legenda) pełnią funkcje informacyjne, dla przeciętnego słuchacza nie stanowią samodzielnie istniejących utworów, a część dłuższej narracji. Proza niebaśniowa – w odróżnieniu od baśniowej (wszystkich odmian → bajek ludowych) – graniczy z prozą nieartystyczną, codzienną i ma charakter użytkowy, uzupełniający informacje o zjawiskach przyrody, historii czy wiary. Cechuje ją funkcjonalna synkretyczność (Czistow 1974). Gatunki prozatorskie różnią się ze względu na realizowane w nich funkcje. Kiriłłd Czistow wyróżnił pięć takich grup: 1) gatunki folklorystyczno-językowe o przewadze funkcji komunikatywnej, 2) gatunki przechodnie – funkcja komunikatywna jest tu obecna, ale przeważa estetyczna, 3) obrzędowe – będące elementem tradycyjnego zwyczaju, obrzędu, 4) o przewadze funkcji informacyjno-mnemonicznej – ich sens tkwi w przekazywaniu, utrwalaniu oraz utrzymywaniu w tradycji i pamięci ważnych wiadomości, 5) o dominacji funkcji estetycznej – wyróżniają się najbardziej stabilną strukturą. Funkcje te są historycznie zmienne, najbardziej stabilne wydają się zaliczane do grupy czwartej podania i legendy oraz wchodzące w skład grupy piątej – anegdoty i bajki (Czistow 1974; Adamowski 1975). Bajka magiczna pełni więc funkcje estetyczne, z czego wynikają kolejne jej cechy, przede wszystkim koncepcja typowego → bohatera oraz → formuliczność.
Jej cechą podstawową jest przewaga pierwiastków fantastycznych, cudownych czy czarodziejskich nad realnymi, ludzkimi (Krzyżanowski 1965, s. 34). Dominacja ma jednak charakter głównie jakościowy, a nie ilościowy, gdyż magia wpływa na zmianę rzeczywistości i losów bohatera, ale nie obejmuje całego świata przedstawionego. Te dwa wymiary rzeczywistości – realny i magiczny, istnieją obok siebie harmonijnie, tworząc spójną całość (Simonides 1969, s. 55-56). W klasyfikacji Juliana Krzyżanowskiego (PBL) teksty określane jako bajki magiczne znajdują się pod numerami T 300-748, co odpowiada oznaczeniom systematyki międzynarodowej AT 300-748.
Analiza etymologii wyrazu „bajka”wykazuje jego ujemne znaczenie, bowiem w przeszłości używano terminu w odniesieniu do wiadomości niepewnych lub zmyślonych (Krzyżanowski 1965, s. 27). Nazwa gatunkowa „bajka”, pochodząca od „bajać”, łączy intencje gatunku z wymysłem, nieprawdą, kłamstwem, łgarstwem (Niebrzegowska-Bartmińska 2002, s. 96). Obecnie bajka kojarzona jest głównie z gatunkiem literatury dziecięcej.
Ludową bajkę magiczną charakteryzuje się głównie przez użyte w niej środki artystyczne, budowę, wyrażony w niej światopogląd oraz funkcje społeczno-kulturowe. Wśród jej charakterystycznych środków artystycznych znajdują się: typizacja, zasada kontrastu, niezmienny schemat budowy, metoda → powtórzeń, koncentracja, forma dialogu, stałe zwroty rozpoczynające i kończące opowieść, tzw. formuły. Inne cechy bajki magicznej to m.in. hiperbolizacja, → cudowność, ale kierowana swoistą logiką, izolacja epizodów bajkowych, mechaniczne powtarzanie, refreny, → troistość lub jej wielokrotność (Simonides 1969). Typizacja dotyczy konstrukcji bohaterów, którzy nie mają imion, indywidualnego charakteru, są zazwyczaj reprezentantami idei dobra lub zła. Wygląd postaci ograniczony jest zazwyczaj do jednej cechy, np. piękna → królewna, dobry syn, zły → sąsiad. Główny bohater bajki magicznej to pewien typ, człowiek wyrastający ponad przeciętność czy przez swą niezwykłą prostotę serca i dobroć, czy też naiwność lub spryt (Simonides 1969, s. 60), który posiada zdolność współpracy z mocami irracjonalnymi. Bajkowi protagoniści nie mają życia wewnętrznego, bowiem niejako sami są życiem wewnętrznym (Simonides 1969, s. 61). Jednocześnie w bajce magicznej cechy ludzkie ukazane są przez czyny. Konstrukcja bajki magicznej oparta jest na dwóch lub trzech częściach. Koncentracja oznacza przedstawianie tylko najważniejszych faktów i daleko posuniętą zwięzłość.
W prozie bajkowej występuje zazwyczaj ograniczony krąg postaci pełniących wyraźnie określone role fabularne (wyszczególnił je Władimir Propp w 1928 roku; Propp 1968). Najważniejszy jest bohater, czyli główna postać, zazwyczaj młodzieniec, rzadziej dziewczyna bądź inna osoba, wokół której koncentrują się wszelkie perypetie. Zadaniem protagonisty, po opuszczeniu rodzinnego → domu (w świat wysyłają młodzieńca czy dziewczynę najczęściej rodzice), jest udowodnienie swojej samodzielności poprzez likwidację szkody lub braku (np. poszukiwanie żony, lekarstwa dla chorych krewnych, wygnanie, → ucieczka), które ujawniły się na początku akcji. W podejmowanych działaniach wspomaga ją → donator, w polskiej bajce najczęściej → starzec/staruszka, → zwierzę magiczne, w nowszych wersjach postać → świętego. Pomoc najczęściej przejawia się we wręczaniu daru (tzw. magiczny środek), niekiedy udzieleniu → rady, które ułatwiają pokonanie przeciwności losu. Na drodze do szczęścia stoi jednak → antagonista, czyli negatywna istota (np. → czarownica, → Baba Jaga, → smok, → diabeł, → rozbójnik, → czarnoksiężnik), próbująca wszelkimi sposobami szkodzić bohaterowi. Protagonista, aby osiągnąć sukces, często musi oswobodzić najpierw tzw. → ofiarę, czyli osobę więzioną, zaczarowaną, która wpadła w sidła złych mocy i sama nie potrafi się z nich wyzwolić. Rolę ofiary pełni najczęściej córka monarchy, niekiedy niewolona dziewczyna, która w finale zwykle zostaje żoną wyzwoliciela. Wśród bajkowych postaci występuje także uzurpator, czyli fałszywy bohater, podszywający się pod właściwego protagonistę w celu przejęcia należnych mu zaszczytów i majątku. W polskiej bajce, w której figura uzurpatora występuje stosunkowo rzadko, zwykle jest nim służący, rzadziej towarzysz podróży czy brat.
Budowa bajki magicznej oparta jest nie tylko na rozpoznawalnym wzorcu fabularnym (od szkody/braku do ich likwidacji), ale także na wzorcu tekstowym (Niebrzegowska-Bartmińska 2002). Porządek bajki jest odwzorowaniem porządku świata. Bajka magiczna nie realizuje jednego paradygmatu, lecz ujawnia kilka wyrazistych wzorców. W przestrzeni ogólnej tekstu są to paradygmaty: kontrastowania, wykorzystujące zasadę ekwiwalencji, stopniowania, następstwa chronologicznego zdarzeń (zwłaszcza opowieści z jednym głównym bohaterem). W → przestrzeni lokalnej w tekście bajki wykorzystuje się wzorce kolekcji, kompleksu oraz uporządkowania szkatułkowego (Niebrzegowska-Bartmińska 2002, s. 98). Bajka funkcjonuje więc jako wzorzec w sensie konstrukcyjnym, treściowym, językowym i ideowym (Niebrzegowska-Bartmińska 2002, s. 98). Cechą wyróżniającą narrację bajki magicznej są także wyrażenia i zwroty formuliczne (Ługowska 1981, s. 21). Bajka magiczna rozpoczyna się od egzystencjalnego wyrażenia formulicznego, które przenosi słuchacza/czytelnika w inny, rządzony swoimi zasadami, świat i przedstawia bohaterów, np.
a kończy operacyjną formułą-sygnałem:
Rzadziej występuje formuła mediacyjna, w której ujawnia się narrator wyprowadzający słuchacza/czytelnika ze świata bajkowego do realnego:
Dla bajek magicznych typowe są także finalne formuły egzystencjalne:
Bajka magiczna oparta jest na uogólnionych, stereotypowych konstrukcjach fabuły i bohaterów. Jest wieloepizodowa, opowiada się ją w języku nieco archaicznym o pewnych stałych formach. Dlatego zaczyna się ona przeważnie od: „pewnego razu”, „pewien → król” itp. Przekazuje treść wysublimowaną, oczyszczoną niejako z cech indywidualnych, oderwaną od konkretnych sytuacji (Simonides 1969, s. 62). Dzięki temu, że jest nieokreślona czasowo i przestrzennie, staje się opowieścią uniwersalną, dającą się odnieść do każdej rzeczywistości. Jednocześnie jest tekstem symetrycznym, opartym na zasadzie rytmicznego powtarzania elementów składowych (trójkowy układ działań i postaci). Posiada szczególną możliwość przekształcania się w konkretnych aktach wykonania w swego rodzaju wzór intencjonalnych sytuacji ludzkich (Ługowska 1981, s. 23).
Nie mniej ważny niż jej budowa i środki artystyczne w charakterystyce bajki magicznej jest uobecniony w tym gatunku światopogląd. Dzięki specjalnemu doborowi stereotypowych tematów, sytuacji i bohaterów bajka stanowi wyraz marzeń i pragnień człowieka o lepszym, dostatnim życiu (Ługowska 1981, s. 16). Główną zasadą semiotycznej organizacji tematu jest konstruowanie wizji rzeczywistości intencjonalnej, która odpowiada marzeniom człowieka. Obrazuje ona prawa zgodne z ludowym poczuciem sprawiedliwości i moralnego ładu świata (Ługowska 1981, s. 23). Bajka magiczna pełni więc funkcje kompensacyjne, bowiem jej intencją jest dostarczenie moralnej satysfakcji z powodu rozwoju wydarzeń w oczekiwanym przez słuchacza kierunku. Jest to gatunek intencjonalnie związany z ukazywaniem lepszego świata (Ługowska 1993, s. 35-36).
Jednocześnie bajki magiczne przechowują elementy ludowego światopoglądu: antropomorficzną wizję świata, idee solidarności życia w przyrodzie oraz sprawiedliwych zachowań i więzi społecznych. Tworzą umowny obraz rzeczywistości, który przedstawiają na podobieństwo realnie istniejącego. Jego centrum stanowi dom wraz z mieszkańcami, a nie przestrzeń, w której bohater się znajduje. Tym samym wędrówka i przygody protagonisty są w bajce magicznej metaforą ludzkiego losu. Bajkowa opowieść przynosi ocenę postaci i zdarzeń, komunikuje świat wartości – to, że o prawdziwe znaczenie mają przymioty duchowe człowieka, a nie jego pochodzenie czy bogactwo, bezinteresowna życzliwość bywa odwzajemniana, zaś prawda i sprawiedliwość zazwyczaj zwyciężają (Niebrzegowska-Bartmińska 2002, s. 97-98).
Współczesne analizy bajek magicznych oparte są na dwóch głównych koncepcjach: strukturalistycznej lub fenomenologicznej. Autorem pierwszej z nich jest Władimir Propp, drugą sformułował Max Lüthi. Propp charakteryzuje bajkę magiczną przez wydzielenie stałych, powtarzalnych elementów, ważnych ze względu na rozwój akcji, które nazywa funkcjami postaci działających. Zauważa, że bajki magiczne odznaczają się jednorodną, szczególną, właściwą tylko dla niej kompozycją, będącą ich wyróżnikiem. Fantastyka i cudowność stanowią cechy, którymi mogą się odznaczać również inne rodzaje bajek, ale nie w takim stopniu jak bajka właściwa (Propp 2000, s. 123). Bajka magiczna nie jest statyczna, nie dąży do opisywania ani charakteryzowania, lecz do prezentacji działań (Propp 2000, s. 93). Dokonana przez Proppa analiza stu tekstów bajkowych pozwoliła mu na wydzielenie trzydziestu jeden funkcji postaci działających oraz siedmiu wspomnianych ról: bohater, fałszywy bohater, osoba wysyłająca bohatera w świat, przeciwnik (antagonista), → donator, pomocnik, ofiara – królewna lub jej → ojciec (Propp 1976). Funkcję bajkowych bohaterów określił jako działanie z punktu widzenia roli, jaką odgrywa ono w przebiegu akcji (Propp 2000, s. 92). W wyniku analizy morfologicznej Propp wskazał następujące funkcje postaci działających, które odpowiadają głównym etapom akcji: odejście, zakaz, naruszenie zakazu, wywiadywanie się przeciwnika, udzielenie mu informacji o bohaterze, podstęp, wspomaganie, szkodzenie (lub brak kogoś lub czegoś), pośredniczenie, rozpoczynające się przeciwdziałanie, wyprawa, pierwsza funkcja donatora, reakcja bohatera, przekazywanie magicznego środka, przemieszczenie przestrzenne, walka, naznaczenie bohatera znamieniem, zwycięstwo, likwidacja braku czegoś, powrót bohatera, prześladowanie, ocalenie od pościgu, nierozpoznane przybycie, roszczenia fałszywego bohatera, trudne zadanie, wykonanie trudnego zadania, rozpoznanie, zdemaskowanie fałszywego bohatera, transfiguracja, ukaranie (→ Kara), → wesele (Propp 1976). Propp zauważył, że układ funkcji stanowi kompozycję bajki. Z tego też powodu omawiany gatunek badacz proponował charakteryzować nie ze względu na obecność cudowności, lecz biorąc pod uwagę budowę lub kompozycję opowieści (Propp 2000, s. 92).
Drugą, klasyczną dziś koncepcją bajki magicznej jest propozycja Maxa Lüthiego. Jego zdaniem najistotniejsza jest sama przygoda, a nie fabularna opowieść o tym, jak bohater pragnie zdobyć → skarby, królestwo czy odnaleźć zaginioną małżonkę. Przekaz określany jest jako bajka magiczna wtedy, gdy jego najgłębszym sensem jest dzianie się i dążenie do tego, by protagonista przeżywał kolejne przygody. Bajkowy bohater jest głównym nośnikiem rozwoju akcji (Mojkowska 2006, s. 25). Jednocześnie bajka magiczna nie pokazuje świata w hipotetycznym, idealnym stanie. Stara się ukazać świat takim, jaki on jest w istocie lub to, co jest w nim prawdopodobne i możliwe, mimo że naprawdę nie istnieje. Bajka przedstawia świat czystych form, przeciwstawiający się nieokreślonej, niejasnej, groźnej rzeczywistości. Ta różnorodność prezentowanego świata krystalizuje się, dając pewną linię akcji i stałe, zastygłe figury. Bajka magiczna sięga do → motywów wypracowanych przez różne gatunki, wiąże je w rozbudowane i dojrzalsze opowiadanie, zmierzające prosto do określonego celu. Wszystko jest w bajce elementem budującym, świat jest opisywany i wyjaśniany twórczo (Mojkowska 2006, s. 27). Według fenomenologicznej koncepcji bajki Lüthiego omawiany gatunek charakteryzuje się: powierzchniowością wizji świata, stylem abstrakcyjnym, jednowątkowością, rozczłonkowaniem, wieloczłonowością budowy akcji i prezentowanej rzeczywistości, jednowymiarowością świata przedstawionego (zob. Kasjan 1994).
Powierzchowność wizji świata oznacza w bajce magicznej brak zarysowania przestrzeni trójwymiarowej. Opis rzeczywistości przedstawionej funkcjonuje na jej powierzchni. Nie jest to jednak świat pozbawiony duchowej głębi. Powierzchniowość wizji świata odnosi badacz do kształtu i układu przedmiotów w przestrzeni oraz względem innych przedmiotów, budowli, osób i zjawisk jako punktów odniesienia (Mojkowska 2006, s. 56).
Z kolei styl abstrakcyjny cechuje się prostotą. Jego celem jest oddalenie świata przestawionego od rzeczywistości, gdyż bajka nie ma odzwierciedlać autentycznego świata z całą jego różnorodnością, z wszystkimi jego możliwymi płaszczyznami. Rzeczywistość zostaje przekształcona, jej elementy wykrystalizowane, nadana zostaje im inna forma, przez co ludowa bajka magiczna kreuje świat o własnych znamionach (Mojkowska 2006, s. 68). Styl abstrakcyjny obejmuje najistotniejsze cechy bajki: technikę prostego nazywania, ostre zarysowywanie konturu rekwizytów i postaci, posługiwanie się nierozbudowaną i zdecydowanie posuwającą się naprzód linią akcji, skłonność do eksponowania ekstremów i kontrastów, do używania ustalonych formuł, sublimację świata, metalizację i mineralizację, geometryczność stylu (Mojkowska 2006, s. 71). Jednowątkowość natomiast odnosi się do sposobu prowadzenia narracji, koncentrującego się na relacjonowaniu jednego tylko wątku całej akcji (Mojkowska 2006, s. 33).
Rozczłonkowanie oznacza w bajce magicznej unikanie takiej sytuacji, gdy poszczególne relacjonowane wydarzenia rozgrywają się w tym samym → czasie i w narracji nakładają się na siebie. Bajka preferuje linearność w przedstawianiu następstwa zdarzeń po sobie, relacjonując je kolejno, jedno po drugim (Mojkowska 2006, s. 33). Wieloczłonowość budowy akcji i świata przedstawionego dotyczy natomiast podziału akcji bajki na dwu- lub trójczłonowe elementy konstrukcyjne na różnych płaszczyznach struktury utworu.
Jednowymiarowość świata przedstawionego – ostatnia z omawianych przez badacza cech – odnosi się do prawa funkcjonowania w bajce → zaświatów w stosunku do świata normalnego. Postaci bajkowe przeżywają wszystko, co pochodzi z innej rzeczywistości, bez poczucia obcości i strachu. Nie odczuwają zdziwienia, kiedy spotykają na swojej drodze istoty nieziemskie, nie mają świadomości doświadczania cudów. Bajka jest cudownością jako całość, co oznacza, że ten, kto żyje w bajce, nie rejestruje doświadczania żadnego szczególnego cudu (Mojkowska 2006, s. 46).
Inne wskazywane przez folklorystów cechy bajki magicznej to cudowność oraz bezczasowość (Toporow, za: Jakuboze 2007, s. 31) oraz treść uważana za wymysł, czas i miejsce dowolne, świecki stosunek oraz zasadniczy charakter ludzki lub nie-ludzki (Bascom, za: Jakuboze 2007, s. 33).
Wśród bajek magicznych folkloryści wyróżniają cztery typy, wydzielone na podstawie tzw. konfliktu wiodącego: archaiczne (z konfliktem wiodącym między rodem człowieczym a magicznym przeciwnikiem), bohaterskie (wymagające od pierwszoplanowej postaci bohaterskiego czynu), z konfliktem rodzinnym (np. między rodzeństwem lub rodzicami a dziećmi) oraz z konfliktem klasowym (np. pan – chłop); (Tudorowskaja, za: Adamowski 1975, s. 87). Można zakładać, że powyższy podział wiąże się z pochodzeniem bajki magicznej, której rodowodu jednoznacznie nie ustalono. Zakłada się, że omawiany gatunek może wywodzić się z dawnych, zdesakralizowanych mitów (Mieletinski), co nie wyklucza innych późniejszych źródeł, takich jak literatura czy kazania. W wyniku ewolucji bajki magicznej mogła też powstać jej niefantastyczna wersja, za jaką uchodzi tzw. → bajka nowelowa (obyczajowa, realistyczna; zob. Wróblewska 2007). Obie porównywano i zestawiano ze względu na występujący w nich „obraz” dobra i zła oraz koncepcję bohatera. Oba gatunki określane były jako przesiąknięte optymizmem, bowiem bohater zawsze pokonuje w nich przeciwnika. Różnią je jednak charakter walki oraz morał. W bajce magicznej zawsze zwycięża dobro, którego nosicielem jest główny – ludzki bohater. Zło natomiast ucieleśniają w niej istoty fantastyczne: smok, Baba Jaga, natomiast w bajce obyczajowej ucieleśnieniem zła i dobra w takim samym stopniu są ludzie. Bohater nowelowy znajduje się na najniższych szczeblach drabiny społecznej, jest nikim. Zazwyczaj to upośledzony, ciemiężony → biedak. Jego obraz pozbawiony został wszelkiej idealizacji: nie ma w nim nic pociągającego, nic heroicznego, jest najzwyklejszym człowiekiem. Ale zarazem personifikuje śmiałość, zdecydowanie, spryt, nieugiętą siłę ducha i wolę walki, przebiegłość. Przeciwnik, silniejszy ze społecznego punktu widzenia, okazuje się nikczemnikiem (Propp 2000, s. 208).
Składnikiem różnicującym bajkę nowelową i magiczną może być także sposób rozwiązania konfliktu. Fabuła bajki nowelistycznej koncentruje się wokół zadawania i rozwiązywania → zagadek bądź wykonywania trudnych, wymagających wysiłku umysłowego zadań, dlatego konflikt ma tu charakter „intelektualny”. Rozwiązanie takiego konfliktu możliwe jest więc nie poprzez zastosowanie magicznego środka, jak w bajce magicznej, ale dzięki sprawnemu umysłowi bohatera (Wróblewska 2002, s. 115-116).
Teksty folkloru – w tym różne odmiany bajki ludowej – charakteryzuje to, że funkcjonują w pamięci zbiorowej i stanowią nośnik tejże pamięci. Bajka jest medium tzw. pamięci kulturowej, ponieważ obrazuje mityczną prehistorię uobecnioną w postaciach nierealnych (np. czarownice w bajkach magicznych lub personifikowane zwierzęta w bajkach zwierzęcych), przywoływanych w egzystencjalnych wyrażeniach formulicznych. Mityczna prehistoria objawia się w tych gatunkach także poprzez lokalizację w czasie i przestrzeni (formuły o deskrypcji nieokreślonej). Bajka jest gatunkiem o kunsztownej formie (dwu- lub trójczłonowa konstrukcja). Struktura tekstu wynika z tradycyjnego i symbolicznego systemu kodowania w postaci prezentacji opozycji dobro – zło, która pełni funkcję konstrukcyjną i moralizatorską. Bajka (wszystkie jej odmiany) funkcjonuje w pamięci kulturowej, tzn. jest przekazywana głównie przez wyspecjalizowanych nosicieli tradycji (Assmann 2008, s. 71; Wójcicka 2014, s. 300).
Ludowa bajka magiczna jest do tej pory jednym z najpopularniejszych typów folkloru tradycyjnego, który chętnie opracowują na potrzeby literatury, szerzej sztuki dziecięcej – współcześni artyści. Przykładem tradycyjnej bajki magicznej jest tekst o Roszpunce:
Współcześnie bajka ta, jak wiele innych, podlega licznym przekształceniom i parafrazom (Ługowska 1981), np. tekst autorstwa Dagmary Mindy Nowa historia Roszpunki, nagrodzony w Konkursie Literackim im. Jana Pocka (zob. Niewiadomski, Wójcicka 2006, s. 86-91) czy wersja internetowa określona jako „wersja dla dorosłych” (zob. Netografia; Wójcicka 2015).
Źródła: Ciszewski S.,O królu i jego trzech synach, z których dwóch mądrych, a jeden głupi (1887),[w:]Sto baśni ludowych, oprac. Kapełuś H., Krzyżanowski J., 1957; Kopernicki I.,O starym kowalu, co śmierć i diabły zwodził (1891), [w:]Sto baśni ludowych, oprac. Kapełuś H., Krzyżanowski J., 1957a; Kopernicki I.,O trzek braciach, co u diebła służyli (1891), [w:]Sto baśni ludowych, oprac. Kapełuś H., Krzyżanowski J., 1957b; Lompa J., O niedźwiedziu, dzikach i o podróżnych (1843), [w:]Sto baśni ludowych, oprac. Kapełuś H., Krzyżanowski J., 1957; Simonides D., Kumotry diobła. Opowieści ludowe Śląska Opolskiego, 1977; Niewiadomski D., Wójcicka M., "Odejdę a po mnie pieśń zostanie". Wydawnictwo pokonkursowe XXXV edycji Ogólnopolskiego Konkursu Literackiego im. Jana Pocka, 2006.
Opracowania: Adamowski J., Nad systematyką prozatorskich gatunków folkloru, LL 1975, nr 4/5; Assmann J. Pamięć kulturowa. Pismo, zapamiętywanie i polityczna tożsamość w cywilizacjach starożytnych, 2008; Czistow K., Prozaiczeskije żanry w sistiemie folklora, [w:] Prozaiczeskije żanry folklora narodow SSSR. Tiezisy dokładow na wsiesojuznoj naucznoj konfieriencii, 1974; Jakuboze A., Metodologia badań baśni. Problemy i propozycje rozwiązań, [w:] Jakuboze A., Pobieżyńska M.E., Żaczek M., Baśń – oralność – zagadka. Studia, red. Lichański J. Z., 2007;Krzyżanowski J., Bajka magiczna, [w:] SFP,1965; Kasjan J.M., Maxa Lüthiego koncepcja bajki, [w:] tenże, Usta i pióro. Studia o literaturze ustnej i pisanej, 1994; Ługowska J., Ludowa bajka magiczna jako tworzywo literatury, 1981; Ługowska J., W świecie ludowych opowiadań. Teksty, gatunki, intencje narracyjne, 1993; Mojkowska A., Max Lüthi jako bajkoznawca, 2006; Niebrzegowska-Bartmińska S., Porządek tekstu bajko jako odwzorowanie porządku świata, [w:] Genologia literatury ludowej, red. Mianecki A., Wróblewska V., 2002; Propp W., Morfologia bajki, przeł. Wojtyga-Zagórska W., 1976; Propp W., Morfologia bajki, przeł. Balbus S., „Pamiętnik Literacki” 1968, nr 4;Propp W., Nie tylko bajka, przeł. Ulicka D., 2000; Simonides D., Współczesna śląska proza ludowa, 1969; Wójcicka M., Dawno to temu, już bardzo dawno... Formuły ramowe w tekstach polskiej prozy ludowej, 2010; Wójcicka M., Pamięć zbiorowa a tekst ustny, 2014; Wójcicka M., Parafraza tekstu folkloru w świetle teorii pamięci zbiorowej – od pamięci komunikatywnej do międzykulturowej, [w:] Działania na tekście. Przekład – redagowanie – ilustrowanie, red. Niebrzegowska-Bartmińska S., Nowosad-Bakalarczyk M., Piekot T., 2015; Wróblewska V., Bajka nowelowa w perspektywie genologicznej, [w:] Genologia literatury ludowej, red. Mianecki A., Wróblewska V., 2002; Wróblewska V., Ludowa bajka nowelistyczna (źródła – watki – konwencje), 2007.
http://dzieciowo.pl/2013/09/bajki-dla-potluczonych-roszpunka-wersja-dla-doroslych.html [dostęp: 20.11.2016].
