Słowo początkowo oznaczające osobę mówiącą – gadułę, paplę, zaś pochodzący od niego czasownik „gawędzić” – czynność niezobowiązującego mówienia, kojarzonego z paplaniem i gadaniem (Linde 1908, s. 688). Z czasem termin zaczął być odnoszony do określonej formy wypowiedzi – do wywiedzionej z tradycji szlacheckiej ustnej opowieści o wydarzeniach autentycznych, nierzadko o charakterze anegdotycznym bądź sensacyjnym. W XIX wieku zaczęto utożsamiać go również w opowieścią ludową, w tym z bajką. Wśród jej cech konstytutywnych wymienia się subiektywny punkt widzenia opowiadającego, relacja z perspektywy świadka lub uczestnika wydarzeń, dygresyjność wypowiedzi i swobodną kompozycję. Dzięki niezobowiązującej formie w jej obręb mogą wchodzić elementy innych struktur epickich, w tym wywodzone z folkloru, jak → podanie, → legenda, → bajka magiczna.
Gawęda była znana już w XVI i XVII wieku (np. Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska; zob. Kardyni-Pelikanova 1985, s. 85-94), ale popularnym gatunkiem literackim stała się w dobie romantyzmu (Bartoszyński 1991, s. 314; Romantyczna gawęda szlachecka…1999). Jej amorficzność pozwalała pisarzom na łączenie mody na fantazję z obowiązującą tendencją do utrwalania i upowszechniania twórczości ludu. W wielu wypadkach służyła rozpamiętywaniu przeszłości Polski sprzed katastrofy narodowej (Węgrzyn 2012, s. 65). Niejednokrotnie wchodziła w zakres większych form epickich, jak pamiętniki oraz powieści, bądź też utwory tego typu były na nią stylizowane. Początkowo opowiadającym w gawędzie był szlachcic, ale z czasem, gdy nastała moda na małe formy narracyjne (Stępnik 1976, s. 257-270), w tym na tzw. gawędy ludowe, poszerzono zakres narratorów o osoby z różnych grup społecznych, m.in. ze środowiska kościelnego, żołnierskiego i chłopskiego. Do znanych przykładów tego czasu zalicza się gawędy Henryka Rzewuskiego Pamiątki Soplicy (1839), Wincentego Pola Pamiętniki Imci Benedykta Winnickiego (1839; zob. Krzyżanowski 1965, s. 119), Ignacego Chodźki Pamiętniki kwestarza (1843-1845) oraz Stare gawędy i obrazy (1840) Kazimierza Władysława → Wójcickiego, nawiązujące m.in. do ludowych opowieści o → zbójnikach (np. Dobosz. Obraz historyczny z podań i pieśni ludu;Wójcicki 1840, s. 2-60).
Gawędowy styl narracji występuje w licznych utworach romantycznych i pozytywistycznych, np. Adama Mickiewicza Popas w Upicie (1825), Pan Tadeusz (1834), Juliusza Słowackiego Preliminaria peregrynacji do Ziemi Św. J. O. Ks. Radziwiłła Sierotki (1840-1841), Józefa Ignacego Kraszewskiego Poeta i świat. Gawęda (1835) oraz Adolfa Dygasińskiego w Panu Jędrzeju Piszczalskim (1890).
Popularność gawędy utrwaliła się w okresie Młodej Polski, przede wszystkim w nurcie nawiązującym do twórczości chłopskiej. Do tej formy wypowiedzi odwoływali się pisarze wywodzący się z ludu bądź zainspirowani jego folklorem, m.in. Kazimierz Przerwa-Tetmajer (np. Na skalnym Podhalu, 1903-1910), Władysław Orkan (w nowelach i powieściach), Władysław Stanisław Reymont (liczne nowele i epopeja Chłopi). Twórcy zachowywali typowe dla wypowiedzi oralnej zwroty do adresata, pozory nieuporządkowanej żywej mowy, wprowadzali elementy gwarowe oraz liczne dygresje (Ratuszna 2009, s. 85). Niektórzy pisarze, jak Stanisław Witkiewicz w Na przełęczy (1901), włączali w obręb swych utworów autentyczne gawędy góralskie, m.in. Jędrzeja Gąsienicy i Jędrzeja Sulei (Ratuszna 2009, s. 85), na które panowała ówcześnie moda. To z tego okresu na salony trafiły m.in. opowieści Jana Krzeptowskiego → „Sabały”, najbardziej znanego → bajarza epoki. Jego utwory niejednokrotnie opracowywano literacko, m.in. Henryk Sienkiewicz.
Wiek XIX był istotny dla rozpowszechnienia gawędy, bowiem wprowadzono ją w obszar literatury wysokiej, powstały liczne jej odmiany, w tym wierszowana (np. Władysław Syrokomla Gawędy i rymy ulotne, 1853), a nazwę gatunku zaczęto odnosić zarówno do opowieści szlacheckich, jak i ludowych. Do typowych zabiegów tego okresu należało zbieranie oraz publikowanie chłopskich opowieści, oznaczanych różnymi terminami, mającymi podkreślić dawność, oralność bądź autentyczność przekazów, jak → gadka, → klechda, i właśnie gawęda. Nierzadko terminy te, podobnie jak inne funkcjonujące w obiegu, np. → bajka ludowa lub powieść, stosowano zamiennie, zestawiając w jednym szeregu w tytułach wydawanych zbiorów, np. Bajarz polski. Baśnie, powieści i gawędy ludowe (1853) Antoniego Józefa → Glińskiego, bądź w nagłówkach prasowych, np. Osieczna (Z zbioru gawęd wielkopolskich) (A.B. 1840, s. 289-293), Chłop i dyabeł (Z zbioru gminnych gawęd wielkopolskich), z 1840 r. (B. [Berwiński], s. 260-261, 269-270, 277-278). Tego typu publikacje, nawet jeśli można mieć zastrzeżenia co do ich jakości i wiarygodności, przyczyniły się do większego zainteresowania twórczością ludu, jak też do ożywienia gawędziarstwa (Krawczyk-Wasilewska 1983, s. 126).
W przeciwieństwie do funkcjonujących w XIX wieku nazw na określenie opowieści ludowych, jak gadka czy klechda, termin gawęda rzadko łączono z terminami bajka ludowa czy → baśń, częściej kojarzonymi z fantazją i zmyśleniem. Miano gawęda stosowano na oznaczenie oryginalnych przekazów chłopskich, dotyczących ich tradycji lub życia codziennego, czasami podań lokalnych, uchodzących za rodzaj mówionej historii (Wróblewska 2016, s. 255-264). Stanisław Kamiński w tomie Chłop polski i jego gawędy w dosłowném orzeczu ludu naszego nad Sanem (1862) jako przykłady zamieścił relacje chłopów dotyczące pracy, kontaktów z dworem, pisząc o nich jako o godnych utrwalenia skarbach polskiej mowy, nieskażonych żadnymi naleciałościami (Kamiński 1862, s. I-II). Dla niektórych etnografów gawęda ludowa oznaczała podanie lokalne, a więc opowieść uchodzącą w danej społeczności za autentyczną (Wójcicki 1854, s. 25), rzadziej legendę, chociaż zdarzało się, że jedno i drugie (np. [b.a.] 1850, s. 1332; Flatt 1854, s. 1). Tę niejednoznaczność terminologiczną dobrze oddaje opinia jednego z recenzentów na temat utworu Jałmużna Jana Chęcińskiego, nazywanego gawędziarzem ludowym, „[…] jest to gawęda a raczéj legenda z podania – ludowego” ([b.a.] 1857, s. 2). Termin gawęda wykorzystano również w publikacjach popularyzujących wśród chłopstwa wiedzę z zakresu rolnictwa, ogrodnictwa i hodowli zwierząt (np. Brykczyński 1888; Sypniewski 1888; Konarski 1918).
W modernizmie zaczęto w więksym stopniu interesować się gawędą ludową (Makowski 1992, s. 53-55), jak też postaciami samych gawędziarzy, którym poświęcano odrębne studia, a ich teksty publikowano w formie książkowej i na łamach prasy, np. Sabała. Portret, życiorys, bajki, powiastki, piosnki, melodie (1897) Andrzeja Stopki. Badania tego typu na znaczną skalę rozwinęły się w XX wieku, kiedy zaczęły powstawać opracowania naukowe na temat postaci poszczególnych gawędziarzy i ich repertuaru, i rozwinięto refleksję nad teorią ludowego gawędziarstwa, np. Gawędziarz cieszyński – Józef Jeżowicz (1973) Daniela Kadłubca, Augustyn Dominik – gawędziarz ludowy (1975) Jana Drzeżdżona, Jo wóm trocha połosprawiom...Współcześni gawędziarze ludowi na Śląsku (1986) Teresy Smolińskiej. Z czasem termin gawęda w badaniach folklorystycznych zaczęto odnosić do konkretnych regionów, np. Gawędy skalnego Podhala, pod redakcją Włodzimierza Wnuka(1960), Maryny Bromkowej Gawędy wielkopolskie (1965, s. 57-59), Aleksandra Widery Istebniańskie gawędy o siłaczu Jantale (1974),jak też do innych niż chłopstwo grup społecznych czy zawodowych, m.in. górniczych (Widera 1973, s. 48-56). Gawęda stała się też popularną formą wypowiedzi pisarzy regionalnych, np. Maryny Okęckiej-Bromkowej (Chłosta-Zielonka 2008, s. 25-35).
W wieku XX gawęda straciła na popularności w obszarze literackim, choć bywała przedmiotem stylizacji dokonywanych przez takich pisarzy, jak Melchior Wańkowicz, Ksawery Pruszyński, Witold Gombrowicz (Bartoszyński 1991, s. 317). Sama nazwa jednak się zachowała i nadal funkcjonuje jako określenie swobodnej wypowiedzi na wybrany temat, np. Franciszek Kotula Z Sandomierskiej Puszczy: gawędy kulturowo-obyczajowe (1964), Katarzyna Węglicka Kresowym szlakiem: gawędy o miejscach, ludziach, zdarzeniach (2005). Często pojawia się w tytułach antologii przekazów ludowych i regionalnych, w tym bajek, m.in. W niewoli białych purtków: podania i gawędy z wybrzeża (1977) Augustyna Necla, Trzy palice w nosie: gawędy ludowe z Sieradzkiego (1988) Kazimierza Maurera, Śląskie gawędy Stacha Kropiciela (2015), red. Józef Pix. Przywoływana jest także w nazwach konkursów dla ludowych gawędziarzy: Konkurs Gawędy Ludowej – Godka Krakowska, Konkurs Proza Regionalna – Gawędy Ludowe (zob. Netografia). Nagrania gawęd ludowych wykonywanych w warunkach scenicznych można znaleźć na YouTube (Kuczyński, zob. Netografia).
Źródła: [b.a.], [Jesienne siejby żwawo postępują…], „Kurjer Warszawski” 1850, nr 249; [b.a.], [Księgarz Nowolecki…], „Gazeta Warszawska” 1857, nr 44; A.B., Osieczna (Z zbioru gawęd wielkopolskich), „Przyjaciel Ludu” 1840, r. 6, nr 37; B. [Berwiński R.], Chłop i dyabeł (Z zbioru gminnych gawęd wielkopolskich), „Przyjaciel Ludu” 1840, r. 6, nr-y 33, 34, 35; A.B. Osieczna (Z zbioru gawęd wielkopolskich), 1840; Bromkowa M., Gawędy wielkopolskie, LL1965, nr 2/3; Brykczyński A., Gawędy ogrodnicze, cz. 1-2, 1888; Drzeżdżon J., Augustyn Dominik – gawędziarz ludowy, LL 1975, nr 4-5; Flat O., Podróż z Włocławka do Nieszawy wyjątek z dzieła Oskara Flatta: Brzegi Wisły (ciąg dalszy),„Gazeta Codzienna” 1854, nr 178; Gawędy skalnego Podhala, red. Wnuk W.,1960; Kamiński S., Chłop polski i jego gawędy w dosłowném orzeczu ludu naszego nad Sanem, 1862; Konarski Sz., Ze wsi i dla wsi. Gawędy o ważnych sprawach, 1918; Maurer K., Trzy palice w nosie: gawędy ludowe z Sieradzkiego, 1988; Necel A., W niewoli białych purtków: podania i gawędy z Wybrzeża,1977; Piechota J., Gawędy iwkowskie 1976; Romantyczna gawęda szlachecka: antologia, wyb., oprac. Waśko A., 1999; Sypniewski J., Gawędy owczarskie, 1888; Syrokomla W., Gawędy i rymy ulotne, 1853; Śląskie gawędy Stacha Kropiciela, red. Pix J., 2015; Widera A., Gawędy górnicze, LL 1973, nr 2; Widera A., Istebniańskie gawędy o siłaczu Jantale, LL 1974, nr 2; Wójcicki K.W., Podania domowe a dzieje, „Kalendarz astronomiczno-gospodarski na rok zwyczajny 1854”, 1854; Wójcicki K.W., Stare gawędy i obrazy, t. 3, 1840.
Opracowania: Bartoszyński K., Gawęda prozą, [hasło w:] Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. Bachórz J., Kowalczykowa A., 1991; Chłosta-Zielonka J., O pisarstwie gawędowym Maryny Okęckiej-Bromkowej, „Prace Językoznawcze UWM” 2008, z. 10; Kadłubiec D., Gawędziarz cieszyński – Józef Jeżowicz, 1973; Kardyni-Pelikanova K., Wyznaczniki gatunkowe gawędy w „Pamiętnikach” Jana Chryzostoma Paska, Sbornik Praci Filozofické Fakulty Brněnské Univerzity Studia Minora Facultatis Philosophicae Universitatis Brunensis D 35, 1985; Krawczyk-Wasilewska V., Ignacja Piątkowska. Literatka i polska folklorystka regionu sieradzkiego, 1983; Krzyżanowski J., Gawęda, [hasło w:] SFP, 1965; Linde B., Gawęda, [hasło w:] Słownik języka polskiego przez…, t. 1, cz. 2, 1808; Makowski B., Gawęda ludowa. Pisarze i gawędziarze ludowi, „Litteraria” 1992, t. 22; Nowela – opowiadanie – gawęda, red. Bartoszyński K., Jasińska-Wojtkowska M., Sawicki S., 1974; Ratuszna H., Boginki, ludowe demony kobiece i ich dzieci. Kilka uwag o młodopolskiej fascynacji folklorem, [w:] Inspiracje ludowe w literaturach słowiańskich XI i XXI wieku, red. Rzepnikowska I., 2009; Smolińska T., Jo wóm trocha połosprawiom... Współcześni gawędziarze ludowi na Śląsku, 1986; Stępnik K., Drobne formy narracyjne w literaturze krajowej, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F, Humaniora” 1976, t. 31; Stopka A., Sabała. Portret, życiorys, bajki, powiastki, piosnki, melodie,1897; Węgrzyn I., W świecie powieści Henryka Rzewuskiego, 2012; Wróblewska V., Podanie ludowe, [hasło w:] Słownik polskiej krytyki literackiej 1764-1918: pojęcia, terminy, zjawiska, przekroje, t. 1: A-M, red. nauk. Bachórz J., Borkowska G., Kostkiewiczowa T., Rudkowska M., Strzyżewski M., 2016.
Konkurs Gawędy Ludowej – Godka Krakowska, http://krakowskagodka.pl/aktualnosci/wyniki-konkursu-gawedy-ludowej/ [data dostępu: 20.08.2017]; Konkurs Proza Regionalna – Gawędy Ludowe, http://www.archiwalny.miastoryn.pl/kultura/biblioteka-publiczna-w-rynie/544/konkurs-proza-regionalna-gawedy-ludowe/ [dostęp: 20.08.2017]; Kuczyński W., Gawęda Kurpiowska, TEDxOstrołęka https://www.youtube.com/watch?v=MMDhp5gMjYc [dostęp: 20.08.2017].
